CC BY
7
УДК 32.001 ББК 66.031.1
МУХТАССОТИНАЗАРИЯИ Х,ошимова Наргиса Абдуцабборовна
ЦОМЕАИ МАДАНЙ ДАР унвонцуи кафедраи сиёсатшиносии ДДХ,БСТ ЗАМОНИ МУОСИР (Тоцикистон, Хуцанд)
ОСОБЕННОСТИ ТЕОРИИ Хашимова Наргиса Абдуджаббаровна, ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА В соискатель кафедры политологии ТГУПБП СОВРЕМЕННОМ МИРЕ (Таджикистан, Худжанд)
FEATURES OF THE THEORY Khoshimova Nargisa Abdujabborovna, OF CIVIL SOCIETY IN MODERN claimant for candidate degree of the department of
WORLD political science under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: khoshimova.nargisa@bk.ru
Калидвожа^о: цомеаи маданй, давлат, демократия, озодй, цомеаи ицтимой, цомеаи мадании глобалй, цомеаи мадании иттилоотй.
Дар мацола махсусиятуои назарияи цомеаи маданй дар замони муосир мавриди тащиц царор дода шудааст. Муаллиф цайд менамояд, ки мацом ва мавцеи категорияи мазкур дар шароити демократии муосир номуайян аст. Озодии моддй, сиёсй, маънавию ахлоцй, шахсй, дахлнопазирии шарафи инсонй х,амчун арзишуои асосиву аввалиндарацаи цомеаи маданй зууур менамоянд, цомеаи маданй бошад шарти зарурии бунёди давлати демокративу ууцуцбунёд ба уисоб меравад. Дар ташаккулёбй ва инкишофи цомеаи маданй нацши ицтисодиёт мууим арзёбй гардидааст. Инчунин назарияуои муосири цомеаи маданй: назарияи плюралистй, цомеаи ицтимой, цомеаи мадании глобалй ва цомеаи мадании иттилоотиро мавриди тащиц царор гирифтааст. Цайд шудааст, ки %ар як модели цомеаи маданй бояд дар асоси принсипи озодй, адолат, х,амдигарфах,мй, ризоият ва боварй бунёд гардад.
Ключевые слова: гражданское общество, государство, демократия, свобода, социальное общество, глобальное гражданское общество, электронное гражданское общество.
Исследованы особенности теории гражданского общества в современном мире. Отмечено, что место и роль данной категории в условиях современной демократии не определены. Материальная, политическая, культурная, личная свобода и неприкосновенность достоинства человека выступают как основные ценности гражданского общества, а оно в свою очередь выступает основным атрибутом демократического и правового государства. Особо выделяется роль экономики в формировании и развитии гражданского общества. Также исследуются современные теории гражданского общества: плюралистическая теория, социетальное общество, глобальное гражданское общество, электронное гражданское общество. Указано, что каждая модель гражданского общества должна основываться на принципах свободы, справедливости, взаимопонимания, согласия и доверия.
Key words: civil society, state, democracy, freedom, societal society, global civil society,
electronic civil society.
The article dwells on the features of the civil society theory in the modern world. The author notes that the place and role of this category under the conditions of modern democracy are uncertain. Material, political, cultural, personal freedom and inviolability of human dignity act as the basic values of civil society, and it, in its turn, acts as the main attribute of democratic and law-abiding state. The role of economy in the formation and development of civil society is especially noted. The article also deals with modern theories of civil society: pluralistic theory, societal society, global civil society, electronic civil society. The author notes that each model of civil society should be based on the principles of freedom, justice, mutual understanding, consent and trust.
Инсоният дар дар давру замон кушиши бунёди низоми сиёсии адолатпеша, озод ва конеъкунандаи манфиати умумро чустучу менамуд. Дар замони муосир низоми демократа нисбат ба дигар системадои сиёсй имконият медидад, ки инсон озодона ташаккул ёбад, дар даёти иктисодй, ичтимой, сиёсй ва маданй дар чадорчубаи конун фаъол бошад. Давлатдои мутамаддини чадон, аз чумла Ч,умдурии Точикистон кушиши бунёди давлати дукукбунёду демократиро доранд. Бинобар ин, тадкики назарияи мазкур дар шароити муосир адамияти мудими илмй ва амалй дорад. Бояд кайд намуд, ки медвари асосии давлати демократй ва дукукбунёдро чомеаи маданй ташкил медидад.
