CC BY
25
12 00 00 ЦУКУКШИНОСЙ 12 00 00 ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ 12 00 00 LAW SCIENCES
12 00 01 ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА; ИСТОРИЯ УЧЕНИЙ О
ПРАВЕ И ГОСУДАРСТВЕ 12 00 01 THEORY AND HISTORY OF STATE AND LAW; HISTORY OF TENETS
RELATED TO STATE AND LAW
УДК 342 ББК 67.3(0)3
БАЪЗЕ ХУСУСИЯЩОИ ТАМАДДУЩОИ ШАРЦЙ ВА ГАРБЙ (ТАДЦИЦИ ТАЪРИХЙ-^УЦУЦЙ ВА ЦИЁСЙ)
Обидов Дилшод Солицонович, номзади илм^ои ууцуцшиносй, дотсент, мудири кафедраи назария ва таърихи давлат ва ^уцуци факултети Х/уцуцшиносии ДДХ,БСТ (Тоцикистон, Хуцанд),
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ Обидов Дилшод Солиджонович, к.ю.н., доцент, ВОСТОЧНОЙИ ЗАПАДНОИ завкафедрой теории и истории государства и ЦИВИЛИЗАЦИЙ(ИСТОРИКО права юридического факультета ТГУПБП
ПРАВОВОЕ И (Таджикистан, Худжанд) СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ)
SOME PECLIARITIES OF Obidov, Dilshod Solijohnovich, candidate of juridical EASTERN AND WESTERN sciences, Associate Professor of the department of CIVILIZA TIONS (HISTORIC- theory and history of state and law under the law JURIDICAL and COMPARATIVE faculty of the Tajik State University of Law, Business INVESTIGATION and Politics (Tajikistan, Khujand), E-MAIL: ODS-1976@mail.ru Калидвожа^о: тамаддуни шарцй, тамаддуни гарбй, дин, ууцуц, давлат, моликияти хусусй, ууцуцу озодиуо, консерватизми шарцй, ратсионализми гарбй
Дар мацолаи илмй кушиш ба харц дода шудааст то бо истифода аз усули муцоисавй моуият ва хусусиятуои нахустин нуцтауо ва ё тамаддунуои бостонии инкишофи инсоният: шарцй ва гарбй бо назардошти пайдоиши ууцуц, давлат, сохтори цомеа ва ууцуцу озодщои инсон, махсусияти табиати уокимияти давлатй, шуур, психологияи шахсият ва аули цомеа дар ощо маънидод карда шаванд. Дар ин самт диццати асосии тадцицотй ба хусусиятуои фаруангй-таърихй, мазмун ва табиати хосаи тамаддущои шарцй ва гарбй, самтуои хосаи ташаккул ва инкишофи ууцуц ва давлат дар цаламрави тамаддущои мазкур, дарацаи таъсири дин ва анъанапарастй дар ощо, таулили циёсии уар ду тамаддун дар мисоли мавцеи консерватизми шарцй ва ратсионализми гарбй дар уифзи ууцуцуои инсон ва пайдоиши проблемауои муосири глобалй дар сатуи цомеа, ууцуц ва давлат равона карда шудааст.
Ключевые слова: восточная цивилизация, западная цивилизация, религия, право,
государство, права и свободы, вочточный консерватизм, западный рационализм
Представлена попытка исследования сущности и особенностей первых древних очагов развития цивилизаций человечества, восточной и западной, с учетом происхождения в них права, государства, формирования структуры общества, прав и свобод человека, особенностей государственной власти, сознания, психологии личности и общества в целом. В этом направлении основное исследовательское внимание было направлено на выявление культурно-исторических особенностей, содержание и природу восточной и западной цивилизаций, на специфику становления и развития права и государства на пространствах данных цивилизаций, установление степени влияния на них религии и традиционализма. Проведен сравнительный анализ обеих цивилизаций на предмет роли восточного консерватизма и западного рационализма в защите прав человека и причин появления глобальных проблем современности на уровне общества, права и государства.
Key words: Eastern civilization, Western civiliztion, religion, law, state, Eastern conservatism,
Western rationalism.
The article presents on endeavour of investigation concerning the essence and peculiarities of the first ancient nidus of the evolution of mankind civilizations - Eastern and Western ones -with taking into consideration such factors as: origin of state and law, society frameworks formation, rights and freedoms of man, state power specificity formation, consciuosness and psychology of both individual and society upon the whole. Keeping to this streamline, the main researche's attention is targeted at elicitation of cultural-historic peculiarities, contents and nature of Eastern and Western civilizations, specifities of state and law formation and development in the spaces of these civilizations, degree of their being influenced by religion and traditionalism; the author has conducted a comparative analysis of both civilizations exploring the role of Eastern conservatism and Western rationalism in human rights advocacy and emergence of global problems of contemporaneity at the level of society, law and state.
