CC BY
9ЭОЖ 631.45; 631.67
БАТЫС КДЗАЦСТАН ТОПЫРАЦТАРЫНЬЩ М¥НАИМЕН ЛАСТАНУ СЕБЕПТЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЗАРТУ ЖОЛДАРЫ С.Н. Досбергенов
в.О.Оспанов атындагы щзак, топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, Алматы, эл- Фараби д-лы 75в
Батые Казахстан аумацтарындагы мунай-химияльщ заттармен ластанган топырак;тар-дьщ экологияльщ жагдайы женшде жаца маглуматтар алынган жэне оларды тазарту жолдары кдрастырылган. Топырацты тазартуда микроагза-деструкторларды цолдана отырып, агрофи-томелиорациялаудыц тшмдыш жогары. Сонымен к;атар, мунай кэсшорындарындагы топы-рак;тарды тазартуда сорбенттерд1 енд1рудщ тшмд1 жолдарын тауып, оны ¡с жузшде журпзудщ мацыздылыгы ерекше. Солардыц ¡шшде 1^он,ыр кем1рдщ тазарту цабтеттшпн айта кеткен жен.
К1Р1СПЕ риялык; орналасуы да, оны ^ар^ынды
Батые К;азак;станньщ табиги к;орла- туздану ауданына айналдырды. Тузды-рын тшеп экологиялык; жоспарсыз игеру кумбез цурылымдарымен байланысты
топырак; жамылгысында деградациялану ошацтарыныц пайда болуына, ластануы-ныц артуына жэне тары баекдца жагым-сыз экологиялык; салдарларга алып келдь Каспий бойы ойпатынын, мунай енд1руцп алацдарында мунайды енд1ру, сацтау, женелту кездершде мунайдьщ узац уацыт бойы теплш жайылуы, сонымен Катар мунай еид1руцп кэсш-орын-дардыц сарцынды сулары улкен к;ауш тенд1редь Соцры жылдары Каспий децгейшщ кетерыш, кейб1р мунай кэсшорындарын су басуы б1рден-б1р б1регей су цоймасы-ныц экологиялык; жагдайын тым курде-ленд1ршж1бердь
Каспий ойпатыныц барлын; аумагы к;аз1рп кезде Оцтуст1к Орал, Жалпы Сырт жэне Мугаджардан жер бет1 суларымен агып келетш минералдык; туздардьщ аккумуляция ауданы болып келедь Каспий жазыгына жыл сайын агыспен келетш барльщ туздардьщ келем1 385 мьщ тонна, оныц 90 % кектем уа^ытына келед1 [1]. Ылганданудыц жеткпеуше жэне булану урд1сшщ жогары децгейде болуына байланысты, топырацтыц жога-ры цабатында, эс1ресе жерг1л1кт1 бедердщ, тацырлар мен сорлар орналас-цан темендеу жерлершде туздар кеп жиналады. Аймацтыц теменг! гипсомет-
геохимиялык; урд1стер де жалпы туздану жагдайына ез улесш к;осты.
Туздану урд1сшщ дамуы жылдан-жылга артып келедь Бургы ертшдыершщ тег!лу1 жэне булану ерктерге теплет1н мунаймен б1рге жыл сайын шыгатын к;абатты сулар, туздану урд^тш к;арк;ын-ды журушщ, жаца сорлар улесюлершщ жэне мунай кубырларыньщ мацайында жасанды келдердщ пайда болуыныц нэти-жеа болып келедь Олардыц аудандары мунаймен шыгатын цабатты сулардыц келем1мен жэне теплетш жер шппшмен байланысты. Сощы жылдары журпзшген зерттеулер бойынша Каратон ауылыныц мацындагы шагын келемдеп сордьщ жыл сайынры улгаюы келеадей: антропо-гендж эсерге байланысты сордьщ шетше мунай мен мунай еьнмдершщ теплушен жэне жер асты суларыньщ жак;ын орнала-суынан сор 3-5 есе улгайган.Сонымен топырак;тардыц антропогендж булшу1 мен мунайхимиялык; ластануы, оныц физика-механикалык; жэне физика-химияльц, химиялык; цурамдарын егертш, токсиканттардыц шогырланган ордасына айналдырады.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысанына Каспий ец1р1н1ц техногенез жагдайында трансформация-
ланган топырацтары жатады. Топырак;-ты- географиялык; жагдайына байланыс-ты бул аймак; шел зонасына жатады. Шел зонасынын топырацтары ешге бел1недь Оныц 61р1 осы куба шел топырагы. Ол шел зонасыньщ терккейшде орналасцан, ал ашык; куба топырагы аймацтыц орта тусы-на жайгасцан.Булар шел зонасыныц аймацтьщ топырацтарына жатады. Себеб! булар автоморфты жагдайда дами-ды.