Тадкикоти илмии дилход аз тавсифи мафдумии он огоз меёбад. Мафдуми "чомеаи маданй" аз калимадои лотинии "tivil" ва "society" бармеояд. Дар аксари лугатномадо мафдуми "society" - чомеа ва "dvil" - шадрвандй тарчума гардидааст. Масалан, дар лугати муосири русй-англисй, ки С.М. Крысенко тартиб додааст, калимаи "dvil" дамчун "гражданский, штатский, воспитанный", "dvil society" дамчун "гражданское общество" тарчума гардидааст [6, с. 117]. Баъд аз пошхурии Иттидоди Шуравй дар фазои баъдишуравй дар рузномадои даврй ва мачалладои илмй мафдуми "гражданское общество" бо баробари мафдуми "демократия" нидоят серистифодатарин мегардад. Ин раванд ба Точикистон тозаистиклол низ бетаъсир намонд. Зеро чумдурй роди бунёди давлати демокративу дукукбунёдро пеш гирифта буд. Аз ин чост, ки мафдуми мазкур аз забони русй ба забони точикй дамчун "чомеаи шадрвандй" тарчума гардид. Аммо, дар лугати русй-англисй, ки аз чониби Т.А. Сиротина тартиб дода шудааст, калимаи "dvil" "гражданский, штатский, цивилизованный, культурный" тарчума гардидааст [7, с. 136]. Инчунин, дар лугати англисй-форсй низ мадуми "dvil" "гайринизомй, ичтимой, маданй" тарчума гардидааст [12, с. 390]. Бояд кайд намуд, ки дар давлатдои форсизабон, аз чумла Эрон ва Афгонистон мафдуми "dvil society''-ро дамчун "чомеаи маданй" тарчума намудаанд. Ба фикри мо низ мафдуми "dvil society''-ро ба ин маънй истифода намоем, кобили кабул мебуд. Зеро яке аз чонибдорони назарияи шартномаи чамъиятй кайд менамояд, ки "dvil society"-ро одамони ба камолоти маънавй расида ташаккул медиданд. Инчунин А. Фергюсон чомеаи маданиро дамчун долати мутамаддин (civility) ва натичаи инкишофи тамаддун муайян намудааст [8, c. 96].
Таърихи пайдоиши мафдуми "чомеаи маданй" ба асри XVII рост меояд, ки дар
ин давра назарияи хукукй-табий ва шартномаи чамъиятй ташаккул меёбад. Ин давраи муборизахо бар зидди шохигарии мутлак ва тавлидшавии демократияи буржуазй мебошад. Барчастатарин намояндагони назарияи шартномаи чамъиятй Г. Гротсий, Т. Гоббс, Ч,. Локк, Ш. Монтескё, Ж. Ж. Руссо, Б. Спиноза, И. Кант, А. Фергюсон ва дигарон мебошанд. Онхо холати тодавлатии инсониятро давраи вахшоният (Ч. Локк), холати табий (И. Кант) номида, кайд мекунанд, ки дар чомеа беадолатию беконунй ва "чанги хама зидди хама" (Т. Гоббс) хукмфармо буд. Сипас махз карзи маънавй, вазифаи ахлокй, аз чумла зарурати эхтироми хукуки фитрй одамонро водор мекунад, ба холати маданй гузаранд, яъне давлатро дар натичаи шартномаи чамъиятй таъсис диханд.
Барои маънидод намудани мафхум ва мохияти чомеаи маданй як катор тавсифу таърифхо мавчуданд, ки чомеаи маданиро ба таври гуногун маънидод менамоянд. Инчунин, маком ва мавкеи категорияи мазкур дар шароити муосири демократияи либералй номуайян аст. Як гурух мухаккикон чомеаи маданиро дастоварди чахони Еарб шуморида, бунёди онро дар дигар минтакахо гайриимкон медонанд. Гурухи дигар чомеаи маданиро махсули фалсафаи сиёсии Замони нав шуморида, дар замони муосир номувофик будани онро исбот карданй мешаванд [4]. Олимони гурухи севум бошанд, назарияи мазкурро шарти зарурии бунёди давлати демократй медонанд [1]. Чунин гуногунрангй барои тахлилу тадкики амики назарияхои гуногуни чомеаи маданй замина эчод менамояд.
Бо баробари рушди чомеаи инсонй, пешрафти илм ва рушди демократисозии чамъият назарияи чомеаи маданй хамчун категорияи мустакили илми сиёсат арзёбй мегардад. Дар шароити инкишофи демократия хамчун шакли идоракунии давлатй чомеаи маданй новобаста аз шакли давлат ва берун аз дахолати он ташаккул меёбад.