Байни Шарк; ва Гарб аз кадимулайём сархадхои ноаёни фархангй, психологй ва маънавиву ахлокй чой дошта, чунин хусусиятхо боиси ташаккули роххои хосаи онхо дар самтхои хукук, давлатдорй ва бузургдошту хифзи манфиатхо, хукуку озодихои инсон ва шахрванд гардидаанд.
Тамаддунхои шаркй ва гарбй холо аз замони огози таърихи инсони бошуур, арзи хастй кардан ва огоз гирифтани маънавиёт, аклу идрок, фарханг ва илму дониш ташаккул ёфта, тахти таъсири омилхои гуногун, аз кабили вазъи геоэкологй, мавкеи чугрофй, психология ва менталитети мардуми тахчой рушд ёфтаанд.
Дар таърихи инсоният мавкеи тамаддунхои асосии ташаккулёбии он хеле назаррас буда, чунин хусусият то хол дар инкишофи халкхои чахон дар чабхахои сотсио-психологй, таърихй-фархангй ва умуман маънавиву маишии онхо дида мешавад.
Худи мафхуми тамаддун дар адабиёти таърихй-хукукй ба маънои дастовардхои сохибшуда, мачмуаи гояхои дар муомилот карордошта, мачмуи усулхои фаъолият, дарачаи рушди илм, фарханг, санъат ва истехсолот, умуман холати чойдоштаи сохти оилавй, чамъиятй ва муассисахои мавчудбуда маънидод карда мешавад [4, с.52]. Яъне, дар зери мафхуми тамаддун холати вокеъбудаи инкишофи маънавй, психологй, фархангй ва моддиву маишй, хамчунин тамоюлхо ва потенсиалхои рушди аклонй ва интеллектуалй, кобилият ва дарачаи озодии рухии инсон фахмида мешавад. Олими амрикой С.Хантингтон чунин мешуморад, ки тамаддун як умумияти фархангии сатхи
олй ва дар як вакт дарачаи хаммонандии фархангии одамон мебошад [4, с. 29].
Вобаста ба ин, дар тули таърихи ташаккул ва рушди чамъият, хукук ва давлат накши асосй ба ду тамаддун: шаркй ва гарбй тааллук дорад. Зеро, тамаддунхои мазкур хар як дар самтхои алохида такони бузургеро дар ташаккулу рушди инсоният, чомеа, хукук ва давлат ба вукуъ овардаанд. Масалан, таърихан агар Шарк бо тамаддуни ба он хос барои бунёди давлат ва чомеаи аграрй, институтхои динй ва сиёсй заминаи асосиро гузошта бошад, Гарб бунёдкунандаи чомеа, хукук, давлат ва тамаддуни секуларистй ва дар нихоят тамаддуни муосири индустриалй ва технотронй аст. Хдмчунин, Шарк макони анъанапарастй, таъсири бузурги урфу одати гузашта, хусусан дин ва таълимоти динй бошад, Fарб хамзамон минтакаи рушди тафаккури мустакили аклонй, макони ташаккули асотир ба илми мантикй буд. Дар алокамандй ба ин, олими машхур Р. Иеринг иброз мекунад, ки ба Шарк хиссиёти баланди динй дар тамоми муносибатхо ва самтхо, аз чумла хукук, ахлок ва дин хос буда, мустакилияти аклгарой ба назар намерасад ва баръакс ба хиссиёти халкхои фархангии Fарб хамрох бо мазмуни динии меъёрхои хукук ва ахлок, меъёрхои дигар, ки махсули эчоди тафаккури инсонй хастанд, маълум мегарданд [5, с. 238-239]. Илова бар ин, имруз чунин акида маъмул аст, ки тамаддуни гарбй офарандаи на танхо гоя, балки модели амалкунандаи давлати демокративу хукукй буда, чунин давлат шакли нихоии пешравии давлатдориро ташкил медихад ва ба тахияи гояи нав дар ин самт дигар зарурият вучуд надорад. Аз ин сабаб, давлат ва хукуки демократй бо гояи волоияти конун сатхи аз хама боло ва интихой шуморида шуда, баъди онхо дигар модели бехтарини давлатдорй ва конунгузорй дарёфт нахохад гардид. Албатта, чунин мутлакияти гоявй тахти таъсири таълимоти сиёсй-хукукии мутафаккирони бузурги Юнони антика ташаккул ёфтааст.
Аммо чунин мутлакият дар дарку бузургдошти тамаддуни гарбй аксаран бе назардошти накш ва мавкеи тамаддуни шаркй, мохият ва хусусиятхои он тахия гардидааст.