Шелдщ цуба шел топырацтары зона-сында интразоналды топырацтарга шал-гынды-цоцыр топырацтар, кеб1рлер, сортандар. Шалгындьщ жэне келтабан-ды-шалгындык; топырацтары юредь Айтарлыцтай жер келемш сорлар алып жатыр. Жас топырак;тарга тещз бойынын, царапайым топырацтары мен аллювиал-ды-шалгынды топырацтары жатады. Топырац жамылгысыньщ ерекшелЫ оныц кешендшнде. Топырац тузьлудщ непзп факторлары олардыц туздылы-гында жэне литологияльщ цурамы бойынша эркелю терттж тещз ше-гшд!лер1 хвалинд!к жэне хвалинд!ктен кешнп шепндыер болып табылады.
Оцтустж шел зонашасында ашыц к;уба топырацтар жайгасцан. Олар шагылды жыныстардыц элювийлершен цуралган. Булар жеке контур туршде немесе шелдж кеб1рлермен кешендеседь Интразоналды топырацтарга шалгынды-цоцыр, так;ыр тэр1зд1 топырацтар, сортац-дар жэне царапайым цум топырацтар жатады.
Мунай жэне мунай ешмдер1мен лас-танган топырацтарда журш жатцан урдктерд1 зертеу уипн ластанган жэне лас-танбаган тыц жерде топырац цазба-шуццырлары салынды. Осы кескшдж эдктемеге сай топырак; кесганшщ морфо-логиясы суреттелш жазылды. Топырак;-тыц генетикалыцгоризонттары бойынша химиялык; жэне микробиологиялык; тал-
дауга топырак улплер1 алынды. Химиялык; талдау топырацтану шмшде к;олда-нылып журген эдктермен орындалды. Мунаймен ластанган топырак;тардыц био-логиялык; белсендШг1н аныцтау уипн салыстырмалы-география лык; жэне салыстырмалы-аналитикальщ эдктер цолданылды. Бул топырацтыц фер-ментт1к белсендШг!н!ц ерекшел!ктер!н аньщтауга мумкшдие тугызады.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Зерттелупп ещр Каспий бойы провин-циясыныц солтустугшдеп к;уба шел топы-рак;ты зонасында орналасцан. Топырац жамылгысыныц непзш тец1з бойынын, шалгынды топырацтары, сортацдар жэне кеб1рлермен эралуан кешендескен б!ра-шамажогары дамыган к;оцыр топырацтар курайды. Карастырылып отырган аумак; туз жинацталуыныц сульфатты-хлорид-тж топырацты-геохимияльщ провинция-сына жатады, себеб1 бул туздардыц тещз шепндыершен шыгуына байланысты [2]. Жер бедершщ сипатына царай тещз бойы-ныц жэне цырцалы-сорлы жазыгы, Жем жэне Сагыз езендершщ ацгарлары, соны-мен цатар Каспий бойыныц царацумы, Бекбеке жэне тагы баск;а кум алцаптары белшш шыгады.