Дар илми сиёсй баъзе мутафаккирон хатто оид ба боло рафтани накши чомеаи маданй изхори нигаронй менамоянд. Яке аз чунин мухаккикони сохаи илми сиёсй, олим ва мутафаккири немис И. Шумпетер дар нимаи аввали асри ХХ навишта буд, ки давлат бояд дар амалигардии фаъолияти вохидхои чомеаи маданй иштирок намояд, то ки онхо ба таври демократй идора шаванд, вагарна кисме аз чомеаи маданй ба куввае мубаддал мегардад, ки дар рохи худ хамаро нобуд менамояд ва чомеаро ба худ тобеъ мегардонад. Бинобар ин, тарафдорони чараёни сотсиал-демократй пешниход менамоянд, ки давлат бояд равандхои иктисодй, ичтимой ва дигар сохахои хаёти чамъиятиро танзим намояд ва зиндагии хадди акаллро кафолат дихад. Лекин, бо гузашти вакт чомеаи маданй хусусиятхои навро доро гардида, ба воситаи вохидхои худ бо давлат хамкорй менамояд. Хусусияти мураккаб доштани муносибатхои мутакобилаи давлат ва чомеаи маданиро дорандаи Чоизаи Нобелй мухаккики амрикой М. Фридман кайд менамояд, ки чомеаро мо худ бунёд менамоем. Бунёди чомеае, ки озодии шахсро химоя ва васеъ мегардонад, ба пахншавии аз меъёр зиёди хокимият рох надода, назорат мебарад, ки хокимият хамчун гуломи халк бокй монад.
Аз солхои 1980 огоз намуда, мафхуми "чомеаи маданй" боз эхё мегардад. Консепсияи чомеаи маданй дар Аврупои Еарбй хамчун консепсияи марказй, хамчун аслихаи мубориза зидди диктатура, гегемонияи шуравй ва хокимияти тоталитарй бахри озодй, гуногунандешй ва мустакилияти чомеа баромад менамуд. Мафхуми "чомеаи маданй" аз чониби намояндагони чараёнхои гуногун: либерализм, коммунитаризм, сотсиал-демократхо ва мухолифони чахонишавй, аз чумла, Чон Кин,
Чарлз Тейлор ва Юрген Хабермас ба таври васеъ истифода мегардид. Олимон давраи мазкурро дамчун "ичтимоишавии чомеаи маданй", яъне падншавии васеи назарияи чомеаи маданй ва дарки он аз чониби на тандо элитаи сиёсй, балки табакадои дигари чомеа меноманд. Назар ба акидаи либералй, ки давлатро "посбони шабона" номида буд, фадмиши нави макомоти давлатй ва накши он дар чомеа ташаккул ёфт.
Ба андешаи мудаккикони сода чомеаи маданй мачмуи муносибатдои шахсй, оилавй, ичтимой, иктисодй ва фардангй буда, бе дахолати бевоситаи давлат ва берун аз сохтори давлат инкишоф меёбад ва барои инкишофи демократия, дифзи дукуку озодии шахсият шароит мудайё менамояд [1, с. 5]. Ба фикри мо чомеаи маданй, чомеае ки дар зинаи муайяни рушди шакли чамъияти инсонй карор дошта, инсон бо ёрии меднат талаботи худро конеъ менамояд, он аз мачмуи созмондои ихтиёрии шадрвандон (оила, кооперативдо, ассотсиатсиядо, ташкилотдои чамъиятй, касбй, эчодй, варзишй, этникй ва гайрадо) ва аз мачмуи муносибатдои гайридавлатй дар чомеа (иктисодй, ичтимой, оилавй, миллй, ахлокй, динй ва гайрадо) иборат мебошад.
Х,амин тавр, озодии моддй, сиёсй, маънавию ахлокй, шахсй, дахлнопазирии шарафи инсонй аз арзишдои асосиву аввалиндарачаи чомеаи маданй мебошад. Яъне, чамъиятеро, ки барои шадрвандони хеш тамоми шароити зарурии зиндагй ва фаъолияти истедсоливу чамъиятиро мудайё сохтааст, метавон чомеаи маданй номем. Яке аз омилдои нидоят мудимми чомеаи маданй аз дахолати беасосу бедалели макомоти давлатй озод будани шадрвандон аст. Аз ин лидоз, ташаккули заминаи конунии чомеаи маданй аз вазифадои аввалиндарачаи макомоти конунгузор ва намояндагй мебошад. Дар ташаккули демократияи пойдор чомеаи маданй, яъне сохти худтанзимкунанда ва ошкорои муносибатдои байни одамон накши бузург мебозад.
Бояд кайд намуд, ки бе низоми демократй бунёди чомеаи маданй гайриимкон аст. Асоси демократияро, ки интихоботи озод ва софдилона ташкил медидад, ба чомеаи маданй ниёз дорад. Вазифаи чомеаи маданй на тандо дар таъмин намудани демократисозии чомеа зодир мегардад, балки дар таъмини идоракунии самараноки даёти чамъиятй тарики иштирок дар раванди кабули карори сиёсии дарачадои гуногун мебошад [2, с. 156].