Дар асл тамаддуни шаркй гахвораи тамоми тамаддунхо шинохта шудааст. Илова бар ин, он таърихан кадима буда, таъсири худро албатта дар дигар тамаддунхо, аз чумла тамаддуни гарбй низ гузоштааст. Дар ин самт, таъсири тамаддунхои кадимаи мисрй-бобулиро ба чараёни ташаккули хукук ва давлат дар Аврупои антика, сохти давлатй ва низоми идоракунй тавассути институтхои динй-сиёсй кайд кардан мумкин аст.
Бинобар ин, мавкеи муайянкунандаи тамаддуни шаркй холо аз ахди хеле кадим маълум аст. Аммо чунин фикр на ба он маъно аст, ки тамаддуни гарбй нисбат ба тамаддуни шаркй мавкеи дуюмдарача дошта, аз он вобастагй дорад. Баръакс, хар яке аз ин тамаддунхо дар доираи худудхои пахншавии худ мустакил буданд. Агарчанд дар масъалаи огози пайдоиши таърихй тамаддуни шаркй бинобар карор гирифтанаш дар сарзаминхои хосилхези назди сохилхои дарёхои Фурот, Нил, Х,инд, Янтзи ва Хуанхэ нахустин буда, бо расму русум ва урфу одатхои фархангофаринии худ фарк мекард.
Лозим ба ёдоварист, ки аз замони ташаккулёбии инсони бошуур (сапиентй) такрибан дар хазораи 40-ум то мелод чараёни ташаккули тамаддуни он огоз мегардад. То замони инкилоби неолитй, яъне давраи гузариш аз хочагии азхудкунй ба хочагии истехсолкунй дар хазорахои 10-6 то мелод ташаккули чунин тамаддун мазмуни содда ва нисбй дошт. Бо гузариш ба хочагии истехсолй ва бинобар ин хуб
гардидани шароити зисти инсон, тагйиротyои демографй, яъне афзоиши шyмораи аyолй, авчи yаракатyои мигратсионй бо максади азхyд кардани заминyои yосилхези нав тамаддyнyои мавчуда низ хyсyсан дар нyктаyои асосии рушди онуо, ки дар атрофи дарëyо карор доштанд, мyстаyкам гардида, дар шакли фаъолияти уукукэчодкунии динй-уукукй ва идоракyнии давлатй паyнy маъмyл мешаванд. Дар ин самт, таъсири тамаддуни Шарк аз кадимyлайëм назаррас буд.
Дар рушди тамаддуни Шарк мачмуи гояуо, хусусан гояуои динй таъсири мууим доштанд. Зеро, чи тавре, ки аз таърих маълум аст аввалин маротиба дар минтакаи Шарк динуои чауонии монотеистй (зардуштй, яуудй, насронй) такрибан байни асруои XII-II то мелод ба вучуд омада, таълимоти онуо аз уамин минтака ба тамоми олам паун гардидааст. Дар чунин шароит динуои мазкур бо мачмуи таълимоти худ метавонистанд ба дарачаи тауаввули чомеа таъсири чиддй расонанд. Дар шароитуои ауди кадим гояуои динй имкон доштанд пешравии чомеаро карахту маудуд намоянд ва ë баръакс ба инкишофи он такони бештаре диуанд. Ба Шарк, дар ин самт, албатта, бо дарк ва таъсири бештари худи инсон консерватсия ва карахту маудудкунй хос буд. Аммо новобаста ба ин, бояд гуфт, ки давраи пайдоиш ва ташаккули динуои монотеистй дар уудуди Шарк байни асруои XII-II то мелод такони бузургеро дар инкишофи фаруангу оин, уукук ва давлатдорй гузошта, давраи мууимро дар таърихи ташаккули маънавии инсон ташкил медиуад. Файласуфи машуури немис К.Ясперс ин давраро меувари вактии мууиму уалкунанда дар таърихи инсоният номидааст, зеро дар уамин давра таърихи мифологй бо зинаи инкишофи тасаввуротуои транссендентй иваз карда мешавад [4, с.52-53].
Бояд ба назар гирифт, ки истилоуи «шарк», «тамаддуни шаркй» дар тасаввуроти авруподан аз ауди кадим то замони кашфдатуои бузурги чугрофй тамоми уудудуои атрофи Аврупоро фаро мегирифт. Яъне, ин мафуум дар огоз ба маънои фаруангй истифода мегардид. Аз ин лиуоз, тааччубовар нест, ки Африко ва Амрикои Лотинй низ бинобар хусусиятуои умумй доштани онуо дар инкишофи худ бо уудудуои Шарки Наздик ба сифати мамолики шаркй кабул гардида буданд. Баръакс, он уудудуои дурафтодае, ки ба он чо тамаддуни аврупой роу ëфта, таути таъсири фаруангии худ карор дода буд, уамчун мавзеъуои тамаддуни гарбй маънидод карда мешуданд. Масалан, Амрикои Шимолй, Австралия, Зеландияи Нав ва баъзе чазирауо дар у^нусуои Ором, Х,инд ва Атлантика.
