CC BY
0УДК 355.425.4(47)(091)"1944" DOI 10.52928/2070-1608-2024-71-3-75-80
БАЯВОЕ УЗАЕМАДЗЕЯННЕ ПАРТЫЗАН БЕЛАРУС1 I СУСЕДН1Х САВЕЦК1Х РЭСПУБЛ1К НАПЯРЭДАДН1 I ПАДЧАС АПЕРАЦЫ1 «БАГРАЦ1ЁН» (КРАСАВ1К - Л1ПЕНЬ 1944 г.)
канд. гтт. навук, дац. А.А. КРЫВАРОТ (1нстытут гiсторыi НАН Беларусь, Мтск)
Змешчана абагульненая навуковая тфармацыя аб узаемадзеянт партизан Беларуci, Pacii, Украшы, Латвй i Лтвы у перыяд адноснай паузы у актыуных баявых дзеяннях на беларускш напрамку савецка-германскага фронту i падчас правядзення Чырвонай армiяй cтратэгiчнай наступальнай аперацый «Багращён». Асветлена сумесная барацьба партызан суседтх рэспублк у розных рэгiёнах Беларуci супраць буйных карных аперацый з шырокш прыцягненнем да iх правядзення нямецкх франтавых часцей з выкарыстаннем авiяцыi i артылерый Паказаны удзел народных мсцуцау у аперацыях супраць акупацыйных гаршзонау на чыгуначных станцыях i удары партызансюх фармiраванняу па апорных пунктах працiунiка пры выхадзе з блаюраваных карнiкамi тэрыторый. Уключаны звестю аб узгодненых дзеяннях партызансюх атрадау i брыгад на камунжацыях у рамках правядзення трэцяга этапу «рэйкавай вайны» i пры вызваленш ад нямецкх войскау населеных пунктау рэспублт падчас аперацый «Багращён».
Ключавыя словы: атрад, блакада, брыгада, гарнизон, дыверciя, засада, карная аперацыя, партызанская зона, транспартныя камунтацый.
Уводзшы. У сярэдзше красавжа 1944 г. у cyBH3i з неабходнасцю разгортвання падрыхтоуш да летшх наступальных аперацый Чырвонай армп Стаука ВГК загадала войскам на беларусшм напрамку замацавацца на тых рубяжах, яшя яны утрымтват. Нягледзячы на тое, што войскам 1-га Прыбалтыйскага, Заходняга i 1-га Беларускага франтоу у студзеш - першай палове красаыка 1944 г. не удалося у поунай меры выканаць пастауле-ныя перад iмi баявыя задачы i выйсцi зiмой - напачатку вясны 1944 г. на рубеж Полацк - Лепель - Магшёу -р. Пцiч, ворагу быу нанесены значны урон. Чырвонай армiяй пры актыуным удзеле партызан рэспублЫ былi вызвалены цэнтр Палескай вобласцi Мазыр, раённыя цэнтры Калшкаичы, Ельск, Лельчыцы, Рагачоу i сотш iншых населеных пунктау Усходняй Беларуси выратаваны ад гiбелi i фашысцкага рабства тысячы савецк1х грамадзян [1, с. 145-146; 2, с. 137].
Мэта артыкула - на аснове аналiзy навуковых i навукова-папулярных публжацый, зборнiкаУ дакументау i успамiнау, армуных матэрыялау паказаць сумесную барацьбу партызан Беларуа i сyседнiх саюзных рэспублш супраць германских акупантау у перыяд падрыхтоуш i правядзення Чырвонай армiяй стратэгiчнай наступальнай аперацыi «Багращён».
Асноуная частка. Ва умовах аператыунай паузы, якая настутла на беларусшм участку савецка-германскага фронту, птлераускае камандаванне разгарнула маштабныя карныя аперацыi супраць партызансюх фармiраван-няу, каб засцерагчы тылавыя аб'екты нямецкай групы армiй «Цэнтр» (найперш, транспартныя камушкацыГ) перад летнiмi баямi. У наступальных аперацыях супраць партызан прымал1 удзел не только ахоуныя войскi, але i армейская часцi, колькасць як1х iстотна павял1чылася у сyвязi з праходжаннем лшй фронту па тэрыторыi Беларуси Найбольш буйныя карныя акцыi былi праведзены у прыфрантавой паласе, дзе разам базiравалiся беларуск1я i расшсшя партызанскiя фармiраваннi. Гiтлераускае камандаванне валодала значнай перавагай у жывой сше i тэхтцы i таму iмкнyлася не только акружыць, але i блак1раваць месцы дыслакацып народных мсщуцау, каб затым лiквiдаваць партызанск1я фармiраваннi [Беларусь ВАВ, 3, с. 16, 257; 4, с. 121].