Дар анъанаи гарбии афкори сиёсй чомеа ба се бахш: давлатй, хусусй ва чамъиятй (сеюм) чудо карда мешавад. Мадз бахши сеюм, яъне он чузъи чомеае, ки дар натичаи худидоракунй ташкилотдо ва созмондои чамъиятиро таъсис додааст, дамчун чомеаи маданй фадмида мешавад. Х,избдои сиёсй дар чунин таксимот ба бахши сеюм дохил набуда, ба бахши якум вобастаанд. Чунин фадмиши чомеаи маданй аз чониби аксарияти созмондои байналхалкй, аз чумла, аз чониби Созмони Милали Муттадид эътироф шудааст. Ч,омеаи мадании муосир дар шакли мачмуи ташкилотдои чамъиятии бахши сеюм дар фадмиши иштироки оммавй мазмуни нав бахшид. Интихобот факат як навъи иштироки оммавй буда, ташкилотдои чамъиятй дар иштироки оммавй, чунин хусусиятдои нав, ба монанди донишдо ва гоядои нав, имконияти тадлили сиёсй ва пешнидоддои мувофикро пайдо намуд.
Р. Дарендорф заминаи чомеаи маданиро муносибатдои бозорй ва чамъиятй мешуморад. Ба водиддои чомеаи маданй бошад, у ВАО-и хусусй ва ташкилотдои хурди истедсолиро дамрод менамояд [5, с.19].
Бояд кайд намуд, ки дар ташаккули чомеаи маданй накши иктисодиёт хеле мудим аст. Дарачаи рушди иктисодии давлат ба сатди некуадволй ва фарданги чомеа
таъсири муассир мерасонад. Мадз инкишофи муносибатдои бозоргонй дар зинаи муайяни инкишофи худ барои ташаккули чомеаи маданй заминаи мусоид фародам меорад. Чомеаи маданй дамчун иттидодияи шадрвандони аз чидати иктисодй озод ва мустакил, иттифоки шахсиятдои мустакил, озод, баробардукук ва дорандаи моликияти хусусй, ки барои таъмини шароити арзандаи зиндагонй заминаи мусоид фародам меорад, фадмида мешавад. Дар ин замина мудаккикон арз менамоянд, ки чомеаи маданй аз шахсиятдои озод ва мустакил ташаккул ёфта, дар натичаи содиб гаштан ба моликияти хусусй мустакилиятро дам аз давлат ва дам аз шахсони дигар ба даст меорад. Мавчуд набудани чунин хусусиятдо маънои мавчуд набудани чомеаи маданиро дорад [2, с. 104]. Зеро мадз мустакилияти иктисодии шахсият, дарачаи муайяни озодии шахсиро таъмин намуда, имконияти мустакил буданро аз дигарон дар конеъ намудани талаботи худ (ва оилаи хеш), манфиатдо, ният ва кушишдои худ, озодона интихоб намудани чои кор, манзил, касб ва таъмини шароити арзандаи даёт фародам меорад. Асоси мустакилияти иктисодии шахсро моликияти хусусй, моликияте, ки инсон содиб аст, ташкил медидад. Албатта, барои таъмини озодии иктисодй мавчудияти моликияти хусусй кофй нест, инчунин заминаи дукукй ва сиёсй низ мудим аст. Агар системаи сиёсй мавчудияти моликияти хусусиро инкор намояд ва низоми дукукй дар конуннигорй мустадкам ва димоя накунад, мустакилияти иктисодии шахс идеали амалинашаванда бокй мемонад [2, с. 105].
Чомеаи мадании муосир дар давлатдои Еарб вазифаи худшиносии коллективиро ба удда гирифта, ба синфи миёна дамчун тадкурсии маданй такя менамояд. Ташаккул додани синфи миёна яке аз шартдои зарурии инкишофи чомеаи маданй буда, дар навбати худ таъсисёбии ташкилотдои гуногуни шадрвандон, ки манфиати гуногуни ичтимой доранд, барои ташаккули синфи миёна мусоидат менамояд.