Бинобар ин, гуфтан лозим аст, ки нафакат «шарк», балки «гарб» низ мафууми шартй буда, оиди хусусиятуои таърихй-фаруангй, маънавй-динй, ичтимой, низоми давлатдориву уукукй дарак медиуад.
Бояд гуфт, ки агарчанд умумияти тамаддунуои шаркй ва гарбй дар чараëни аз чамъият пайдарпай чудо шудани уукук уамчун воситаи танзими рафтор ва уокимияти давлатй дида шавад уам, аммо уар яке аз ин тамаддунуо дар ин самт роууои ба худ хос доштанд. Хусусан, дар минтакаи Шарк Уукук ва давлат бе мавчудияти таъсири пурзури моликияти хусусй, муборизауои ашадии байни синфуои чамъят ба вучуд омадаанд. Дар адабдати уукукй вобаста ба ин, уатто кайд мегардад, ки дар Шарк синфуои ба уам оштинопазир дар чамъият пухта нарасида буданд ва моликияти хусусй низ инкишоф наëфта буд. Чуноне ки олими рус, профессор А.Поляков иброз мекунад, барои шакли аввали давлатдорие, ки масалан дар Мисри ^адим ба вучуд омадааст, пайдоиши давлат дар уоли вучуд надоштани моликияти хусусй ба замин ва набудани синфуо вокеъ гардида, нахустин давлатуо ба уамин маъно дар Шарки ^адим гайрисинфй буданд [7, с.245].
Илова бар ин, дар ин минтака, хусусан дар худуди Фаластин, Миср, Бобулистон ва Х,индустон холо аз ахди кадим таъсири дин, оинхо, меъёрхои динй, анъанапарастй пурзур буда, тасаввуроти психологй, маънавиёт ва умуман хастии инсонро бештар фарогир буданд ва барои тахия ёфтани чунин холати сохтори чамъиятй таъсири мухим доштанд.
Албатта, дар масъалаи моликияти хусусй бояд ин чо каме таваккуф кард. Чи тавре ки аз назарияи маъмули марксистй бармеояд, пайдоиш ва инкишофи моликияти хусусй дар чомеаи ибтидой сарчашмаи асосии такондихандаи он дар самти гузариш ба чомеаи синфй ва минбаъд пайдоиши давлат мегардад. Аммо дар Шарк бинобар суст инкишоф ёфтани моликияти хусусй он натавонист чунин накшро ичро намояд. Маслан, дар Мисри кадим муносибатхои моливу пулй нихоят суст инкишоф ёфта, худи пул хамчун эквивалента молхо дар ахди шохигарии миёна мавчуд набуд [6, с.78]. К.Маркс чунин хусусияти муносибатхоро дар минтакаи Шарк тахти мафхуми «воситаи осиёгии истехсолот» муаррифй намудааст [1]. Тибки назарияи у, дар Осиё зимни киёси он бо Аврупо синфхои оштинопазир мавчуд набуданд ва чои чунин зиддиятхои синфиро мукобилияти ахолии дехот, ки дар чамоахои хурд муттахид гардида буданд, бо дастгохи марказии кавии хокимият ташкил медод. Чунин сохтори идораи чамъият ва давлат тахти унвони истибдоди шаркй муаррифй карда мешавад. Чунон ки профессор З.М. Черниловский кайд мекунад, ба истибдоди шаркй дар мамолики Шарки ^адим номахдуд будани ваколатхои сарвари давлат, муттахид будани хокимияти динй ва дунявй дар шахсияти у, ба дастгохи идоракунй хос будани мавчудияти шумораи зиёди мансабдорон, фурунишонии шахсият ва чой надоштани хукуку озодихои инсон хос буда, одамон тахти чунин фишор гуломи тартиботи чорибуда ва урфу одатхо гардида буданд [10, с. 42].
К.Маркс аз он бармеомад, ки дар кишвархои истибдоди шаркй моликияти мутлаки хокимияти олй чой дошта, моликияти хусусй дар Шарк хеч гох мавчуд набуд, ки чунин назария, ба акидаи олими рус Л.С. Василев, хатои махзи уро ташкил медод.[2, с.41] Зеро, назарияи марксистй масъалаи мазкурро аз нигохи хусусиятхои ташаккули тамаддунхои гарбй, давлатдорй ва конунгузории он маънидод менамуд. Бинобар ин, дар Шарк моликияти хусусй бо конуниятхои ба он хос вучуд дошт.
