CC BY
0¿¡¡k w
Археология / Archaeology / Археология
https://doi. org/10.47500/2023. v14. i2.02
FTAMP 03.20; 03.41; 03.61
Байгалиев Ж.Р.
«Сарайшык» мемлекетик тарихи-мэдени музей-корыгы» РМК,К
Атырау к., Казакстан e-mail: baigalievzh@mail.ru
БАТЫС КАЗАКСТАННЫЦ ортагасырлыщ
КАЛАЛАРЫНДАГЫ КАН АРНАЛАРЫ ЖвНЕ СУФАЛАР
Ацдатпа. Ел1м1здщ тарихы ерте кезецдерден бастап Дештi Кыпшак даласын мекендеген халыктардыц тарихымен тыгыз байланыста дамып келедi. Халкымыз осы уакыт аралыгында сан тYрлi саяси окигалардьщ куэа болды. БYгiнде казак халкы езшщ терец тарихын, рухани кундылыктары мен мэдени-мураларын калпына келтiрумен айналысуда. Соныц бiрi - казак тарихыныц мацызды белшегi ретiнде алтынордалык ортагасырльщ калалар тарихын айта аламыз. ¥лы Ж1бек жолыныц каркынды дамуы, кала аумагы аркылы сан гасырлар бойы жолдар, саяхатшылар, миссионерлер, галымдар, кептеген саудагерлердщ жYPуi Орта Азия аумагында калалык мэдениеттщ дамуына тYрткi болды. Оган дэлел - калаларды жылыту жYЙелерi болган кан арналары жэне суфалардыц салынгандыгы, су, кэрiз кубырлары жэне т.б. Макалада Батыс Казакстан аумагында орналаскан ортагасырлык калалар туралы мэлiмет келтiрiлген.
К1лт свздер: Алтын Орда, Батыс Казакстан, тарих, археология, Сарайшык, суфа, кан арнасы, гылыми зерттеулер.
Юр^пе. БYгiнде тарихшы галымдар гылыми-зерттеу жумыстарын Алтын Орда тарихына жэне сол кезендеп Казакстандагы тарихи ескертюштер мен калалардыц дамуы мен калыптасуына байланысты жYргiзiп келедi. Елiмiздiн батыс аймагында бiрнеше ортагасырльщ калалар орналаскан. Казакстанныц улан-байтак жерiнде ежелп замандардан берi халыктар мал шаруашылыгы жэне егiншiлiкпен айналыскан.
Ертеден б1зге жеткен калалык ем1р, ондагы хальщтардын, элеуметт1к жагдайы, дамыган ipi-ipi калалардын тарихи-мэдени аймактар белiнiсi аркылы кезге тYседi. Бундай аймакка ОнтYстiк Казакстан мен Жепсу ещрш, Орталык жэне Батыс Казакстандагы ортагасырлык калаларды жаткызамыз. Кала мэдениетiнiн дамуына негiз болтан фактор ретiнде ерте жэне ортагасырдагы сауда жолдарынын дамуын айта
аламыз. Сауданын дамуы коленер, зат айырбастау жэне мэдениеттiн дамуына ыкпал еттi. Калалар - коленер мен сауданын орталыгы болды. Елдi мекендер шет елдермен, кала манындагы дала кешпендiлерiмен алыс-берк, саудамен айналысты. Ал бул ез кезегшде коленершыж, егiншiлiк пен мал шаруашылыгы, токымашылык жэне тиын жасау шеберханаларынын еркендеуiне себеп болды. Сонымен катар, К,азаксгандык археологтар узак жылдар бойы 1ле жэне Жощар Алатауы, 1ле бойы алкабы, Орталык Казакстан аймагы, Алтай таулары мен Балкаш бойы, Yстiрт жазыктыгы, Сырдария жэне Жайык езенi бойларында зерттеу жумыстарын жYргiздi. Олар бул аймактарда кене калалардан Отырар, Тараз, Сыганак, Сарайшык, ТYркiстан (Йасы), Койлык, Сауран, Сайрам казбаларын зерттеп, тарихи деректердi жариялады (Байпаков, 2007: 5).