Дар монографияи илмии "Чомеаи маданй: сарчашма ва замони муосир" кайд карда мешавад, ки чомеаи маданй падидаи нидоят мураккаб буда, дар чадорчубаи он муносибатдои чамъиятй арзи дастй намуда, рушд ва инкишоф меёбанд [2, с. 118]. Бо баробари ин, муносибатдои номбаршуда дар шаклдои сохторй ва институтсионалй амалй мегарданд ва чунин водиддо, ба монанди оила, масчид, мактаб, чамоадо, инчунин гуруддои манфиатчу, яъне ташкилотдо ва созмондои чамъиятй, ки ондоро манфиатдои умум мепайвандад, зудур менамоянд. Мисол: ассотсиатсияи фермерон, коргарон, иттидодиядои эчодй, духтурон, ташкилотдои чамъиятии занон, чавонон ва г. Вазифаи асосии ин водиддои чомеаи маданй - барои дар як инсон дар алодидагй шароити амалй намудани кобилият, манфиат ва талаботдои худ мебошад. Кдйд намудан бомаврид аст, ки мадз ба воситаи чунин водиддо чомеа манфиатдои гуногуни иктисодй, динй, этникй, касбй ва гайрадоро амалй менамояд. Махсусан, дар доираи системаи либералй-демократй ба ташаккули чомеаи маданй адамияти хоса дода мешавад. Зеро назарияи либералии чомеаи маданй дар медвари худ озодиро мегузорад. Озодиро аз дама арзишдо боло гузошта, вазифаи худидораи чомеаи маданиро дамчун чавдари дукук ва озодидои инсон, дамчун димоя аз дастандозии давлат мешуморад. Шахсияти озод ва мустакил - симои марказии чомеаи маданй ба дисоб меравад. Оид ба муносибати давлат ва чомеаи маданй намояндагони ин назария тарафдори озодй ва мустакилияти фардй, инчунин худидоракунй мебошанд.
Муаммодои чамъиятй аз тарафи чомеа даллу фасл мегарданд. Бадсдо оид бо муносибати давлат ва чомеаи маданй то ба имруз давом дошта, Э. Арато кайд
менамояд, ки ин анъана аз либерализми классикии англис ба мо мерос мондааст. Бо инкишофи капитализм модели нави чамъият, ки аз се чузъ: давлат, чомеаи маданй ва иктисодиёт иборат аст, ташаккул меёбад [4].
Дар замони муосир назарияи плюралиста низ хеле падн гардидааст, ки мувофики он вазифаи асосии давлат ба даст овардани ризоияти умумишадрвандй мебошад, ки бо воситаи он ба инобат гирифтани манфиатдои гуруддои гуногуни чомеа, пешгирй намудан ва аз байн бурдани мухолифатдо, чустучу намудани ризоияти шадрвандй, ки ба дамгироии чомеа равона гардидааст, амалй мегардад. Бо баробари ин давлат на дамзистии коллективй, ки шахсият дар он омехта мегардад, балки чамъияти шахсиятдои озод, ки дар асоси дамодангй бунёд гардидааст, фадмида мешавад.
Тафсири чадиди чомеаи маданй аз чониби чомеашиноси амрикой Т. Парсонс дар консепсияи чомеаи ичтимой пешнидод гардид. Дар консепсияи чомеаи ичтимой кушиши ба дам пайвастани фардгарой ва чомеагароии чомеадои анъанавй ва муосир бо таъкид ба принсипдои дамбастагй ва дамгироии ичтимой ба назар мерасад. Барои Парсонс чомеаи ичтимой зерсистемаи муттадидкунандаи чомеа буда, вазифаи он дамгироии низоми мухталифи ичтимой бо роди нидодбандй кунонидани арзишдои фардангй ба сифати меъёрдои аз чидати ичтимой кабулшаванда ва аз чониби чомеа татбикшаванда мадсуб меёбанд. Ба акидаи у дар натичаи се инкилоби муосир: саноа-тй, демократй ва таълимй модели нави чомеаи ичтимой ба вучуд омад, ки он ба зернизоми фардангй, иктисодй ва сиёсй таксим мешавад. Дар як зернизоми чунин чомеа аз дамдигар чудо гардида водиддои худро таъсис медидад. Инкилоби саноатие, ки дар Англия ба вучуд омад, тамоюлдои рушди ибтидоии капиталистиро ба анчом расонида, ба падншавии бесобикаи таксимоти чамътиятии меднат оварда расонид ва чомеаи иктисодиро аз давлат чудо намуд. Инкилоби сиёсй, ки маркази он Фаронса ба дисоб мерафт, шакли нави дамбастагиро эчод намуд, ки дар натича коллективи умумимиллй (миллат) ба вучуд омад ва аъзоёни он ба гайр аз дукукдои шадрвандй, инчунин, содиби дукукдои сиёсй гардиданд. Инкилоби таълимй сохтори ичтимоиро кадам ба кадам аз шакл ва таксимоти ичтимой озод менамояд. Донишгод дамчун комплекси марказй ва нидодии ин инкилоб коркарди модели созмони ичтимоиро дар асоси дамбастагй таъмин менамояд. Бо баробари ба итмом расидани инкилоби таълимй раванди чудошавии чомеаи маданй (чомеаи ичтимой) ба охир мерасад.