Бояд хотиррасон кард, ки моликияти хусусй дар Шарк агарчанд кафомонда бошад хам, аммо вучуд дошт. Ба ин ишора карда, академик С.А.Чибиряев иброз менамояд, ки дар Шарки ^адим консерватсияи сохторхои ичтимой на ба андозаи кам инкишофи моликияти хусусй ба заминро боз медошт [3. С.16].
Чунин моликияти хусусй аз моликияти хусусии дар Аврупои антика чой дошта фарки калон дошт. Зеро, дар Аврупо моликиятдорони хусусй ба маънои том сохиби озодй ва хукукхову имтиёзхои зиёд буданд ва худи хокимияти давлатй дар хизмат ва химояи онхо карор дошт. Чунин лейтмотив аз он бармеояд, ки моликияти хусусй дар Гарб бидуни таъсири сиёсй ташаккул ёфтааст. Аз ин лихоз, он институти мустакили хаёти чомеа буд. Дар Шарк, баръакс тахти таъсири хокимияти сиёсй институти моликияти хусусй ташаккул ёфта, пойбанди он бокй монд. Чунин холат имруз низ хамчун давомати таърихй ба назар мерасад. Аз чониби дигар, хусусиятхои мазкур дар бораи он шаходат медиханд, ки мохиятан давлатхои навъи шаркй аз давлатхои навъи гарбй фаркият доштанд. Агар давлатхои шаркй бештар суверен ва мутлакиятпарвар бошанд, давлатхои гарбй тахти рухияи моликиятдорон мазмуни ратсионалй ва пешраванда доштанд.
Ба ин чараён албатта пайдоиши нахустин давлатхо дар Юнон мусоидат мекунад. Пайдоиши чунин давлатхо дар киёс бо чараёни бавучудоии давлатхои Шарки ^адим на тахти таъсири бунёди низоми объёрикунии сунъй дар сохилхои дарёхои бузург, балки чун натичаи таксимоти бузурги мехратй, пайдоиши моликияти хусусй, муборизаи синфуои оштинопазири чамъият вокеъ гардида, он дар пояи сохторхои кадимаи пештар дар Юнон мавчудбуда бунёд шуда буд. Аммо ба чараёни рушди босуръати чунин давлат дар Аврупо на конуниятхои мукаррарй, балки як нав омилхои устувори дар чамъият чой дошта таъсири мусбй расонида буданд. Л.С. Василев чунин холатро мутатсияи ичтимой бо номи инкилоби архаистй номидааст [2, с.40]. Х,амчун натичаи таъсири омилхои мазкур минбаъд дар худуди Юнон байни асруои VII-VI то мелод низоми шахр-давлатхо (полисхо) ташаккул ёфта, ба аксари онхо хокимияти халкй, идоракунии интихобй ва демократй хос буд. Байни онхо полиси калонтарин ва пешрафта чумхурии демократии гуломдории Афина мебошад. Махз Афина хамчун сарчашмаи сиёсии тагйиротхои куллй дар ин минтака баромад карда, принсипхои хокимияти халкй, озодиву баробархукукй нахустин маротиба дар хамин полис акси садо дода, амалй шуданд. Хусусан, дар ин самт хукук, озодихои васеъ ва имтиёзхои гуногун ба сохибони моликияти хусусй мукаррар гардида буданд.
То ин давра, ки он дар таърих тахти унвони «давраи антика» маълум аст, чуноне ки Л.С. Василев дуруст кайд мекунад, чахон дар як ранг карор дошт [2, с. 40].
Дар киёс бо давлатхои Аврупои антика ва ё ба истилох кишвархои гарбй, дар худуди Шарки ^адим агарчанд моликияти хусусй чой дошта бошад хам, аммо сохибони чунин моликият дар муомила бо хокимияти давлатй бехукук буданд. Чунин бехукукй боз бештар дар он зохир мегардид, ки агар моликиятдори хусусй ба доираи сохтори хокимияти давлатй алокаманд набошад ва ё тахти хомияти он карор нагирифта бошад. Яъне, барои инкишофи моликиятдории хусусии мустакил шароит мухайё нагардида, чунин моликиятдорон тахти назорат ва гумонбарй карор доштанд. Албатта, чунин холат бо хусусияти пайдоиши давлат дар Шарк алокаманд буда, таърихан аз чамъияти ибтидой ба чамъияти синфй гузаштани институтхо ва анъанахои асосии идоракунй ва сатхи пухта расидани хокимияти пешвои кабила дар чомеаи ибтидоиро дар назар дорад.