Моцны удар акупантау вясной 1944 г. быу скраваны супраць Полацка-Лепельскай зоны, якую абаранялi звыш 17 тыс. партызан пад агульным кiраунiцтвам аператыунай групы ЦК КП(б)Б i 1ЩИ IP на чале з У.Е. Лабан-ком. Гэта вызваленая тэрыторыя яшчэ восенню 1943 г. разглядалася савецшм камандаваннем як важны плацдарм для наступальных дзеянняу Чырвонай Армй у заходнiм напрамку. Да таго ж, пауночная частка зоны знаходзiлася за 15-20 км ад буйнога чыгуначнага вузла i важнага апорнага пункта немцау - г. Полацк, яш нярэдка абстрэль-вауся партызанамi. Полацка-Лепельская зона займала участак 40-50 км на левым беразе Заходняй Дзвшы, што было сур'ёзнай перашкодай для замацавання немцау на правым беразе раш. Разам з беларyскiмi фармiраваннямi абарону партызанскага плацдарма трымалi 16-я Смаленская брыгада (камандзiр I.P. Шлапакоу), Смаленск1 полк 1.Ф. Садчыкава, сiбiрскiя камсамольск1я атрады iмя С.Г. Лазо i «Сiбiрак» у складзе брыгады iмя УЛКСМ (каман-дзiр I.A. Куксёнак) [5, л. 75; 6, л. 250].
Германскае акупацыйнае камандаванне вельмi непакоiла, што беларyскiя i расiйскiя дыверсiйныя групы сваiмi рэйдамi з зоны наносiлi пастаянныя удары па чыгуначных лшях i шашэйных дарогах. Напрыклад, чыгу-начны участак Полацк - Маладзечна, дзе эфектыуна дзейнiчалi камсамольск1я атрады iмя С.Г. Лазо i «Сiбiрак», не функцыянавау сyткамi. Таму только за снежань 1943 г. - сакавж 1944 г. карнш сем разоу спрабавал1 прасу-нуцца углыб зоны, аднак партызаны не дазволiлi працiунiкy прарваць свае пазiцыi. Пры адбiццi карных аперацый шырока узаемадзейнiчала з беларyскiмi партызанамi 16-я Смаленская партызанская брыгада, якая знаходзшася у рэзерве камандавання зоны i перамдвалася на рубяжы абароны, дзе беларуск1м партызанск1м фармiраванням даводзiлася весцi найбольш цяжк1я баi з акyпантамi [5, л. 75; 6, л. 164-178].
У красав^ 1944 г. акупанты распачалi татальнае наступленне на Полацка-Лепельскую зону, сабраушы для гэтага 60-тысячную ваенную грутроуку, у тым лiку 33 тыс. чалавек ад пящ дывiзiй рэгулярных войск, 15 эсэсаусшх i пaлiцэйскiх палкоу пры падтрымцы 137 танкау, 2 бронепаяздоу, 235 гармат, да 70 самалётау. Па сва1х маштабах дзеяннi каршкау нaгaдвaлi вайсковую аперацыю. На працягу 25 дзён белaрускiя i расшсшя парты-заны aдбiвaлi нaцiск ворага па уам перыметры зоны пад бесперапынныгш бaмбёжкaмi з аэрадромау Полацк, Бе-шaнковiчы, Ула, Берaзiно. Асноуны удар наноауся з раёна на поунач ад Лепеля у шрунку Ушачы. На гэтым участку трымау абарону Смаленск1 пaртызaнскi полк, як узaемaдзейнiчaу з белaрускiмi брыгaдaмi iмя В.1. Чапаева i К.Я. Варашылава. На пaУночнa-зaходнiм напрамку атак1 15-й пяхотной дывiзii немцау aдбiвaлi беларуск1я i сiбiрскiя атрады брыгады iмя УЛКСМ. Смаленская брыгада з 16 красавка 1944 г. па загадзе камандавання аператыунай групы заняла абарону пашж aзёрaмi Янава i Цётча i надалей узaемaдзейнiчaлa з белaрускiмi брыга-дaмi пад камандаваннем П.М. Раманава i М.А. Сакмаршна [5, л. 75; 6, л. 250; 7, л. 55-56].
Нягледзячы на адвагу i мужнасць партызан, кaрнiкaм цаной вялiкiх страт у жывой сiле i тэхнiцы удалося звузiць лiнiю кругавой абароны з 230 да 20 шламетрау, прарваць абарону у раёне населенага пункта Камень i выйсцi на подступы да Ушач. Для абароны райцэнтра былi перак1нуты тры батальёны Смаленскага палка 1.Ф. Садчыкава. У сувязi з тым, што узнiклa пагроза разрыву абароны на дзве части, акружэння асобных парты-зaнскiх брыгад i iх знiшчэння, па распараджэнш кiрaунiкa аператыунай групы У.Е. Лабанка партызанскя фармь рaвaннi, у тым лку, смаленская i сiбiрскiя, а таксама мiрныя жыхары скaнцэнтрaвaлiся у лясным мaсiве напада-лёку ад населенага пункта Ушачы. З улкам складанага стaновiшчa партызан i вычарпаных спосабау i вiдaу дaпaмогi, Ваенны савет 1-га Прыбалтыйскага фронту пасля узгаднення з ЦК КП(б)Б i БШПР прыняу рашэнне аб неабходнасщ вываду партызанск1х брыгад i насельнщтва з блакады у напрамку Шаркаушчыны i возера Нарач [5, л. 75; 7, л. 16; 8, л. 38-41; 9, с. 269-270].