Топырацтыц химиялыц цасиеттерш талдау мэл1меттерше жугшсек, оларда к;арацпршд1 мелшер!н1ц басца топырак;-тармен салыстырганда жогары емест1г1н, зоналды шелд1ц цоцыр топырацтарыныц кеб!рлену белплер1н1ц кершу1н, ал тещз бойыныц шалгынды топырацтары мен сортацдарыныц кескшдершен олардыц жогары дэрежеде туздануын керем!з. Бар-льщ топырацтар карбонатты, алтШ ездер1н!ц с!ц1ру каб1летт1л!г1н1ц те-мендтмен сипатталады. 100 г. шелд1ц цоцыр топырагыныц с1н1ру сыйымдылы-гыц 10-15 мг/экв. жэне оган к;оса куры-лымсыз. Келт1р1лген мэл1меттер топы-рацтыц экологиялык; 1^ызмет1н1ц антро-
погендж салмаада царсы буферлтнщ теменд1пн керсетедь Аймацтагы барлык; мунай eHflipymi кен орындарынын, алац-дары мен магистралды мунай цубырлары мунаймен ластанган.
Каспий тец1зш1ц солтустж шыгыс жагалауынан шыгатын мунай езшщхими-ялык; курамы бойынша шайырлы, асфаль-тенд! заттар мен KyKipTTi сутегшщ к в т е р i ц к i дэрежес1ндег1 нафтенд1-парафиндж тишне жатады. Сонымен цатар мунай езш!ц аздаган мелшердеп ароматтьщ цосылыстарымен жэне шамалы тутк;ырлыгымен ерекшеле-недь Мунайдагы куюрт мелшер1-2,0 % дейш кетерипп, шайырлы-куюрт к;ыш-к;ылдык;заттар-48 %, асфальтендер-6,8 % цурайды. Мунайдагы шайырдыц жогаргы мелшер! тещз бойыныц туздалган шал-гынды топырацтарында орналасцан Кара-тон, Косшагыл, Терецезекжэне тагы баск;а кен орындарында т1ркелдь Парафиннщ жогаргы мелшер1 Тэж1гали, Кул cap ы, Кош-кар жэне тагы баска кен орындарыньщ мунайларынан табылды. Ауаныц теменп температурасында парафин 6epÍK массага кристалданып, асфальтендер мен шайырлы заттарды адсорбирлеп топырацта кдлыцдыгы 10-50 см жэне одан да артык; тыгыз битум цабьнын тузедь Битум забыты ауада нашар тотыгады, спонтанды, микрофлорага к;олайсыз, сондьщтан баяу ыдырайды жэне топырак; кескшшде узак; сацталады. Сонымен цатар жогары тыгыздылыгымен, aya жэне eciMfliK тамырларын етк!збейт1н к;алк;а T3pÍ3flüiirÍMeH жэне нашар су-физикалык; к;асиеттер!мен ерекшеленедь
бщрдеп мунай енд1ру технологиясы ете курдел1 жагдайлармен цатарласа журед1: уцгыма жанындагы зона мен ком-муникацияларда туз жинацталу, к;урал-жабдьщтардыц коррозиясы жэне уцгы-малардьщ сулануы.
Осылардыц нэтижес1нде цубырлар-
дьщ жш-жш жарылып бузылуы, шию мунаймен минералданган пласт сулары-ныц топырац бетше теплш цоршаган аумацты мунай химиялык; ластауы жэне топырак; жамылгылысыныц туздануы орын алады. Айдаушы станоктагы мунай-дыц апаттык; льщсыма туар1м! колем1 1500-2500 м2 жэне одан да кец келемд1 к;амбаларда жинацталады. Кептеген кен орындарында ¡шш енд1р1стж жэне магис-тралдьщ мунай к;убырларыныц барльщ трассаларында жш апаттар болып тура-ды.