Умумияти рушди тамаддунхои шаркй ва гарбй холо аз кадимулайём бо тавъам будани таъсири конуниятхои умумичахонии таърихии инкишоф ба онхо дида мешавад. Ба ин тамаддунхо умумияти падидахои ташаккули инсон дар даврахои тотаърихй ва таърихй, таъсири маънавии дину оинхои махаллй, чараёни барпошавии чамъият, пайдоиши хукук ва давлат хос мебошад. Ин маънои онро дорад, ки дар хар ду тамаддун тамоми ин падидахои тахаввули умумиинсонй дар вакт ва мархилаи муайян чой дошта, на тамаддуни шаркй ва на тамаддуни гарбй аз ин чараёнхо истисно набуданд.
Бояд гуфт, ки фаркиятхои байни тамаддунхои шаркй ва гарбй дар чабхахои алохидаи амали конуниятхои умумитаърихии инкишоф зохир гардидааст. Ин чо, пеш аз хама, хусусияти пайдоиши давлатро дар Шарк бе мавчудияти моликияти хусусии инкишофёфта ва синфхои ба хам зид кайд кардан лозим аст. Огози пайдоиши чунин давлат бо ахамият ва накши баланди низоми обёрикунии сунъй алокаманд карда мешавад. Дар ин замина, махсус зикр гардидааст, ки «...махз ба туфайли обёрй давлат чун аслихаи идоракунии иншоотхои ирригатсионй ва ташкилу таъмини обёрй пайдо шудааст» [8, с.103].
Дар Шарки ^адим давлат назар ба моликияти хусусй барвакттар ба вучуд омада,
сохтори мустахками ичтимоиро тахия ва назорат менамуд. Х,окимияти рохбари чунин давлат тахти таъсири тартиботи пештараи ичтимой меросй, номахдуд ва мукаддаси динй буд. Танхо у ба сифати моликиятдори олии мамлакат баромад карда, сохиби хукуки редистрибутсияи молу мулк дар чомеа буд. Аз хамин сабаб хам дар чунин давлат нисбат ба моликиятдорони хусусй котеъона ва бадхохона рафтор карда - 91 -ешу два хукукхои онхо махдуд мегардид. Бо шарти нисбат ба хокимияти марказй дурусткор ва ухдадори ичроиши ин ё он амал будан, моликиятдории хусусй дар Шарки ^адим чой дошт. Х,олати мазкур албатта пайвандии таърихии онро бо замони муосир инъткос менамояд.
Х,оло аз замони Аврупои антика фаркиятхо байни тамаддунхои шаркй ва гарбй инчунин дар дарачаи мавчудияти ухдадории хокимияти давлатй нисбати инкишофи навъхои моликият, функсияхои ичтимоии давлат, сохтори чамъиятй, мавчудияти озодй ва сатхи хифзи он дида мешуданд. Масалан, барои сохти чамъиятии кишвархои Шарки ^адим хусусияти корпоративй ва мавчудияти чамоаи дехот хос буданд, ки онхо дар мукоиса бо антагонизми синфй, ки дар Аврупо чой дошт, хам консерватсияи муносибатхои чойдошта ва хам як навъ пешравии эволютсиониро таъмин мекарданд. Илова ба ин, гуломдорй дар Шарки ^адим асосан мазмуни хонагй дошта, инкишоф наёфта буд. Муайян намудани сабабхои чунин холат маънидоди илмии менталитет ва психологияи ахолии ин минтакаро такозо мекунад.
Чй тавре ки аз акидаи олимон бармеояд, хислат, психология, чахонбинй ва шуури тамоми ахолй нисбат ба монархияи хукмрон гуломона буд [2, с. 45]. Яъне, агар дар Аврупои антика гуломдорй ба маънои томи худ ба дарачаи классикии инкишоф расида бошад хам, лекин ахолии озоди Юнону Рим рухан на гулом, балки озодихох ва тараккихох буданд. Дар Шарки ^адим тахти таъсири урфу одатхои каблии кухна, хусусан анъанахои аз давраи чамъияти ибтидой бокимонда, пурзур будани таъсири хокимияти монархи пуркудрат, таъсири таълимоти динй чунин холат ба назар намерасид. Илова бар ин, ачнабиён, давлатхои нахустини пешрафтаи ин сарзаминро хамчун кишвархои гуломии сар ба сар меномиданд. Аз ин лихоз, сабаби инкишоф наёфтани гуломдорй аз он бармеояд, ки худи ахолй хамчун табеи мутлаки хокимияти шохй баромад мекард ва обруву нуфузи чунин хокимият бо хислати мукаддаси динии он таъмин мегардид.