Прарыу блакады пaртызaнaмi ажыццяуляуся некальк разоу у перыяд з 1 па 5 мая 1944 г. З-за вялкай канцэнтрацьп войск пращунка брыгадам 1 мая 1944 г. не удалося перайсщ чыгунку Полацк - Маладзечна, i таму новыя спробы былi распачаты 3 мая, кaлi у зaходнiм напрамку на тэрыторыю Вiлейскaй воблaсцi удалося прарвацца 2-му батальёну Смаленскага палка 1.Ф. Садчыкава i 2-му атраду 16-й Смаленскай брыгады. Баявы парадак партызансшх фaрмiрaвaнняу для пераадолення баявых парадкау ворага у ноч з 4 на 5 мая быу вызначаны аператыунай групай сумесна з нарадай кaмaндзiрaу. Рашаючую ролю у прарыве абарончых рубяжоу прaцiунiкa у пауднёвым напрамку aдыгрaлi беларуск1я брыгады Аляксея i iмя С.М. Каротк1на ва узаемадзеянш з брыгaдaмi 16-й Смаленскай i УЛКСМ, а таксама Смаленсшм палком 1.Ф. Садчыкава. Гэтыя фaрмiрaвaннi дзейнiчaлi на напрамку галоунага удару пашж вёскaмi Паперына - Двор Плша [7, л. 16-17; 8, л. 38-41; 9, с. 269-270; 10, л. 597].
За захоп тэрыторыi Полацка-Лепельскай зоны акупанты заплацш дарагую цану. Па дадзеных БШПР бела-руск1я i рaсiйскiя партызаны зaбiлi i пaрaнiлi да 20 тыс. салдат, пaдбiлi i спалш дзясятк1 танкау, 111 аутамашын, сем бронемашын, знiшчылi два самалёты i 22 гарматы. Так, полк 1.Ф. Садчыкава зaбiу i пaрaнiу 3016 птлерауцау, пaдбiу 9 танкау, 2 бронемашыны, 1 самалёт. На баявым рахунку 16-й Смаленскай брыгады каля 1700 зшшчаных кaрнiкaу, 4 падбпыя танк1, 3 разбиыя гарматы i 6 батальённых мiнaмётaу. У сваю чаргу, партызаны падчас гера1ч-най абароны зоны пaнеслi значныя страты. Сярод амаль палутары тысяч байцоу, як1я зaгiнулi у баях, быт каман-дзiры i кaмiсaры брыгад А.Ф. Данукалау, П.М. Раманау, Дз.Ц. Караленка, В.В. Гiль-РaдзiвонaУ, 1.Ф. Каранеусш, В.С. Свiрыдaу, Н.Г. Жыжоу, член аператыунай групы кaпiтaн I.I. Зшенка, а таксама кaмaндзiры, кaмiсaры, начальны штабоу многiх атрадау. Варта адзначыць, што aргaнiзaцыйнaя структура смаленсшх i некаторых бела -русшх партызанск1х фaрмiрaвaнняу падчас выхаду з блакады была парушана. Асноуныя алы гэтых рaсiйскiх партызансшх фaрмiрaвaнняу у ноч з 4 на 5 мая прарвалюя у Барысауска-Бягомльскую зону. Разам з пaртызaнaмi з блакады выйшт, па розных падлжах, ад 10 да 15 тыс. мясцовых жыхароу [3, с. 501; 4, с. 142; 7, л. 17; 11, л. 99-105; 12, л. 43].
Прыкладна адначасова з маштабным наступленнем на Полацка-Лепельскую зону акупацыйнае каманда-ванне распачало карную аперацыю на пауночным захадзе Вщебскай воблaсцi, дзе дыслацыравалюя партызансшя фaрмiрaвaннi, як1я не пaспелi выйсщ за лiнiю фронту у канцы 1943 - студзенi 1944 г. з тэрыторыi Брацкага парты-занскага краю. У пачатку крaсaвiкa 1944 г. каля вёск Аксёнава Гара Асвейскага раёна знаходзшся пaртызaнскiя падраздзяленш 1-й i 2-й Дрысенсшх, Асвейскай брыгад (кaмaндзiры А.1. Грыгор'еу, 1.М. Кухарэнка, М.М. Кузь-мiн), некальшх кaлiнiнскiх брыгад, а таксама армейскя спецгрупы. У вынiку некальк1х дзён баёу 30-тысячнай групiроУцы прaцiунiкa удалося акружыць партызанск1я сшы. Улiчвaючы крытычную сиуацыю, у экстраным парадку склканая нарада кaмaндзiрaу партызанск1х брыгад i спецгруп прыняла рашэнне прарываць блакаду. Сфaрмiрaвaнaя у aдпaведнaсцi з распараджэннем нарады ударная група прaбiлa баявыя пaрaдкi кaрнiкaу, што дaзволiлa частцы партызан выйсцi з акружэння i перaмясцiццa у Беразнюгоусшя балоты. 1 -я Дрысенская брыгада, якая знаходзшася падчас карнай экспедыцыi каля вёсш Шчуны Асвейскага раёна, выходзiлa з акружэння разам з 11-й Калшшскай брыгадай (кaмaндзiр С.Д. Буторын). У ноч на 9 красавка 1944 г. партызаны разбш засаду на дарозе 1гнатава - Такуны i прaбiлiся на поунач у напрамку Себежа [13, с. 678-679, 14, л. 125; 15, с. 295-297].