Батыс Казакстанда ортагасырлык калалар Жайык езенi бойында орналаскан болып, Алтын Орда кезiнде ¥лы Жiбек жолынын каркынды дамуы нэтижесшде калаларда мэдениет, гылым, бiлiм дамуын жалгастырды. Олардан Сарайшык, Жалпактал жэне Жайык, Актебе-Лаэти калаларын айта аламыз. ¥лы Жiбек жолы бойындагы калалар орнында жYргiзiлген археологиялык казба жумыстары нэтижесiнде ортагасырда калалык мэдениеттiн дамыганын байкаймыз (Сагидуллаев, 2022: 159).
Сарайшык - орта гасырларда шыгыс пен батысты байланыстыратын ¥лы Жiбек жолы бойында орналаскан, Kоленерi мен саудасы дамыган жэне кала курылыс саласынын еркендеуi, халыктын турмысы, мэдениеттер алмасуы орын алган, жазба деректерде ¥лысу деп аталатын агысы кYштi
МЭДЕНИ М¥РА
езеннщ оц жагалауында орналаскан еркениетл калалардыц 6ipi. Тарихи кала орнында жYргiзiлген казба жумыстары барысында кыш-кумыра фрагменттер^ мыс жэне KYMic тиындар, сYЙектен жасалган буйымдар, одан езге сол кездегi халыктыц турмыс-пршытн бейнелейтiн тургын Yй-жайлар, суфалар жэне кан арналары аныкталды. Ортагасырлык Сарайшык каласы орнында археологиялык зерттеулер ХХ гасырдыц 20-30 жылдарынан бастап колга алынды. 1937 жылы Н.К. Арзютов кешендi казба жумыстарын жYргiздi. Сонымен катар С.П. Толстов бастаган Хорезм археологияльщ-этнографияльщ экспедициясы ортагасырлык Сарайшык каласы орнына барлау жасады. 1950 жылы археолог Э.Х. Маргулан, гылыми кызметкер Г.И. Пацевич жэне фотограф А.А. Попов бастаган топ Батыс Казакстан археологиялык экспедициясын уйым-дастырды. Ортагасырлык Сарайшык каласы орнында жYргiзген зерттеулерi нэтижесiнде кала тарихы, Алтын Орда мемлекет курамындагы орны жэне каланыц мэдени кабатына байланысты мацызды мэлiметтер келтiредi. Э. Маргулан зерттеулерiнен кешн Сарайшыкты кешендi зерттеу мэселесi кешнге калдырылып келдi. Бул аралыкта ХХ гасырдыц 70-80 жылдарындагы Л. Галкин зерттеулерш де атап еткен жен. 1989 жылдан кала орнында археологиялык зерттеулер кайта жацгыра тYстi. Бул зерттеулердi археолог З. Самашев жетекшытнде Батыс Казакстан археологиялык экспедициясы жYргiздi (Байгалиев, 2022: 21).
Н.К. Арзютов археологиялык казба жумыстарын бастамас бурын кала тарихын эртYрлi деректер непзшде зерттеудi колга алады. Оныц жумысыныц негiзгi максаттарыныц бiрi ортагасырлык
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
тургын Yйлер орнын аныктау болды. 1937 жылеы археологиялык казба жумыстары барысында «кан» арналары жэне «суфалар» табылЕан. Зерттеу нэтижелерi «Отчет и дневник о раскопах на месте развалин Золотоордынского города Сарайчик» есебшде келпрыедь Кешендегi казба жумыстары кезшде №13 траншеядан кептеген жэд^ерлер табылЕан. АныкталЕан белмелердiн бiрiнде жылыту пешi жэне «кан» арнасы толык сакталЕан1. Н.К. Арзютов зерттеулерiнен кешн Э. Маргулан жэне Л.Л. Галкин де ортагасырлык кала аймагынан кан жэне суфаларды кездестiредi.
Л.Л. Галкин 1981 жылы Сарайшыкка жасаган барлау жумыстары барысында Жайык езенi жагасындагы каланын мэдени кабатын су шайып, кептеген гимараттар су астында калганын келтiредi. Одан езге барлау кезшде XIII-XIV гасырга тэн мэдени кабат ашылып калган. Ол шию кiрпiштен салынган гимараттын калдыктары болып шыкты. Сонымен катар жагалауда баска да гимарат iздерi калган, мысалы жылыту жYЙесi болган «кан» арнасы2.