Тахмин меравад, ки дар натичаи чангхои тулонии байни форсхо ва юнониён (солхои 500-449 то мелод) то замони забти империяи Х,ахоманишихо аз чониби Искандари Макдунй (соли 331 то мелод) табодули дастовардхои фархангии ду тамаддуни бузург, яъне шаркй ва гарбй ба амал меояд, ки чун натичаи он тагйиротхои муайян дар хукук, низоми давлатдорй, сохти чамъиятй ва вазъи хукукии гуруххои алохидаи ахолй, хусусан, моликиятдорони хусусй ва гуломон ба амал меоянд. Ин чо хамчун дастоварди мухими чунин табодул ва тафохум чунбиши маънавй ва психологй тахти таъсири омилхо, муомила ва донишхои нав баромад мекунад.
Х,амин тарик, аз мазмуни тадкикоти болой ва хулосахои он чунин бармеояд, ки мавзуи марбут ба тамаддунхои шаркй ва гарбй яке аз масоили мухими илми таърихи хукук ва давлатро ташкил дода, омузиши мукаммал, бонизом ва бисёрзинагиро талаб менамояд. Зеро, имруз дар шароитхои таъсири пурзури глобализатсионй тахти фарханги гарбй тавассути баргузории чунин тадкикотхои илмй имконияти муайян намудани рохи хосаи инкишоф ба миён меояд.
Бояд хотирнишон сохт, ки тамаддунхои Шарк ва Гарб аз огози пайдоиш ва
инкишофи давлатй-хукукии худ бо роххои хоса пеш рафтаанд. Агар ба чамъият, хукук ва давлати Шарк холо аз ахди кадим мавкеи баланди дин, анъанапарастй, нигохи бештар ба гузаштаи таърихи худ хос бошад, ба Гарб баръакс назари аклонй ва мустакилона намудан ба падидахои олам, инкишофи тамоюди чудошавии чамъият, хукук ва давлат аз аслхои динии худ хос мебошанд. Ба ин ишора карда, мухаккики машхури фаронсавй Фюстел де Куланж гуфта буд, ки дин дар асли чамоаи кадимаи граждании чахони антика карор дошт ва баъдан дуршавии институтхои он аз аслхои динии худ ба мушохида мерасад [9, с.3, 28-29]. Аммо чаро чунин гузариш аз аслхои динй ба тартиби дунявй вокеъ шудааст, сабабу омилхои он яке аз масъалахои асосии илмиро ташкил медихад. Дар ин самт, ба фикри мо, пайдо шудани шубха дар рафтору кирдори рухониён, аз чониби онхо рох додан ба хукуквайронкунихои чиддй, коста гардидани сатхи ахлоку одоби касбй сабабгори чудошавии чомеа, хукук ва давлати антикй аз аслхои динии худ буданд.
Лозим ба ёдоварист, ки мавчуд будани принсипи истибдоди шаркй дар мохияти давлатдорй ва конунгузории Шарки кадим бевосита ба махсусияти пайдоиши хукук ва давлат дар ин минтака, таъсири бузурги ташкили идоракунии марказии корхои коллективона дар самти объёрикунии сунъии заминхо, психология, фарханг, рухияи тобеият ва кухнапарастии ахолй алокаманд аст. Чунин рухияи раванди инкишофи давлатдорй ва хукукро мо минбаъд дар асрхои миёна низ дида метаавонем. Яъне, тавассути чахонбинй, шуур, фархангу маънавиёт чараёни трансформатсияи арзишхо ва урфу одатхои давлатдорй ва конунгузорй ба даврахои минбаъда имконпазир мегардад. Чунин холат ногузир мавчудияти давомати таърихиро дар кабули анъанахои генетикии давлатдорй ва конунгузорй исбот менамояд.
Вобаста ба ин, имруз дар раванди тадкики мохият ва хусусиятхои тамаддунхои шаркй ва гарбй мо бояд муайян намоем, ки оё хусусиятхои номбурда инъикоси худро дар чомеа, хукук ва давлати муосири шаркй ва гарбй ёфта истодаанд? Оё протсессхои мигратсионии муосир, ки мазмуни глобалй дошта, асосан кучбандй ва мухочирати мехнатии ахолии Шаркро ба мамлакатхои Гарб инъикос менамояд, оё ба тахаввули фархангй, рушди чомеа, хукук ва давлати муосир мусоидат менамоянд? Ва чунин падидахои мигратсионй дар сатхи чахонбинй, мафкура ва фархангу ахлоки намояндагони хар як тамаддун чи гуна накш ичро карда метавонанд?