Маштабныя карныя аперацып супраць партызан не спынялюя да пачатку летняга 1944 г. генеральнага на-ступлення Чырвонай aрмii на беларуск1м напрамку. Так, у канцы мая 1944 г. пращунк сшаш 25 тыс. каршкау акружыу памгж рaйцэнтрaмi Шёры i Шаркаушчына брыгады 4-ю Беларускую (кaмaндзiр М.1. Ермак), iмя М.1. Кaлiнiнa (кaмaндзiр Ф.Н. Гаурыленка), «Кастрычнк» (кaмaндзiр Ф.К. Юрчанка) i М.А. Сакмаршна, атрады 2-й Ушацкай брыгады (кaмaндзiр М.В. Утк1н), тры атрады брыгады iмя С.М. Каротк1на, а таксама 2-ri атрад 16-й
Смаленскай брыгады i 2-гi батальён палка 1.Ф. Садчыкава. Спробы смаленсшх партызан асобна выйсцi з акру-жэння у раёне вёсак Пагост Стары i Пагост Новы не удаляя. Ранiцай 1 чэрвеня пачалюя цяжк1я ба1 з пераузыхо-дзячьЕШ сiламi пращушка. Дзеяннямi смаленск1х партызан кравау камандзiр 16-й брыгады 1.Р. Шлапакоу, як1 прыбыу напярэдаднi з Цэнтра на самалёце са зброяй i боепрыпасамi для партызан. У сувязi са складанай сиуацыяй было вырашана, што беларуск1я i смаленсшя партызаны будуць разам прарываць блакаду. План выха-ду з акружэння быу распрацаваны на нарадзе камандзiрау брыгад i атрадау пасля атрымання iнфармацыi з БШПР i правядзення разведк1 уласныш сiламi. Каардынацыя дзеяннямi партызан падчас прарыву блакады была ускла -дзена на 1.Р. Шлапакова. Для выхаду з акружэння беларускiмi i смаленскiмi партызанскiмi фармiраваннямi была створана ударная група колькасцю 300 байцоу, якiя мелi на узбраенш кулямёты i аутаматы. Падраздзяленне прарыву пад кiраунiцтвам начальнiка штаба 2-га атрада 16-й Смаленскай брыгады, лейтэнанта У.С. Хмялькова вечарам 2 чэрвеня 1944 г. у вышку паутарагадзшнага бою прабша тры лши абароны каршкау. Пам1ж вёскам1 Дзяшсава 1 Канам выйшл з акружэння усе партызансшя сшы, за выключэннем двух падраздзяленняу 4-й Бела-рускай брыгады i часткi брыгады «Кастрычшк»[11, л. 108, 171; 12, л. 28-31; 13, с. 150].
Адной з найбуйнейшых партызанскiх зон была Барысауска-Бягомльская. У яе склад па стане на май 1944 г. уваходзш поунасцю ц1 часткова 10 раёнау Мiнскай, Вiцебскай i Вшейскай абласцей. Тэрыторыю зоны абаранялi 11 партызансшх брыгад, спецпадраздзяленнi РСЧА i НКДБ СССР агульнай колькасцю да 12 тыс. чалавек. Партызансшя фармiраваннi утрымлiвалi пад кантролем шэраг транспартных камунiкацый, як1я праходзш праз парты -занскi край i ташм чынам зрывалi забеспячэнне франтавых групiровак вермахта жывой сшай, тэхнiкай, боепры-пасамi i харчаш. У першай дэкадзе мая 1944 г. у Барысауска-Бягомльскую зону з Полацка-Лепельскай перабра-л1ся пяць беларусшх брыгад, с161рск1я атрады, полк 1.Ф. Садчыкава без аднаго батальёна i пяць падраздзяленняу 16-й Смаленскай брыгады [5, л. 75 13, с. 131-132; 16, л. 74].