Кешнп жылдары Сарайшыктагы казба жумыстары жалгасып отырды. Бул зерттеулер археолог З. Самашевтын есiмiмен тыгыз байланысты.
1990 жылеы археологиялык зерттеулер нэтижесшде ортагасырлык каланын мэдени кабатынын терендш
1 Арзютов Н. Отчет и дневник о раскопах на месте развалин Золотоордынского города Сарайчик. АН КазССР институт истории, археологии и этнографии им. Ч. Валиханова. г. Алматы. 1937. - 15 л. // 7 л.
2Галкин Л.Л. Отчет о работе Средне-волжской экспедиции Института археологии АН СССР проведенной в 1975 году в Гурьевской области
Казахской ССР. 19 с. / 14 с. Фонд Атырауского областного историко-краеведческого музея. КП 2606
шамамен 3-3,5 м-ге дешн жетш, оны XII-XVI гасырларга жаткызады. Одан езге каланын мэдени кабатын ею кезенге белш керсетедi. Олар: теменп кабат -XII - XIII гг. жэне жоЕарЕы кабат - XIV - XV ее. Ал одан да кешнп кезен ретшде XVI - XVII ее. жаткызады. Сонымен катар, аныкталЕан турЕын YЙДе тандыр мен «кан» жылыту жYЙесiнiн калдыктары тазартылды. Жылыту «кан» арналары суфалардын бiреуiнiн (немесе екеушщ) астында орналаскан. Гимарат суфасынын жанында карапайым пеш немесе тандыр болуы мYмкiн. Тандырдын калдыктары №3 нысанда кездесiп, онын негiзгi диаметрi 42 см, сакталЕан биiктiгi 28 см, кабырЕаларда калыптын iшкi жаЕында тарак тэрiздi ернектер салынЕан3.
1996 жылеы археологиялык казба жумыстары барысында кептеген кунды жэдiгерлер аныкталды. Н.К. Арзютов жэне Л.Л. Галкиннын жумыстарымен салыстырЕанда 1996 жылеы казба жумысы нэтижесiнде бiрнеше кан арнасы мен суфалар, оЕан коса тандыр пештер мен ошактар аныкталЕан. Казба жумыстары туралы «Отчет о работах Западно-Казахстанская экспедиции в Атырауской и Манкыстауской областях в 1996 году» есепте суфалар мен кан арналарына толыктай сипаттама берiлген. Кан арнасы жэне суфа №2 казба нысанында табылЕан. Казба жумыстары кезiнде енi 240 см келетш суфа кездескен. Суфанын онтYCтiк белiгi жаксы сакталЕан болып, 21х20х6 см елшемдi шикi юртштерден пайдаланылЕан. Ал кан арналары суфанын батыс белiгi аркылы жYргiзiлген. Одан езге бул аймактан 4 жылыту муржалары табылЕан. Олардын енi 10-15 см-ге тен. Казба аймаЕынын солтYCтiк-батысынан ошак орны аныкталып, ол ощуслктен
3КР БГМ ЭМА АИА. 1990 ж., 2 т., 2306 к., 5 п. // 1-3 п.
келген кан арнасына байланыскан. №2 казба орнынан осыган уксас тагы бiрнеше суфа мен кан арналары кездесiп отырган4.
1997 жылгы археологиялык казба жумыстары 9 секторда жYргiзiлдi. 1996 жылгы казба жумыстарымен салыстырмалы тYрде аумагы бiршама Yлкен болды. №12, №21 нысанда жYргiзiлген зерттеулер нэтижесiнде белмелерден 2 суфа орны аньщталган. №12 нысан елшемi 5,40 х 3,65 м, ал кабырга биiктiгi 1,5 - 1,7 м. Белменщ солтYстiк-шыFыс кабыргасы бойынан тандыр iздерi жэне кан арнасы табылды. Оган карама-карсы кабырга бойында екiншi суфа аньщталган. Ал №21елшемi 4,15 х 4,85 м, кабыргасыныц биiктiгi 1,1 - 1,2 м, калыцдыгы 0,75 - 0,87 м. Оныц онтYстiк-батыс бурышында есiк ашылган, одан теменде агаш табалдырьщтьщ iздерi сакталган. Тандыр, оныц айналасында кан, ею суфа жэне баска да интерьерлер орналаскан. Нысанда аньщталган суфа езшдж ерекшелiкке ие. Ягни, «...Одна суфа сложена комбинированно: низ -из трех рядов обожженного, а верх -одного ряда сырцового кирпичей, затем полностью обмазана глиной» деп келпрыген5.