Зерттеулерге кез ж1берсек, мунай кен орындарындагы мунайхимиялык; ластан-ган топырацтарда мунайдьщ 22-82 см тер-ецджке дейш сщетппн церсетп. Соньщ ¡пннде тец1з бойынын, жазыгында 45-50 см, цоцыр топырацтар мен кеб1рлерде орналасцан Мацат-Сагыз-Искинеде 35-40 см, сор сортацдарында орналасцан Тюлюс-Мунайлы-Косшагылда 40-80 см аралыгында ауытк;иды. Топырак;тыц лас-тану царцыны мен йшру терецщп, оньщ механикалык; курамына, су еткезпптгше жэне кен орнын игеру мерз!м1не байланысты. Байыргы кен орындарында (Дос-сор, Мацат-Искине жэне тары басца] мунай кейжерлерде 5-10 м дейш сщедь
Мунаймен ластанган топырак;тарда олардыц мацызды генетикалык; кер-сетк1штер1 бузылады Караипршдшщ молшер1 мен цурамы жэне топырацтыц с1-щру кешеш езгеред1, азот, фосфор, калий-дщ жылжымал ы турл ершщ мел-шер1 азая-ды, келемдж массасы артып, курылымы бузылып, кеуектшт мен аэрациясы, су етюзпптп мен еамджке сщ1мд1 ылгалы темендейдь
Мунаймен ластанган топырацтар-дьщ экологияльщ-геохимияльщ мацызы олардыц санды-сапалык; ^урамымен, физика-механикалык; цасиеттер1мен жэне компоненттер1н1ц уыттылыгымен байланысты жэне эралуан мунай кен орында-
рындагы мунайларда эртурл1 болады. Зерттеулердщ керсетуше жугшсек, мунай кем1рсутектер1мен ластану топы-рак;та органикалык; кем1ртегшщ байла-нысуына, жалпы азот мелшершщ жэне топырак; ертндкщ рН артуына алып келедь Мунаймен ластанган топырацтар-да нитрат азоты 1,3-2,0 есе аз жинацтала-ды, ал инвертаза мен дегидрогеназаньщ белсендыж к;арк;ыны темендейдь
Табиги факторлардыц эсер^ сонымен к;атар мунаймен ластанган топырак;тар-дагы спонтанды микрофлоранын, т1риплж эреке™ топырацты тазартуга тым жетюлжаз [3]. Топырак;ты тазарту ушш к;олданылып журген механикалык; жэне химияльн^ тэсшдер тиicтi тн1мд1л!к экелмейдь
Дуние жузшж тэж1рибе мунаймен ластанган топырацтарды микробтармен тазартудыц тшмдытн дэлелдейдь "Оксидентал кимикл" (АЦШ), "Бейстри-тент" (Англия], "Биадетакс" (Германия] жэне т.б. эйгШ фирмалар мунаймен ластанган жер бетш микробпен тазарту эд1стерш кецшен цолдануда. Мунайды тазартуга арналган "Путидоил", "Биос-труктор", "Гидробак" жэне т.б. жаца пре-параттар жасалынды.Сонымен к;атар мунаймен ластанган топырацтарды жак;-сы ыдыратушылардыц б1рше «Биодеструктор» микробиологиялык; препараты жатады. Бул оныц eндipy акт!с1мен дэлел-денед1[4]. Топырак;ты микробиология-льщ тазарту ушш родотрин атты бактери-алды препарат жасалынды. Оныц цура-мына мунай жэне мунай ешмдерш бел-сенд1 ыдыратушы Штамм-деструктор Шюёососсиз егуШгороНв Ас-1339 Д жэне биоцоспалар юредьБулар кец келемд1 тотьщтыргыш белсендиппмен ерекшеле-нед1. Булар жещл жэне ауыр кем!рсуте-ктерш, шайырлы фракцияларды, сонымен катар суйьщ битумдарды экология-льщ к;аушс!з заттарга дешн ыдыратады.
Родотрин Татарстанныц климаттьщ жаг-дайында езшщ жогары тшмдШпмен кезге тусед1 [5]. «Экойл» фирмасы мунай жэне мунай ешмдер1мен ластанган топы-рацтар мен сулардагы аборигендж мик-рофлоралардыц ¡ппнен ыдыратушы мик-робтар дацылдарын белш алып, рекуль-тивациялаутехнологиясын жасады.