Улiчваючы небяспеку для сваiх вузлоу абароны у раёне Орша - Багушэуск - Вiцебск, гiтлераускае каман-даванне 22 мая 1944 г. разгарнула маштабную карную аперацыю пад кодавай назвай «Баклан» супраць Барысауска-Бягомльскай i Сянно-Аршанскай зон з мэтай адцяснщь беларусшя i смаленскiя партызансшя фармiраваннi, а таксама маскоускя спецгрупы, у тым л1ку М.М. Багатырова, Ф.Ф. Азмiцеля, Б.Л. Галушкина, у раён балота каля возера Патк, каб заблакраваць i затым 1х зн1шчыць. Для выканання гэтай задачы працiунiк прыцягнуу буйныя сшы пяхоты з вялiкай колькасцю аутаматычнай з6ро1 пры падтрымцы артылерыi i мшамётау. Агульнае шраванне абарончымi баямi партызан ажыццяуляу сакратар Мiнскага падпольнага абкама КП(б)Б, камандзiр партызанскага злучэння Барысауска-Бягомльскай зоны Р.Н. Мачульсш. Нягледзячы на гераiзм i стойкасць народных мсщуцау карнай грушроуцы удалося акружыць партызанскя брыгады i спецпадраздзяленнi. Каб не дапусцщь выхаду партызан ва усходшм i заходнiм напрамках, акупанты на 8 чэрвеня стварылi на дарозе Лепель - Барысау суцэльную л1н1ю абароны i значна узмацнш ахову дарогi Лепель - Беразшо - Докшыцы. Наступленне карнiкау падтрымль валася масавымi налётамi авiяцыi на вузлы супрацiулення партызан. У сувяз1 з рэзк1м пагаршэннем становiшча народных мсщуцау камандаванне злучэннем прыняло рашэнне на прарыу пазiцый працiунiка. Маршруты i бая -выя парадш партызан па выхадзе з акружэння, а таксама фармiраванне ударных груп ажыццяулялася на нарадах камандзiрау брыгад, атрадау, спецгруп. Асноуным партызанскiм сшам (18-20 брыгад) у перыяд з 12 па 15 чэрвеня 1944 г. удалося прабщца праз дарогу Лепель - Беразшо. Разам з беларускiмi партызанскiмi фармiраваннямi у тыл грутроуш працiунiка выйшл1 16-я Смаленская брыгада i Смаленск полк 1.Ф. Садчыкава. У выключна цяжк1м становшчы апынулiся с161рск1я атрады 1мя С.Г. Лазо i «Сiбiрак» з брыгады 1мя УЛКСМ. У ноч з 13 на 14 чэрвеня 1944 г. брыгады 1мя УЛКСМ i «Дубава» сканцэнтравалiся каля вёскi Убарок Барысаускага раёна. З 1х складу для прарыву была сфармiравана група колькасцю 300 чалавек, узброеных аутаматаш i кулямётамi. Прарыу трохэша-лашраванай абароны ворага быу здзейснены каля вёсш Макауе Барысаускага раёна. Падчас выхаду з блакады партызаны пераадолелi каля шасщ кiламетрау па адкрытай мясцовасцi. Агульнае кiраванне прарывам партызансшх брыгад, спецатрадау i груп у раёне Холмаука - Макауё ажыццяуляу член Вiлейскага абкама КП(б)Б П.А. Жу-ков1ч, як1 запнуу падчас аташ. У баях каля вёсш Макауё геройсш загiнулi камандзiры маскоУскiх спецпадраздзя-ленняу: армейскага - М.М. Багатыроу, а таксама чэшсцшх - Ф.Ф. Азмiцель i Б.Л. Галушшн, як1я 6ыл1 удастоены звання Героя Савецкага Саюза (пасмяротна) [4, с. 146-147; 6, л. 255; 13, с. 544-545; 16, л. 102].
Падчас аператыунай паузы на беларусшм напрамку савецка-германскага фронту карная аперацыя была разгорнута супраць партызан на поудш Мiнскай вобласцi. Галоуным аб'ектам удару гiтлерауцау у канцы мая 1944 г. сталi фармiраваннi народных мсцiуцау, як1я дзейнiчалi пш1ж чыгуначнай магiстраллю М1нск - Бабруйск i шашой М1нск - Слуцк. Резервовыя i знятыя з фронту нямецшя войск1 разгарнулi наступ з больш чым 10-ц1 гарнiзонау. Каршш заблакiравалi дарогi танкамi, шырока выкарыстоувалi удары з паветра i артылерыйсшя абстрэлы па пазiцыях партызан. У пачатку чэрвеня 1944 г. у акружэнш апынулюя некальк падпольных камиэтау КП(б)Б i ЛКСМБ, шэсць мясцовых брыгад, спецатрад НКДБ СССР «Мясцовыя» (камандзiр С.А. Ваупшасау). Маскоускае спецпадраздзяленне i беларуская брыгада пад камандаваннем А.М. Каляды узаемадзейнiчалi пры адбщщ атак немцау з заходняга напрамку. У вышку агульнага наступу ворагу удалося перакрыць партызанскiм фармiраванням усе шлях1 для адыходу. На склшанай М1нск1м падпольным гаркамам КП(б)Б нарадзе каманднага складу партызансшх фармiраванняу было прынята рашэнне аб выхадзе з акружэння па розных напрамках. У склад адной з груп прарыву увайшоу маскоусш спецатрад С.А. Ваупшасава, брыгады «Беларусь» i 2-я Мшская, М1нск1 падпольны гаркам КП(б)Б i некальк падпольных райкамау партыi i камсамолу Мшскай вобласцi. Для шравання
часовым злучэннем быу сфармiраваны штаб на чале з С.А. Ваупшасавым. 6 чэрвеня 1944 г. ударная група партызан у складзе аутаматчыкау з атрада НКДБ СССР i байцоу з мясцовых падраздзяленняу атакавала баявыя парадк1 пращушка i забяспечыла выхад грушроуш у Асшовщш раён. Каб адарвацца ад пращушка, партызаны фарсiравалi Пцiч, пераадолелi цяжкапраходныя балоты, а затым вярнулiся у раён сваёй ранейшай дыслакацыi [4, с. 148-149; 17, с. 445-446, 449-453].