Одан езге 2003 жылгы археологиялык зерттеулерде езенге жакын аймактардыц мэдени кабаты Алтын Орда кезещне дешн казылды. Нэтижесiнде 2 тYрдегi тургын Yйлер орны аныкталды. Олардыц
4КР БГМ ЭМА АИА. 1996 ж., 2 т., 2463 к., 438 п.
// 77 п.
5Самашев З. «Восточный Прикаспий в древности и средневековье. Проблемы трансформации и взаимодействия кочевых и оседлых культур» / Отчет о работах Западно-Казахстанской архе-
ологической экспедиции ИА МН - АН РК на городище Сарайчик в 1997 году по договору с Атырауским областным Управлением культуры. Атырау облысы тарихи-елкетану музеш. Алма-ты, 1998. - 312 с. // 2 с.
МЭДЕНИ М¥РА
бiрiншiсi, казбаныц ощустж белтнде орналаскан 2-4 белмелi Yйлерден куралган. Кабыргасына саз балшыктан жасалган кiрпiштерден пайдаланган. Белменiн елшемi 4х5 м болып, суфа жэне тандыр пештер орналаскан. Суфаныц биiктiгi 40 см, ал еш 9-150 см болды. Белме iшi сыланып акталган. Ал екiншi типтегi Yйлер казба аймагыныц орталык белiгiнде орналаскан. Олар кеп белмелi Yйлер болды. Бул курылымдардыц кабыргалары кебiнесе сазды юртштерден баска, 75x50x20 см елшемдi пахса блоктарын камтыды. Сонымен катар, Yй-жайларда 2 тYрдегi ошактар байкалды. Бiрi тiктертбурышты болса, екiншi онша Yлкен болмаган тандыр пеш келемiнде. Галымдардыц жогарыда келтiрiлген сипаттамалары негiзiнде тургын-жайлар XIV гасырдыц басына келедi. Одан езге осы жылгы археологиялык казба жумыстарында табылган нумизматикалык жэдiгерлер негiзiнде Сарайшьщтьщ саяси-экономикалык жагдайы езгергенiн байкаймыз. Бул жылгы казба жумыстары барысында аньщталган суфалардыц бiр ерекшелiгi еден жэне суфа Yстiнде камыс iздерiнiн сакталгандыгы6.
Жалпы алганда 1999 жэне 2003 жылгы казба жумыстары кезiнде аньщталган суфалар ерекшелжке ие. 1999 жылгы суфада ернектер байкалган болса, 2003 жылгы суфада камыс тесенiштерi орны байкалган. Ол тургындардыц элеуметтiк жагдайына байланысты жасалган болса керек.
И. Тасмагамбетов, З. Самашевтыц «Сарайшык» атты енбегiнде кала калыптасу тарихын бiрнеше кезецге
6«Отчет по договору с РГКП «Хан Ордалы Сарай-шык» по теме «Археологические раскопки аварийно-спасательного характера на городище Сарайчик» в 2003 году. Сарайшык музей-к,орыгы. -Алматы, 2004. - Т.1. - 189 с. // 9 с.
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
белiп карастырады. Каланыц
екiншi кезецге тэн болган курылыс нысандарынан П жэне Г эрпi типт суфалар кездесiп отырган. Сонымен катар, ецбекте суфа жайлы: «Стены и суфы штукатурились, белились, украшались кошмой и коврами. В ряде домов полы выкладывались красным жженым кирпичом с белоснежной алебастровой расшивкой. Рядом с топкой обычно фиксировалась ташнау, представлявшая собой большой сосуд без дна, полностью врытый в землю, над которым в полу делалась выкладка из обожженных кирпичей с отверстиями...» делшген. Ал Yшiншi кезецшде калада тургын Yйлер тыгыз орналаскан болып, кеп белмелi кешендер 20х12 м келемде болса, тургын Yй белмелерi 4х5 м болды. Осы кезецге тэн болган Yйлер мен суфалардыц ерекшелiгi темендегiдей: «Некоторые суфы имели топки, характерные для домостроительства бассейна р. Сырдарьи без топочной пол с закладочным отверстием сверху. В жилых помещениях пол был сложен из обожженного кирпича. В архитектуре и внутренних интерьерах сплетаются традиции Нижнего Поволжья, Хорезма и Сырдарьи» (Тасмагамбетов, Самашев, 2001, 62-72).