Тартиботи ичтимой аз чониби Т.Парсонс дар ду маъно фадмида мешавад:
1. Дар маънои меъёрй системаи сохтори легитимие, ки дар натичаи нидодишавии арзишдои фардангй ва меъёрдои дукук ташаккул ёфтааст, фадмида мешавад;
2. Дар маънои фуксионалй иттидодияи ягона, ба дам алокаманд ва муташаккил, чамоати шадрвандони навъи корпоративй, ки ба якдигарфадмй асос ёфтааст, фадмида мешавад [11, с. 110-115].
Ч,омеаи ичтимой аз давлат ва иктисодиёт чудо аст. Шакли зудури он на бюрократия (дар давлат) ва на бозор (дар иктисодиёт), балки принсипи ассотсиатсия мебошад, ки ба якдилии аъзоёни он асос ёфтааст. Мувофики акидаи Т.Парсонс ассотсиатсия ин ташкилоте мебошад, ки байни аъзоёни он нисбати сохтори умумимеъёрй консенсус дукмфармо аст. Консенсус тавассути мавчудияти нуфуз ва эътибори ондо, ки манбаи дуввияти ассотсиатсия, инчунин, ташаккули коллективи "мо" мебошад, ба даст оварда мешавад. Ассотсиатсиядои муосир дар чомеаи ичтимой дар асоси: а) принсипи ихтиёрй, ки ба озодии ассотсиатсиядо асос ёфтааст; б)
принсипи баробарй, ки иерархияро инкор мекунад; в) принсипи расмиёт, яъне риояи коидадои расмй дангоми баррасии масъаладои чорй фаъолият менамоянд.
Дар замони муосир, инчунин, назариядое ба назар мерасанд, ки оиди чомеаи мадании глобалй фарзиядо пешнидод менамоянд. Яке аз чунин назариядо кайд менамояд, ки бунёди чомеаи маданй дар чадорчубаи як давлат гайриимкон аст, зеро фун-даментализми динй ва миллй барои ташаккулёбии чомеаи инкишофёфтаи маданй ва арзишдои он ба монанди инсондустй, тадаммулпазирй, озодии вичдон ва гайрадо мо-неаи чиддй эчод менамояд. Бинобар ин, зарурият барои бунёди чомеаи мадании глобалй ба миён меояд, ки дар асоси низоъдои ичтимоии муосир имконият медидад, ки бар зидди таддиддои чадонй, аз чумла тадаммулнопазирии динй ва миллй босамар мубориза барад. Вазифаи мудими чомеаи мадании чадонй мубориза бар зидди таддиддои ичтимой ва иктисодии чадонишавй мебошад. Давлат, ки дар шароити чадони-шавй докимият ва фишангдои пешинаи идоракуниро аз даст дода истодааст, бо ташкилотдои гайритичоратии байналхалкй ва миллй ба род мондани дамкории судманд ба максад мувофик аст. Мадз дамкорй ва муколама бо чомеаи маданй ба давлат имконият медидад, ки таъсири пешинаи худро нигод дорад ва демократа гардад.
Еояи чомеаи мадании глобалй аз чониби олимон Х. Анхайера, М. Глазиуса и М. Калдор пешнидод гардида, ба акидаи онон чомеаи мадании глобалй дамчун "фазои гоядо, арзишдо, нидоддо ва ташкилотдое мебошад, ки байни оила, давлат ва бозор карор дошта, аз сардади як чомеа, давлат ва иктисодиёт берун мебарояд"[9, с. 17].
Инчунин, мудаккикони сиёсати байналхалкй Р. Липшутс ва С. Тёрнер кайд менамояд, ки ташаккулёбии чомеаи мадании глобалй маънои огози давраи нав -давраи поствестфалии сиёсати чадониро дорад, ки дар он содибихтиёрии давлатдои алодида бо меъёрдои дукуки байналхалкй маддуд мегарданд [10, с. 26].
Хамин тарик, дар замони муосир мафдуми нав "чомеаи мадании глобалй" ба илм ворид шудааст, ки мувофики он фаъолияти нидоддои чомеаи маданй аз дудуди як давлат берун баромада хусусияти фаромиллй пайдо менамоянд.