Важным напрамкам сумесных дзеянняу партызан Беларусi i суседнiх совецшх рэспублiк вясной - летам 1944 г. был напады на варожыя гарнiзоны. Удары па гэтых тылавых аб'ектах нямецкай групы армiй «Цэнтр» мелi месца у многiх рэпёнах Беларусi. Больш за 16 апорных пунктау пращушка былi разгромлены у ма1 - чэрвенi 1944 г. падчас прарывау беларускiмi i расiйскiмi партызанамi блакады гiтлераускiх карных аперацый. Так, у па-чатку мая 1944 г. ударныя групы, яшя складалiся з беларуск1х брыгад, смаленсшх i сiбiрскiх партызанскiх фармь раванняу, выбiлi ворага з гарнiзонаУ у населеных пунктах Баяры, Бондары, Лшейш, П1скунова, Каменка, Слабада, Паперына, Зу^ Новае Сяло i забяспечылi выхад з акружэння асноуных партызанск1х сш i мясцовага насельнiцтва [3, с. 140; 6, л. 252-253; 13, с. 501-504; 19, с. 267, 272, 287; 20, л. 402; 7, л. 17].
Пры выхадзе з блашраванай Барысауска-Бягомльскай зоны 12-15 чэрвеня 1944 г. ударныя групы беларус-шх i сiбiрскiх партызан, маскоусшх спецгруп М.М. Багатырова, Б.А. Галушшна, Ф.Ф. Азмiцеля пры штурме пазь цый немцау каля вёсак Макауё i Холмаука Барысаускага раёна разграмш шэсць гарнiзонаУ, дзе размяшчалюя карныя падраздзяленнi. На поУднi Мшскай вобласцi беларуск1я партызанск1я брыгады i маскоусш чэк1сцк1 атрад С.А. Ваупшасава 9 чэрвеня 1944 г. пры прарыве блакады разбiлi нямецк1 гаршзон у вёсцы Лавы Старадарожскага раёна [13, с. 501-505; 17, с. 453].
У перыяд часовага защшша на савецка-германск1м фронце некальк1 паспяховых аперацый супраць нямецка-палiцэйскiх гаршзонау правялi беларуск1я народныя мсщуцы ва узаемадзеянш з расiйскiмi, украiнскiмi i лггоу-сшм! партызанскiмi фармiраваннямi на тэрыторы! Заходняй Беларусi. У вышку разгрому брыгадай П.1. Гулевiча i маскоусшм атрадам НКДБ СССР (камандзiр А.П. Шастакоу) моцнага апорнага пункта у мястэчку Камень 1вянецкага раёна немцы был! вымушаны згарнуць палщэйсшя участка у вёсках i узмацняць свой гарнiзон у 1вянцы за кошт франтавых падраздзяленняу. Брыгады «Спартак», !мя К.Я. Варашылава, !мя Леншскага камсамола, асоб-ны атрад «Баец» разам з лггоусшм! партызанскiмi фармiраваннямi «Жальгiрыс», «Вшьнюс», !мя К. Калшоускага, !мя А. Мiцкевiча, «Б!чуляй» у красаику - маi 1944 г. нападалi на апорныя пункты пращушка у Вiлейскай вобласцi. Партызаны 8-й брыгады (камандзiр С.Г. Жунш) у вышку удала праведзенай аперацш супраць акупан-тау у вёсцы Клятная Пшскага раёна аказалi дапамогу 1-й Украшскай дышзп !мя С.А. Каупака. Камандзiр злучэння П.П. Вяршыгара наюравау 5 красавiка 1944 г. лют С.Г. Жушну з просьбай аб'явщь падзяку кавалерый-скаму эскадрону, як! вызначыуся у баi [4, с. 115; 20, с. 225-226; 21, с. 106-107].
Напярэдаш i у час правядзення аперацый «Багращён» галоуныя намаганш партызан Беларуа был! сшрава-ны на удары па камушкацыях пращушка, як1я выкарыстоувалюя для забеспячэння яго франтавых часцей. Пры выкананш задач трэцяга этапу «рэйкавай вайны», як1 пачауся у ноч на 20 чэрвеня 1944 г., мясцовыя атрады i брыгады сумесна дзейшчал! са смаленсшм! i аб!рсшм! партызансшм! фарм!раванням! у розных рэпёнах рэспуб-лш. Пасля скаардынаваных атак 20 чэрвеня 1944 г. падраздзяленш Смаленскага палка «13» i беларуск1я партызаны л!квщавал! ахову на лши чыгунк1 Крупк1 - Орша i падарвал! каля двух шламетрау рэек. Усе падраздзяленш брыгады «Уперад» (камандз!р Б.А. Булат), у склад якой уваходзш аб!рсшя атрады «Об!рак» i «Бальшавк», 20 чэрвеня 1944 г. прынял удзел у падрыве чыгуначных рэек на тэрыторы! Баранавщкай вобласщ. На працягу 26 чэрвеня 1944 г. батальёны палка 1.Ф. Садчыкава на участку Будслау - Крышчы пры удзеле мясцовых партызан падарвал! 1170 рэек, забш i паранш 10 нямецк1х салдат i афщэрау. За 25-28 чэрвеня 1944 г. атрады 1-й Смален-скай брыгады i беларуск1я партызанск1я падраздзяленш у раёне Лепеля разам нападал! на калоны пращушка, што адступау на захад. 28 чэрвеня 16-я Смаленская брыгада разам з мясцовым! партызанам! на чыгуначнай лшп Маладзечна - Вшьнюс падарвала рамонтны цягшк, разбша паравоз i шэсць платформау [13, с. 462, 493-494, 661].