Ластанган топырацтарды цопсыту оттепнщ диффузиясын арттырып топы-рацтардагы кем!рсутектершщ концен-трациясын темендетедь Сонымен катар мунаймен цаныццан топырацтардагы мунай компоненттершщ 61р цалыпты орналасуына жэне олардыц есер етуип беттж колемшщ артуына себебш типзедь Нэтижесшде топырацтагы микроагзалар есш, кебешп, белсендШп артрды. Биохи-мияльщ урдктер энергиясыныц артуына байланысты оцтайлы су,ауа жэне жылу режимдер1 орнайды. Топырацтыц оцтайлц температурасы 20-37°С. Топы-рацтыц биогендж элементтермен (1М, Р, К] цамтамасыз етшу1 мунай жэне мунай ешмдершщ к;арк;ынды ыдырауын анык;-тайды. Топырацта цорект1к элемент-тердщ жеткпеуш топыракда, топырак; тишне байланысты минералдык; тыцай-тцыштарды енг1зу арцылы тольщтыруга болады. Топырацтыц ылгалдылыгы мунай мен ешмдершщ ыдырау к;арк;ыны-на оц эсерш типзедь Суландырылган соц топырацтыц агрохимияльщ цасиеттер1 жаксарады. К,оректж заттардыц жылжы-малыгы артып, микробиологиялык жэне ферментативтж белсендШп жогарылай-ды.
Тещз мунай кен орнындагы мунаймен ластанган топырацтардыц микроагзалар-дыц саны мен биомассасына жэне ферментативтж бедсендытне типзетш ьщпалы зерттелнцц. Тэжрибе нэтижесше кез жупртсек 30 мл/кг мунай концентра-циясыныц стрестж зонасында микроагза-лардыц ете-мете жогары eзгepicтepi 28
тэулж шшде журш етть Микроагзалар-дьщ биомассасы мен саныныц езгеру динамикасы уш периодтан турады: к;ысым керу (уытты мунай), (кебею) лас-тагыштарга беШмделу, салыстырмалы турацтылык;. Цалдык; мунайдьщ азаюы микроагзалар саныньщ кебеюше байла-нысты. Топырац микроорганиздершщ ферменттер1 мунаймен эртурл1 эрекетте-седь Инвертазальщ белсендыт топырак;-тьщ ластануынан соц бэсецдейщ, ал ката-лазаныц белсендШп жогарылайды. Бул мунайдьщ биодеградациялануынан тоты-гу-тотьщсыздану реакциясы децгей!н1ц артуынан орын алып отыр [6, 7]. Мунай мелшер1 жогары крректж ортада есетш микроагзалардыц консорциумы аньщ-талды. Булар салыстырмалы турде ток-сиканттарга турацты жэне жогары дэре-жеде эмульгацияльщ каб1летт1лтмен ерекшеленедь Сонымен к;атар айтарльщ-тай дэрежеде мунай мен мунай ешмдерш биодеградациялайды [8, 9]. Батые Казак;-станныц кептеген мунай-газ кен орында-рыныц топырацтарынан жаца деструк-торлаушы -штамдары белшш алынды. Каспий бойы ойпаты аумагындагы мунай-кен ещцрктершщ мунаймен лас-танган жэнебулшген жерлерш биологи-яльщ рекультивациялаудыц ете тшмд1 тэсшдер1усынылды [10].
"Техас" компаниясы Солтустж Боза-шы кен орны жагдайында мунайльщ к;ал-дьщтарды компастаудыц мумкшдт мен тшмдШгш аньщтады. Компастаудыц при-нциптер1 микроагзалардыц б!р немесе б1рнеше кем1ртегш езшщ т1рпплж эре-кет! нэтижесшде бойынан шыгаратын ферменттермен тотьщтырып, ыдыратуга непзделген. Соцгы ешм-компасты рекультивациялайтын жерлердщ топы-рыгын жацеарту ушш колдануга болады [11]. Сонымен отандьщ биопрепараттар-.биодеградация урдктершщ стимулятор-лары топырацты жэне суды мунай жэне мунай ешмдершен тазартуда тшмдипп
жогары мунай деструкторлары екенш атап еткен жен.
Алайда микроагзалардыц жаца турлерш енд1ркке енпзу ушш микроб флорасыныц т1ршшк эрекеттерше эсер етупп топырак; тузшу процестершщ таби-ги жагдайлары мен топырац типтерш ескеалукерек.