Бояд гуфт, ки тадкики таърихй-хукукии хусусиятхои тамаддунхои шаркй ва гарбй дар замони муосир барои муайян намудани мавкеи консерватизми шаркй ва ратсионализми гарбй дар хифзи кадру манзалати инсонй, хукуки инсон барои зист дар шароитхои мусоиди экологй, нигохдошти иклим, вазъи геоэкологии сайёра мусоидат хохад кард. Бинобар ин, мухим аст муайян намоем, ки оё кухнапарастии шаркй бо нигохи ретроспективии он барои хифзи маънавиёт ва одобу фарханги волои инсонй, хукук, озодихо ва мавкеи инсон, хусусан хукукхои табиии инсон мусоидат намекунад? Ва оё тамаддуни гарбй бо ратсионализми хеш, пешравии технологй ва техногенй имруз мучиби гузариши чомеаи инсонй аз чомеаи фархангй ва маънавй ба чомеаи истеъмолй, махдудшавии хукукхои табии инсон (хукук ба мехнат, хукук ба хифзи саломатй, хукук ба мухдти атрофи солим), ба вучуд омадани хавфи фалокати экологй, биохимиявй, техногенй, пахн шудани беморихои сироятй тавассути истифодаи яроки бактериологй ва нихоят чанги глобалии чахонй намебошад?
Пайнавишт:
1. Азиатский способ производства /Манбаи интернетй: https://ru.m.wikipedia.org. Санаи муроциат: 31.05.2020сол
2. Васильев Л.С. История религий Востока. Учебное пособие для вузов. - 7-е изд. Испр. И доп. - М.: КДУ, 2004. - 704с.
3. Всеобщая история государства и права: Учебник для вузов /Под ред. Проф. К.И. Батыра. - М.: ООО «Издательский Дом «Былина и К», 2000. - 496с.
4. Графский В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов. - 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Норма, 2005. - 752с.
5. Иеринг Р. Избранные труды. - В 2 т. - Т.II. - СПб.: Издательство Р.Асланова «Юридический центр Пресс», 2006. - 547с.
6. История мировой культуры (мировых цивилизаций). - 2-е доп. И
1. перер. Изд. - Ростов н/Д: изд-во «Феникс», 2002. - 544с.
7. Поляков А.В. Общая теория права: проблемы интерпретации в контексте коммуникативного подхода: учебник. - 2-е изд., исправл. И доп. - М.: Проспект, 2016. - 832с.
8. Сотиволдиев Р.Ш. Проблемауои назарияи давлат ва ^уцуц. Китоби дарси. - Цилди 1. - Душанбе: «Империал-Групп», 2010. - 484с.
9. Фюстель де Кулланж Нюма Дени. Древняя гражданская община: Исследование о культе, праве, учреждениях Греции и Рима /Пер. с фр. - Изд. 3-е. - М.: Красанд, 2011. - 354с.
10. Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права. - М.: Юристъ, 1995. -576с.
Reference Literature:
1. Asian Mode of Production: https (Date of appeal: 31.05.2020)
2. Vassilyev L. S. The History of Oriental Religions Manual for higher schools. - The 7-th edition, revised and enlarged. - M.: KDU, 2004. - 704pp.
3. Universal History of State and Law. Manual for higher schools // under the editorship of Professor K. I. Batyr. - M.: Assoc. Ltd. "Publishing-House "Bylina and C" (folk tale allegedly based on the truth). 2000 - 496pp.
4. Grafsky V. G. Universal History of Law and State. - Manual for higher schools. The 2nd edition, revised and enlarged. - M.: Norm, 2005. - 752 pp.
5. Iyerang R. Selected Works. In two volumes. V. II. - Spb: R. Aslanov's Publishing-House "Press" Juridical Centre". 2006. - 547pp.
6. The History of World Culture (World Civilizations). - The 2-nd edition, revised and enlarged). - Rostov-on-the Don: "Phoenix"publishing-house, 2002. - 544pp.
7. Polyakov A. V. General Theory of Law: Problems of Interpretation in the Context of Communicative Approach: manual. - The 2-nd edition, revised and enlarged. - M.: Prospect, 2016. - 832 pp.
8. Sotivoldiyev R. Sh. The Problems of the Theory of State and Law. Manual. V.1. -Dushanbe: "Imperial-Groups". 2010. - 484pp. (in Tajik)
9. Fustel de Coullange Numa Deni. Ancient Civil Community: Investigation of Cult, Law, Institutions of Greece and Rome // Translation from French. - The 3-d edition. -Moscow.: Krasand, 2011. - 354pp.
10. Chernilovsky Z. M. Universal History of State and Law: - M.: Jurist, 1995. - 576pp.