Эфектыуна узаемадзейшчал! на камушкацыях ворага беларусшя, лггоусшя i латышская партызаны. Аб'ек-там! скаардынаваных ударау был! транспартныя лшп на пауночным захадзе Беларуа i памежных раёнах Ливы i Латвп. Сумесна з брыгадай «Спартак» лггоусшя партызансшя фарм!раванш удзельшчал! у «рэйкавай вайне». У вышку сумеснай аперацый чыгуначная лшя Паставы - Варапаева была выведзена з эксплуатацын i не дзейш-чала да прыходу у рэпён Чырвонай армп. Асабл!ва паспяхова дзейшчала на камушкацыях лггоуская партызан-ская група Б. Брачаса. Падчас летняга наступлення савецшх войск беларуск1я i лггоусшя партызаны вывел! з экс-плуатацып участи на чыгунках Вшьнюс - Даугаупшс, Вшьнюс - Мшск, В!льнюс - Гродна, што ютотна перашка-джала падвозу жывой алы i тэхшш ворага франтавым часцям. У вышку сумесных ударау латышскай брыгады В.П. Самсона, беларусшх i пскоусшх партызан была разбгга чыгуначная ветка Абрэне - Апочка, спецыяльна пабудаваная акупантам! для забеспячэння франтавых часцей. Тым самым была аказана дапамога савецшм вошам, як1я наступал! у раёне Пскова i Вострава [4, с. 363, 366; 18, с. 321].
З мэтай аказання дапамоп наступаючым савецк1м часцям падчас аперацый «Багращён» партызаны Бела-рус! i суседшх савецк1х рэспубл!к сумесна вызвалял! ад германских акупантау населен^1я пункты, брал! пад кант-роль масты i пераправы. Адна з так1х аперацый была праведзена у райцэнтры Вщзы В!лейскай вобласц!. У ноч з 28 на 29 чэрвеня 1944 г. байцы брыгады «Спартак» i лиоусшх атрадау !мя К. Калшоускага i «Жальг!рыс» пад агульным шраунщтвам сакратара Пауночнага падпольнага абкама КП(б) Л!твы М.Ю. Шумаускаса штурмам
авалодал мястэчкам. Затым да падыходу часцей 6-й гвардзейскай армй партызаны на працягу некальк1 дзён yipbrnrnBaii райцэнтр, aдбiвaючы атак1 германскiх акупантау. У пачатку лiпеня 1944 г. 16-я Смаленская брыгада i асобны атрад С.Р. Суслава вызвалш райцэнтр CBip i пасёлак Дабрауляны i устанавш кантроль над шашой Полацк - Вшьнюс, што мела важнае значэнне для наступления часцей Чырвонай армй у pэгiёне. У адным са свaiх aпошнiх баёу 1 лшеня брыгада iM^ УЛКСМ у складзе беларуск1х i сiбipскiх партызан yдзельнiчaлa у вызваленш населенага пункта Краснае Вшейскай воблaсцi. На тэрыторьп Бapaнaвiцкaй воблaсцi 1-я Укpaiнскaя дывiзiя iмя С.А. Каупака падчас свайго нёманскага рэйда пры дапамозе беларусшх партызан вызвaлiлa райцэнтр Масты, дзе папярэдзша падрыу 186-мятровага маста праз Нёман, paзгpaмiлa гapнiзон у мястэчку Турэц Мipскaгa раёна, заняла населены пункт Савош Стаубцоускага раёна [3, с. 122; 4, с. 359, 363; 6, л. 257-258; 13, с. 665; 21, с. 107].
Заключэнне. Падчас аператыунай паузы на савецка-германсшм фронце, якая працягвалася з сярэдзшы красавка 1944 г. да пачатку беларускай стратэпчнай наступальнай аперацып «Багращён», у розных рэпёнах Бела-pyсi i за яе межaмi мела месца баявое узаемадзеянне партызан Белapyсi i сyседнiх савецшх pэспyблiк. Асноуным ввдам сумесных дзеянняу у гэты час было змаганне супраць карных акцый, у тым лiкy шaсцi буйных аперацый, яшя пpaводзiлiся пры непасрэдным удзеле франтавых часцей з прымяненнем aвiяцыi, танкау i apтылеpыi. Свaiмi Удapaмi па транспартных камушкацыях ворага, у тым лшу i падчас трэцяга этапу «рэйкавай вайны», народныя мсщуцы Беларус i сyседнiх сaвецкiх pэспyблiк ютотна пaдpывaлi мaгчымaсцi германскага камандавання па забеспячэнш свaiх частей на фронце тэхшкай, боепpыпaсaмi i жывой сшай. За тры месяцы беларуск1я, расшсшя, yкpaiнскiя i лiтоУскiя партызаны разам разграмш дзясяткi гapнiзонaУ пpaцiунiкa, што зн1жала тэрыторыю уплыву акупацыйнай адмистрацып. У час правядзення aпеpaцыi «Багращён» пapтызaнaмi сумесна былi вызвалены больш за 10 райцэнтрау i мястэчак. Баявое узаемадзеянне савецк1х партызан у тыле нямецкай групы apмiй «Цэнтр» выступала як важны фактар дапамоп Чырвонай армй нaпяэдaднi i у час правядзення aпеpaцыi «Бaгpaцiён».