Каз1рп тацда Казахстан микробио-логтары б1рк;атар жаца штаммдарды зерт-теп, оларды белш алып, практикада к;ол-дануга нуск;ау бердь Кем1рсутект1 шик-¡заттарды деструкторлаушы микроагза-лардыц шит мунайды 84-98 % дейш пай-даланады [12]."Мунайбак"аттыжацамик-робиологияльщ препарат жасалынды. Ол топырац пен судагы мунай ешмдерш 3136 % дейш пайдаланады [13]. Зерттеу нэтижесше Караганда топырац бетше жайылган мунай спонтанды микрофлора-ныц эсершен шайырланып, цурамыныц ауырлану багытымен айтарльщтай езг-еркке тусед1. КР Ауыл шаруашылыгы министрл1г!н1ц 6.0. Оспанов атындагы Казак; топырак;танужэне агрохимия гылы-ми - зерттеру институты цызметкер-лершщ журпзген зерттеу жумыстарыныц нэтижесшде белшш алынган мунай деструкторлаушы микро-организ-мдердщ жаца штаммдары мунай ешм-дерш турак;-ты турде пайдаланады. Эс1ресе инкубаци-ялык; кезецшщ б1рш1ш апталыгында ерек-ше кезге тусед1 (1-кесте). Бул жагдайда мунайда микроагзалардыц эфирлж жэне Кыищылдьщ типтершщ оттеп цурамды Курылымдарыныц всу\ бай^алады. Муны тотыгу процестершщ белсендшп дэлел-дейдь Сонымен к;атар узын т1збект1 пара-финдердщ курт азаюы да т1ркел!ндь Сонымен, белшш алынган деструкторлаушы микроагзалардыц турлер1 Мацгыстау-Каспий бойы айма^тарындагы мунаймен ластанган топырак;тардыц биотехнологи-ялык; нeгiзiн жасауга мумюндж тугызады.
Биомелиорация жэне мунай каогу-лянттарын г^олданумен к;атар тыцайт-
1-кесте - Кем1рсутектерд1 деструкторлаушы микроагзалардыц мунай-пайдалану мелшер1
MnKpoaF3a^apflbin Typjiepi Мунай кен орындары Мунайды орташа пайдалануы, %
инкубациялану Mep3iMi, тэул1к
1 2 3
Mycobacterium Каратон 19,76 39,03 49,21
Mycobacterium Тец1з 28,41 39,05 48,18
Mycobacterium Кулсары 32,02 55,02 71,92
Mycobacterium Досмухамед 17,90 36,83 59,93
Mycobacterium Кошк;ар 20,98 42,32 70,96
Mycobacterium Тюлюс 24,88 39,87 60,14
Pseudomonas Нулсары 16,70 34,92 54,56
Pseudomonas Тещз 17,56 33,16 48,23
Bacillus Прорва 24,54 33,81 63,81
цыштар мен суару аясында жерплжт1 жаг- жумыстарын тшмд1 журпзуге жол ашыла-
дайга беймделген eciMfliK турлер1мен ды (2-кесте). Мунаймен ластанган топы-
фитомелиорациялау (жусан, изен, к;ара- рацтарды тазалаудьщ фитомелиорация-
матау, жантак; жэне т.б.) топырацтагы льщжэне микробиологияльщ эдктер1мен KGMipcyTeKTepfli трансформациялауга кец- цатар, мунай eHflipyuii кэс!норындарда
iHeH жол ашады. Нэтижесшде мунай табиги жэне жасанды мунай сорбенттерш
кэсшорындарындагы топырак; жабыны- жете зерттеп, енпзудщ мацызы зор. ньщ ешмдштн кдлпына келт1рш, тазалау
2-кесте - Карашыганак; кен орнындагы мунаймен ластанган топырацтардыц биологи-яльщ белсенд1л1гше биомелиорацияньщ типзетш ьщпалы [14]
Тэнарибе нуск;алары Ферментпк белсендшп Топырацтьщ тыныстауы Дак;ылдар TyciMflüiiri, ц/га
инвертаза уреаза каталаза
Туйежоцыпща аралас арпа ericTiri
Ббацылау (тыцайтк;ышсыз) 9,5 1,27 13,8 12,3 7,97
Кец 40 т/га 15,2 4,08 14,3 18,4 11,87
NPK, 40 т кецге эквивалентт1 14,4 3,83 10,5 20,1 17,07
NPK, 20 т кецге эквивалента 12,6 2,4 16,1 16,5 15,95
Еркекшеп аралас жоцыпща ericTiri
бацылау (тыцайтк;ышсыз) 12,3 1,78 12,6 15,6 3,10