Батыс Казакстанда Сарайшыктан баска ескертюштер мен ортагасырлык калалар жэне шагын калашьщтар кездеседi. Солардыц бiрi XIV гасырга тиесiлi калашык Атырау каласынан 6 шакырымда солтYCтiк-шыFыс бетiнде орналаскан Актебе-Лаэти калашыгы болды. Археолог Л.Л. Галкин езшщ негiзгi зерттеулерiн осы кене кала орында алып барды. Осындай зерттеулерiнiн бiрiнде каланыц тургын Yй кешенiне назар аударды. Ягни, «...что жилые помещения с очагами и отапливаемыми канами, суфами располагались в
восточной части усадьбы, примыкавшей к главной улице поселка». Аныкталган гимараттыц батыс белт арнайы турмыстык максаттарда колданылган. Зерттеулер нэтижесiнде осы аймактан шыны буйымдар, сYЙектен жасалган заттар, керамикалык ыдыстар, мыс жэне алтын тиындар аныкталган. Алтын Орда дэуiрiндегi алтыннан согылган тиындар хорезмдiк тиындар екеш белгiлi болды7. Л.Л. Галкинныц 1979 жылгы зерттеулерi нэтижесiнде 38 гимарат аныкталды. Бул еткен жылдармен салыстырганда Yлкен нэтиже болган. Гимараттардыц дерлiк кепшiлiгiнде суфалар жэне кан арналары аныкталган. Бiрак кей жагдайларда узын кан арналары да кездескен (Сагидуллаев, 2022, 170). Бул аныкталган гимарат белмелерiнiн езiндiк курылысы не болмаса келемше байланысты болган. Себеб^ осыган уксас кан арналары Сарайшык, Жалпактал калалары орындарында аныкталмаган. Бул да болса Актебе-Лаэти каласыныц ез дэуiрiнде каркынды дамыгандыгын керсетедi.
Жалпактал калашыгы Батыс Казакстан облысыныц Казталов жэне Жацакала аудандарыныц шекарасында, Карасук ауылдык округiнде орналаскан. Аумагы 68 гектар. Калашыктыц орталык белiгiнде бшктт 2 м-ге дейiн жэне диаметрi 50 м-ге дейiн бiрнеше iрi тебелер, калган белiгiнде бiрнеше ондаган кiшi тебешiктер байкалады. Кала орнында 2010 жылы казба жумыстары жYргiзiлiп, 10х10 м аумакта барлау казба жумыстары жYргiзiлдi. Бул жылгы казба жумыстарыныц ерекшелiгi мэдени кабаттац тарихи жэд^ерлердщ кеп
7Галкин Л.Л. Отчет о работах Волго-Уралской экспедиции института археологии АН СССР в 1981 г. Гурьевской области Казахской ССР. Атырау облысы тарихи-елкетану музейi. 1975. - 22 с. // 17 с.
кездесуь 2010 жылгы казба жумыстары барысында 4000-га жуык кYЙдiрiлген керамикалык ыдыстар аныкталды. Келесi жылы №1 казба аймагында 2010 жылгы жумыстар одан эрi жалгасты. Казба жумыстары барысында тертбурышты нысан кездестi. Онда кiшiгiрiм ею курылыс орны сакталган. Келемi - 6,9 -7,1 х 9,4 м. Онын жанынан суфа ашылды. П - пiшiндес келген суфанын батысында тандыр пеш орны байкалган. Суфалар 2012 жылгы казба жумыстары барысында да кездескен. Дегенмен олардын барлыгы стандартты керiнiсте болды. Суфа кыштан жасалган буйымдардын калдыктарымен толтырылган. Олардын арасынан сYЙектен жасалган елшемi 7,4 х 3,5 см келемдеп жэдiгерлер аныкталган (Марискин, 2014: 163-164).