ШТАРАТУРА
1. Великая Отечественная война 1941-1945 годов. В 12 т. Т. 4. Освобождение СССР. 1944 год. - М: Кучково Поле, 2012. - 864 с.
2. История Второй мировой войны 1939-1945. В 12 т. Т. 8. - М: Воениздат, 1977. - 535 с.
3. Беларусь у Вялжай Айчыннай вайне, 1941-1945: энцыкл. - Мшск: БелСЭ, 1990. - 680 с.
4. Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны. В 3 т. -Т. 3. - 1985. - 531 с.
5. Нацыянальны арх^ Рэспублш Беларусь (НАРБ) - Ф. 1450. Воп. 2. Спр. 920.
6. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 20.
7. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр 63.
8. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 1. Спр. 12.
9. Памяць: Лепел. р-н: пст.-дак. хронш гарадоу i р-нау Беларуси - Мшск: Беларусь, 1999. - 639 с.
10. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 17. Т. 2.
11. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 61.
12. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 62.
13. Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (июнь 1941 - июль 1944): документы и материалы: в 3 т.- Минск: Беларусь, 1967-1982. - Т. 3. - 1982. - 792 с.
14. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 31
15. Подвиги народных мстителей : партизанское движение Калининской обл. 1941-1944 гг.: документы и материалы. - М.: Моск. рабочий, 1966. - 399 с.
16. НАРБ. - Ф. 1450. Воп. 4. Спр. 365
17. Ваупшасов С.А. На тревожных перекрестках: записки чекиста. - 3-е изд. - М. : Политиздат, 1988. - 508 с.
18. Климов И., Граков Н. Партизаны Вилейщины. - 2-е изд., доп. и перераб. - Минск: Беларусь, 1970. - 420 с.
19. Лобанок В.Е. Партизаны принимают бой. - Минск: Беларусь, 1976. - 320 с.
20. Памяць: Валожын. р-н: пст.-дак. хронш гарадоу i р-нау Беларуси - Мшск: Маст. тт., 1996. - 453 с.
21. Филимонов А.А. В едином боевом строю: о совместных действиях русских, белорусских, украинских, литовских, латышских, молдавских партизан. - Минск, 2005. - 126 с.
Пастуту 20.04.2024
БОЕВОЕ ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ПАРТИЗАНН БЕЛАРУСИ И СОСЕДНИХ СОВЕТСКИХ РЕСПУБЛИК НАКАНУНЕ И ВО ВРЕМЯ ОПЕРАЦИИ "БАГРАТИОН" (АПРЕЛЬ - ИЮЛЬ 1944 г.)
канд. ист. наук, доц. А.А. КРИВОРОТ (Институт истории НАН Беларуси, Минск)
Помещена обобщенная научная информация о взаимодействии партизан Беларуси, России, Украины, Латвии и Литвы в период относительной паузы в активных боевых действиях на белорусском направлении советстко-германского фронта и во время проведения Красной армией стратегической наступательной операции "Багратион ". Освещена совместая борьба партизан соседних республик в разных регионах Белрауси
против крупных катарельных операций с широким привлечением к их проведению немецких фронтовых частей с использованием авиации и артиллерии. Раскрыто участие народных мстителей в операциях против оккупационных гарнизонов на железнодорожных станциях и показаны удары партизанских формирований по опорным пунктам противника при выходе из блокированных карателями территорий. Включены сведения о согласованных действиях партизанских отрядов и бригад на коммуникациях в рамках проведения третьего этапа "рельсовой войны" и при освобождении от немецких войск населенных пунктов республики во время операции "Багратион ".
Ключевые слова: блокада, бригада, гарнизон, диверсия, засада, карательная операция, отряд, партизанская зона, транспортные коммуникации.
COMBAT INTERACTION BETWEEN THE PARTIZANS OF BELARUS AND THE NEIGHBORING SOVIET REPUBLICS ON THE EVE AND DURING OPERATION BAGRATION (APRIL - JULY 1944)
A. KRYVAROT
(Institute of History, National Academy of Sciences of Belarus, Minsk)
The article contains generalized scientific information on the interaction of the partisans of Belarus, Russia, Ukraine, Latvia and Lithuania during the relative pause in active hostilities on the Belarusian direction of the Soviet-German front and during the Red Army's strategic offensive operation "Bagration ". The joint struggle of the partisans of the neighboring republics in different regions ofBelarus against large-scale punitive operations with the broad involvement of German frontline units using aviation and artillery is covered. The participation of the people's avengers in operations against the occupation garrisons at railway stations is revealed and the attacks of partisan formations on enemy strongholds when leaving territories blocked by punitive forces are shown. Information on the coordinated actions of partisan detachments and brigades on communications within the framework of the third stage of the "rail war" and during the liberation of populated areas of the republic from German troops during the "Bagration " operation is included.
Keywords: blockade, brigade, garrison, sabotage, ambush, punitive operation, detachment, partisan zone, transport communications.