Инчунин, дар натичаи "инкилоби иттилоотй" консепсияи "чомеаи иттилоотй" ташаккул ёфтааст, ки мувофики он чомеаи маданй ба чомеаи "афкори чамъиятй" мубаддал мегардад. Дар чомеаи мазкур шадрвандон дукук доранд, ки иттилооте, ки ба даёти ондо дахл дорад, пайдо намоянд ва оид ба масъаладое, ки ба даёт ва фаъолиятии ондо вобаста аст, озодона мудокимаронй намоянд. Замони муосир, ки замони технологияи иттилоотй аст, накши иттилоот ба маротиб боло рафтааст. Бинобар ин, чомеаи имрузаро бе иттилоот тасаввур кардан гайриимкон буда, иттилоот ба куввае табдил гардидааст, ки марздоро намепазирад ва аз чадорчубаи як давлат баромада, чадонй мегардад. Барои ин Шабакадои интернета заминаи мусоид фародам меоранд. Бояд кайд намуд, ки дар замони муосир бо баробари падн гаштани шабакадои гуногуни ичтимой воситаи муносибати виртуалй хеле падн гардидааст, инчунин муносибати макомоти давлатй бо шадрвандон ба воситаи Хукумати электронй дар долати рушд карор дорад. Шадрвандон ба воситаи шабакаи Интернет ба сомонадои макомоти давлатй даромада, бо шахсони масъул вобаста ба масъалаи худ савол дода, посухдои мушаххас гирифта метавонанд. Чунин муносибати амудй хусусияти интерактивй дошта, имконият фародам меорад, ки шадрвандон манфиатдои шахсй ва коллективии хешро конеъ намоянд. Аз чониби дигар, сомонадои гуногуни ичтимоии микёси миллй ва чадонй метавонанд бадри рушди
муносибатдои амудй чомеаи маданй замина мудайё намоянд. Он имконият медидад, ки чомеаро бадри далли масъаладои мудими чамъиятй сафарбар намояд. Бояд кайд намуд, ки дар замони муосир таъсири манфии шабакаи чадонй низ ба назар мерасад, ки куввадои муайян бадри таъсир расонидан ба афкори чамъиятй сомонадои махсус таъсис дода, атрофи худ дамакидагонро аз тамоми дунё чамъ намоянд, бо воситаи дар гуна намоишдо ва баромаддои худ табакаи осебпазири чомеаро родгум намуда, баромаддои оммавии шадрвандон, яъне "интернет-инкилоб" ташкил карданй мешаванд. Чунин вазъият дам дар мамлакадои Шарк ва дам Еарб ба назар мерасад.
Болоравии муносибатдои амудй ва уфукии виртуалй, ташаккулёбии чомеаи мадании электронй на тандо натичаи падншавии шабакадои интернетй, технологиядои ракамй, балки риоя нагардидани меъёрдои дукукй, дукук ва озодидои шадрвандон мебошад. Инчунин, зери назорат гирифтани фаъолияти водиддои чомеаи маданй аз чониби давлат имконият намедидад, ки самаранокии фаъолияти ондо таъмин гардад. Ин ва дигар омилдо сабаб мегарданд, ки шадрвандон ру ба суи муносибатдои виртуалй меоранд. Дар сомонадо ондо озодона оид ба масъала ва муаммодои чамъиятй фикру акидаи худро иброз менамоянд, даммаслакони худро дарёфт менамоянд. Баъзан баъзе маълумоте, ки ба воситаи телевизион ва радио пахш намегардад, дар шабакадои интернетй дастрас аст.
Хусусияти хоси чомеаи мадании электронй дар он аст, ки иттилоот дар маркази ин чомеа карор дорад. Х,атто макомоти давлатй ба воситаи таъсис додани шабакадои ичтимоие, ки барои пиёда сохтани сиёсати давлатй мусоидат менамояд, симои мусбии давлатро бунёд созад. Инчунин, давлат ахбороти махсусро дар сомонадои гуногун нашр намуда, афкори чамъиятиро оид ба масъалаи мазкур фадмиданй мешавад.
Хусусияти дигари чомеаи мадании электронй ин интернатсионализатсияи чомеаи маданй мебошад. Чомеаи маданй аз дудуди як давлат берун мебарояд, зеро Интернет роддои гуногуни наздикшавии шадрвандони давлатдо ва миллату нажоддои гуногунро фародам меорад. Дар шабакаи интернет одамон вобаста ба фикру акидадо ва гоядои худ метавонанд созмони виртуалй ташкил намоянд ва дар натичаи фаъолияти босамар он метавонад ба водиди чомеаи маданй мубаддал гардад. Чомеаи мадании электронй натичаи "инкилоби иттилоотй" мебошад.
Х,амин тарик, инкишофи чамъияти инсонй, рушди техникаву технологияи муосир ва инкишофи раванди чадонишавй ба инкишофи назарияи чомеи маданй таъсири бевосита расонида, моделдои муосири чомеаи маданй ташаккул ёфтанд. Ба акидаи мо дар як модели чомеаи маданй бояд дар асоси принсипи озодй, адолат, дамдигарфадмй, ризоият ва боварй бунёд гардад.