Жалпактал каласынан табылган суфалар Сарайшык каласынан табылган жэд^ерлерге караганда ерекшеленедi. Жалпы алганда суфалардын келемi жэне сырткы керiнiстерi уксас келгенiн байкаймыз. Осыган байланысты М.Н. Сдыков езiнiн «Средневековые города бассейна реки Урал» атты енбегiнде Жалпактал каласы суфаларынын Сарайшык жэне Жайык калаларындагы суфалардан ерекшелiгi «ташнаудын» кездеспегендт болды (Средневековые, 2014: 112).
Батыс Казакстандагы калалардын бiрi - Жайык. Кала орны 2001 жылы профессор М.Н. Сдыков басшылыгында жYргiзiлген зерттеулер нэтижесiнде аныкталган. Ал, 2005 жылы «Жайык» деп аталган. Кала орны жалпы 10 гектар
МЭДЕНИ М¥РА
аумакты алып жатыр. Сонымен катар, екi белжке белiнген. Бiрiншiсi - кала орналаскан аймак 8 гектар шамасында болса, еюншю 2 гектар келемдегi жерлеу орындары. Жайык каласында жYргiзiлген казба жумыстары барысында тургын Yй-жайлар, кыш кYЙдiру орындары, жерленiмдер аныкталып, олардан сан тYрлi кунды жэдiгерлер табылган. Одан езге И - секторынан суфа жэне кан iздерi байкалган. Казба жумыстары барысында кыш юртштермен калагандыгы белгiлi болды. Жанында тандыр пеш орны сакталган. Суфанын келемi 90 х 30 см, бшктт 20 см. Жалпы алганда кала курылысы онын алтынордалык мекендердiн бiрi екендiгiн бiлдiредi. Сонымен катар, т.г.к. М. Калменов ескерткiштiн археологиялык кабаты бiр кезеннен туратындыгын, сондыктан бул жерде халык кыска уакытка гана коныстанган деген пiкiрде (Калменов, 2014: 171-191).
Корыта келгенде, Каспийдщ солтYCтiгi жэне Жайык езеш жагасында орналаскан ортагасырлык калалардын курылысы бiр-бiрiне уксас келедi. Жалпы жылыту жYЙесi суфа жэне кан арналарында да тым катты ерекшелжтер байкалмайды. Бул калалардын архитектуралык курылыс енерi Xорезм жэне Орталык Азия калаларына тэн. Суфа жэне кан арналарынын казба жумыстары кезiнде жш-жш табылуы аймакта кала курылысынын жогары дамыгандыгын керсетедi. Бундай калалар Алтын Орда мемлекетшщ каншалыкты еркендегенiне дэлел екеш акикат.
.Ä, w
Эдебиеттер
1. Байпаков К.М. Ежелгi жэне орта гасырлардагы Отырар. - Алматы: «Казыгурт» баспасы, 2007. - 248 бет.
2. Байгалиев Ж.Р. Ортагасырльщ Сарайшык каласыньщ археологиялык зерттелу тарихынан /магистрлш диссертация жумысы. - Атырау, 2022. - 70 б.
3. Калменов М.Д. Городище Жайык. Вопросы истории и рхеологии Западного Казахстана. Ежегодник. Вып. 1. / под.ред. Сдыкова М.Н. - Уральск, 2014 - 248 с.,32 с. цв. иллюстр.
4. Марискин Д.В. Городище Жалпактал. Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. Ежегодник. Вып. 1. / под.ред. Сдыкова М.Н. - Уральск, 2014 - 248 с.,32 с. цв. иллюстр.
5. Сагидуллаев Д.З. Золотоордынские поселения Северо-Восточного Прикаспия: география, топография, домостроительство. Поволжская археология, 2022. - №2 (40). - 159174 ст.
6. Средневековые города бассейна реки Урал / Ред. М.Н. Сдыков. Уральск: Полиграфсервис, 2014. - 187 с.
7. Тасмагамбетов И. Самашев З. Сарайчик. - Алматы: ОФ «Берел», 2001. - 320 с.
References
1. Baipaqov K.M. Ejelgi jane orta gasyrlardagy Otyrar. - Almaty: «Qazygurt» baspasy, 2007. - 248
bet.
2. Baigaliev J.R. Ortagasyrlyq Saraishyq qalasynyn arheologialyq zerttely tarihynan /magistrlik disertasia jumysy. - Atyray, 2022. - 70 b.
3. Kalmenov M.D. Gorodishe Jaiyk. Voprosy istorii i arheologii Zapadnogo Kazahstana. Ejegodnik. Vyp. 1. / pod.red. Sdykova M.N. - Yralsk, 2014 - 248 s.,32 s. sv. illüstr.