Кец 40 т/га 15,9 3,57 16,9 26,2 5,15
NPK, 20 т кецге эквивалента 13,8 2,87 12,0 20,8 6,30
Гумин к;ыцщылдарына бай коцыр KeMip мунаймен ластанган топырацтыц эл1 де тольщ цалыптаспаган перспектива-лык; мелиоранттары ретшде бола алады. Бул 6ip мезНлде токсиканттардыц ти!мд1 сорбент! болуымен к;атар топырак;тыц кем1ргуминдж тыцайтцыштары да бола-ды. Казацстандагы цоцыр кем1рдщ коры ic жуз1нде шекс1з десе де болады. Цоцыр KeMipfleri гидролизденбейтш цал-дьщ(гумин) пен кальций гуматтарыныц жогаргы пайыздылыгы органикалык; жэне минералдык; тыцайтцыштар енпзш, жацсы аэрациялау мен суландыру жагда-йында шел топырацтарыныц кунарлы-лыгын арттырады.
ЦОРЫТЫНДЫ
Мунай K9ciniiiLniri аумагындагы топы-рак; жамылгысыныц жагдайлары толы-гымен алганда к;олайсыз. Мунай кэ-ciniiiLniri орналасцан аумак;та мунайхими-ялык; ластану ошацтары тацташальщ сар-к;ынды сулармен туздану, .газдардан факелдж ластану т1ркелшген. Ластаушы химияльщ заттарга куюрт, азот тотьщта-ры, KyKipTTi сутек, меркаптандар, хлорид-тер, сульфаттар, ауыр металдар т. б. жата-ды. Мунайхимиял ьщ ластанушылар топы-рац кесюн1не сщгенде, оныц химияльщ жагдайы мен заттар миграциясы езгеред1 жэне су-ауа режимдерш, курылымдык; жагдайлары мен KeMip-азот баланс-тарын бузады. Сонымен катар эртурл1 химияльщ заттар жетк1зед1. 0те купт минералданган ацаба жэне грунт сулары-ныц эсершен топырац массасы дисперга-
ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI
1. Сотников A.B. и др. Западный Казахстан //Гидрогеология СССР. Под ред. Сидоренко A.B. М.: Наука. 1971. С. 26-34.
2. Боровский В.М. Формирование засоленных почв и галогеохимические провинции Казахстана. Алма-Ата. 1982.254 с.
3. Ауэзова О.Н., Алиева P.M., Недоводиева Т.Н., Петрова Т.К. Микробиологическое изучение нефтезагрязненных почв Прикаспийской низменности // Изв. АН КазССР. Сер. биол. 1990. №6. С. 54-58.
цияланады. Келемдж массасы артып, топырак; курылымдары бузылады.
Мунай мен мунай ен1мдер1мен ластанган топырацтар мен сулардагы абори-гендж микрофлоралардыц ¡ппнен тотьщ-тырушы микробтар дацылдарын белш алып, рекультивациялау технологиясын жасау керек. Ластанган топырацтарды крпсытып оны биогендж элементтермен к;амтамасыз ету к;ажет. Топырацтыц ыл-галдылыгы мунай мен мунай ен1мде-ршщ ыдырау каркынына оц эсерш тиг-¡зедь Топырактардыц агрохимиял ьщ к;аси-еттер1 жаксарып керектж заттардыц жыл-жымалыгы артып микробиологиялык; жэне ферментативт1к белсендШп жога-рылайды. 6нд1ркке биологиялык; ре-культивациялаудыц ете тшмд1 тэсы-дерш усынган жен. Мунай к;алдык;тарын компостаудыц мумк1нд!л1г1 мен тшм-Д1л1гше баса назар аудару к;ажет. Мунаймен ластанган топырацтарды тазартудыц фитомелиорацияльщ жэне микробиоло-гияльщ эд1стер!мен катар, мунай ендь рупп кэсшорындарда табиги жэне жасанды мунай сорбенттерш жете зерттеп, енпзудщ мацызы зор. Мунаймен ластанган топырак;тардыц эл1 де толык; к;алып-таспаган перспективтж мелиоранттары ретшде гумин цьшщылдарына бай цоцыр кем1р бола алады.Бул 61р мезплде токсиканттардыц тшмд1 сорбенттер! болумен Катар топырацтардыц кем1ргуминдж тыцайткыштары да бола алады.