Фарки принсипиалии гояи чомеаи мадании асри XXI аз гояи чомеаи мадании асри XVIII дар он аст, ки диккати асосй на ба тафрикабандии чомеа аз руи муносибат ба воситадои истедсолот равона шудааст, балки диккати асосй ба раванди дамгироии чомеа дар шароити чадонишавй ва муаммодои марбут ба он дода мешавад.
Пайнавишт:
1. Абдулов К. Дар ин дунё. Китоби 10. Муаммодои цомеаи шадрвандй. - Душанбе, 2005. - 440 с.
2. Кальной И. И. и др.. Гражданское общество: истоки и современность /Науч. ред. проф. И. И. Кального, доц. И. Н. Лопушанского. 3-е изд., перераб. и доп. — СПб.: Издательство Р. Асланова «Юридический центр Пресс», 2006. - 492 с.
3. Кин Дж. Демократия и гражданское общество. - Москва: Прогресс-Традиция, 2001. - 400 с.
4. Коэн Ц., Арато Э. Гражданское общество и политическая теория. Пер. с англ./ Общ. ред. И. И. Мюрберг. - Москва: Издательство «Весь Мир», 2003. - 784 с.
5. Макашева Е.Н. Концепции гражданского общества в истории западной политической жизни //Вестник Мордовского университета. 2010, №3. - 18-26 с.
6. Новейший англо-русский, русско-английский словарь/ Сост. С. М. Крысенко. - К.: Издательство ««Арий», М.: ИКТЦ ««ЛАДА», 2011. - 960 с.
7. Современный англо-русский, русско-английский словарь: 100 000 слов / Сост. Т. А. Сиротина. - Донецк: ООО ПКФ «БАО», 2007. - 1216 с.
8. Фергюсон А. Опыт истории гражданского общества. - М.: РОССПЭН, 2000. - 392 с.
9. Anheir H., Glasius M., Kaldor M. Global Civil Society. - Oxford, 2001. - 348p.
10. Lipschutz R. Op. cit.; Turner S. Global Civil Society, Anarchy and Governance: Assessing an Emerging Paradigm // Journal of Peace Research. 1998. Vol. 35. N1. 25-42 p.
11.Parsons Т. The System of Modern Societies. Englewood Cliffs. N. Y.: Prentice- Hall, 1971. -100-115p.
12. The English - Persian collegiate dictionary. A. Aryanpur and M. Aryanpur. Vol. 1. -Tehran, 1992. - 1295 p.
Reference Literature:
1. Abdulov K. In this World. Book 10. Problems of Civil Society. - Dushanbe, 2004. - 440 pp.
2. Kalnoy I.I. et alia. Civil Society Originals and Contemporaneity/ Scientific editors: Professor I.I. Kalnoy, Associate Professor Lopushansky. The 3rd edition, revised and enlarged. - SPb.: Publishing-house of R. Aslanov "Law Center Press", 2006. - 492pp.
3. Kin J. Democracy and Civil Society. - Moscow: Progress-Traditions, 2001. - 400 pp.
4. Koen J., Arato E. Civil Society and Political Theory. Translation from English/ General editor I.I. Muyrberg. - Moscow: Publishing house "All the World", 2003. - 784 pp.
5. Makasheva E.N. Conceptions of Civil Society in the History of Western Political Life// Bulletin of Mordov University. 2010, №3. -18-26 pp.
6. The Latest English-Russian, Russian-English Dictionary/ Compiler: S.M., Krysenko.- K.: Publishing-house of "Ariy", - Moscow: ICTC "LADA/2011. - 960 pp.
7. Modern English-Russian, Russian-English Dictionary: 100 000 words /Compiler: T. A. Sirotina. -Donetsk: LLCPKFBA0','2007. - 1216pp.
8. Fergyuson A. Experience of the History of Civil Society. - M.: ROSSPEN, 2000. - 392 pp.
9. Anheir H., Glasius M., Kaldor M. Global Civil Society. - Oxford, 2001. - 348pp.
10. Lipschutz R. Op. cit.; Turner S. Global Civil Society, Anarchy and Governance: Assessing an Emerging Paradigm // Journal of Peace Research. 1998. Vol. 35. N1. - pp. 25-42.
11. Parsons Т. The System of Modern Societies. Englewood Cliffs. N. Y.: Prentice- Hall, 1971. - pp. 100-115.
12. The English-Persian collegiate dictionary. A. Aryanpur andM. Aryanpur. Vol. 1. - Tehran, 1992. -1295 pp.