4. Mariskin D.V. Gorodishe Jalpaktal. Voprosy istorii i arheologii Zapadnogo Kazahstana. Ejegodnik. Vyp. 1. / pod.red. Sdykova M.N. - Yralsk, 2014 - 248 s.,32 s. sv. illüstr.
5. Sagidyllaev D.Z. Zolotoordynskie poselenia Severo-Vostochnogo Prikaspia: geografia, topografia, domostroitelstvo. Povoljskaia arheologia, 2022. - №2 (40). - 159-174 st.
6. Srednevekovye goroda baseina reki Yral / Red. M.N. Sdykov. Yralsk: Poligrafservis, 2014. - 187 s.
7. Tasmagambetov I. Samashev Z. Saraichik. - Almaty: OF «Berel», 2001. - 320 s.
у
МЭДЕНИ М¥РА
Байгалиев Ж.Р.
РГКП «Государственный историко-культурный музей-заповедник «Сарайшык»
г. Атырау, Казахстан e-mail: baigalievzh@mail.ru
КАНАЛЫ КАН И СУФЫ В СРЕДНЕВЕКОВЫХ ГОРОДАХ ЗАПАДНОГО
КАЗАХСТАНА
Аннотация. История нашей страны с ранних времен развивается в тесном контакте с историей народов евразийского континента. За это время наш народ стал свидетелем различных политических событий. Сегодня казахский народ занимается восстановлением своей глубокой истории, духовных ценностей и культурного наследия. Одним из них можно назвать историю золотоордынских средневековых городов как важной части казахской истории. Бурное развитие Великого Шелкового пути, многовековые маршруты по территории города, передвижение путешественников, миссионеров, ученых, многочисленных торговцев стимулировали развитие городской культуры на территории Средней Азии. Доказательством тому служат системы каан и суфы, которые являлись системами отопления городов, водопроводные, канализационные трубы и т.д. В статье приводятся сведения о средневековых городах, расположенных на территории Западного Казахстана.
Ключевые слова. Золотая Орда, Западный Казахстан, история, археология, Сарайшык, суфа, кан, научные исследования.
Baigaliyev Zh. R.
RSBSE "State Historical and Cultural Museum-Reserve "Saraishyq"
Atyrau, Kazakhstan e-mail: baigalievzh@mail.ru
KAN CANALS AND SUFAS IN MEDIEVAL CITIES OF WESTERN KAZAKHSTAN
Abstract. The history of our country has been developing since the earliest times in close contact with the history of the peoples of the Eurasian continent. During this time, our people have witnessed various political events. Today, the Kazakh people are engaged in restoring their deep history, spiritual values and cultural heritage. One of them, as an important part of the Kazakh history, is the history of the medieval cities of the Golden Horde. The rapid development of the Great Silk Road, the movement of roads, travelers, missionaries, scientists and many traders through the territory of the city for many centuries stimulated the development of urban culture in Central Asia. This is evidenced by the furnace channel, which were heating systems for cities, also the construction of sufas, water and sewer pipes and etc. The article provides information about medieval cities located on the territory of western Kazakhstan.
Keywords. Golden Horde, Western Kazakhstan, history, archeology, Saraishyq, sufa, kan, scientific research.
.Ä, w
Мацала, Казахстан Республикам Мэдениет жэне спорт министрлт Мэдениет комитеттщ 2021-2023 жылдарга арналган «BR10164208 Казацстанныц батыс вц1ртдег1 алтынордалыц цалалар, квне керуен жолдары жэне керуен-сарайлар: пэнаралыц зерттеулер
(XIII-XV гг.)» жобасы аясында жазылды.
Автор туралы мэлiмет:
Байгалиев Жушс Рустемович, «Сарайшык» мемлекетлк тарихи-мэдени музей-корыгы» РМК,К гылыми кызметкерi, магистр
Сведения об авторе:
Байгалиев Жунис Рустемович, Научный сотрудник РГКП «Государственного историко-культурного музея-заповедника «Сарайшык», магистр
Information about the author:
Baigaliev Zhunis Rustemovich, Researcher of the RSBSE "State Historical and Cultural Museum-Reserve "Saraishyq", Master