4. Матвеев М.В. Экономические аспекты применения микробиологических препаратов серии «Биодеструктор» для очистки загрязнений нефтью// Экономика природопользования: ОИ/ВИНИТИ. 2001. №3. С. 36-40.
5. Ягафарова Г.Г., Хлесткин Р.Н., Брахнина В.Б., Ягафаров И.Р Испытания биопрепарата родотрин для ликвидации нефтяных загрязнений на территории Татарстана // Нефтепереработка и нефтехимия. 1998. №7. С.21-23.
Есенбаева Г.А„ Фоломеева О.В., Мукашева Т.Д., Шигаева М.Х. Скринг активных штаммов дрожжей деструкторов-углеводородов для очистки нефтезагрязненных почв //Академик К.И. Сатпаев и его роль в развитии науки, образования и индустрии в Казахстане: Тр. Междунар, симп., посвящ. 100-летию со дня рожд. К.И. Сатпаева. Ч. 1. Алматы: КазНТУ 1999. С. 278-280.
7. Шигаева М.Х., Мукашева Т.Д., Атемова Г.Т. Влияние стрессовых концентраций нефти на биологическую активность почвы // Вестн. КазГУ Сер. эколог. №4. С. 152158.
8. Шигаева М.Х., Мукашева Т.Д. Скринг микроорганизмов, адаптированных к высоким концентрациям сырой нефти // Промышленная экология и охрана водных экосистем: Матер. Научн- прак. конф.. Алматы. 1997. С. 62-68.
9. Шигаева М.Х., Мукашева Т,Д., Малютина А.П. Рост дрожжей на средах, содержащих нефть и нефтепродукты // Вестн. КазГУ Сер. эколог. 1998. № 4. С. 93-94.
10. Кан В.М., Асанбаев И.К., Ауэзова О.Н. Исследование микроорганизмов-деструкторов для очистки нефтезагрязненных почв Западного Казахстана //АНТОК СНГ: Юбил.науч-практ. Конф. Москва. 21-23июня 2001М.: С. 53-54.
11. Токтарбекова Ж.К. Пилотный проект компостирования нефтесодержащих отходов // Нефт и газ. 2000. № 3. С. 119-120.
12. Квасников Е.И., Ключникова Т.М. Микроорганизмы деструкторы нефти в водных бассейнах. Киев. 1961.132 с.
13. Файзуллина Э.Р., Шилова Н.К., Алиева P.M., Бирюкова Л.А. Микробиологическое окисление нефти и нефтепродуктов углеродно-окисляющими бактериями, входящими в состав препаратами «Мунайбак» // Изв. HAH РК. Сер. биол. 1995. С. 64-68.
14. Тазабекова Е.Т. Ферментативная активность почв Республики Казахстан и пути ее регулирования // Автореф. докт. дис. Алматы. 1995.38 с.
РЕЗЮМЕ
Получены новые сведения об экологических условиях почвообразования и характера нефтехимических загрязнений на нефтеперерабатывающих площадях Западного Казахстана и пути их реабилитации. Перспективными являются методы агрофито-мелиорации, использование микроорганизмов-деструкторов, разработка и внедрение на нефтепромыслах эффективных сорбентов нефти, в том числе бурых углей
SUMMARY
New data on environmental conditions of soil formation and the nature of petrochemical pollution in oil processing areas in Western Kazakhstan and ways of rehabilitation have been obtained. Agro-phythomelioration methods, use of microorganisms-destructors, development and implementation of the effective oil sorbents on the oil fields, including brown coal, are perspective ones.
