CC BY
41FTAXP 18.41.09 DOI: 10.52512/2306-5079-2022-89-1-60-71
БАТЫС ЦАЗАЦСТАН ДОМБЫРАШЫЛЬЩ ДЭСТYРШДЕП ЦЫЗ-КЕЛ1НШЕКТЕР
М. Ц. Цисамеденова
Семей каласынын Шэкэрiм атындагы университет^ Семей, Казахстан,
e-mail: moll-dur@mail.ru
Андатпа
Макала Батыс Казахстан кYЙшiлiк дэстур1ндеп кыз-келшшектердщ шыгармашылыгы мен орындаушылыгы жешнде жазылган. Этномузыкатану гылымында арнайы тYPде зерттелмеген такырыпка токталып, езектiлiгi мен релш керсетедi. Макалада тарихи-салыстырмалы, салыстырмалы-типологияльщ, сипаттамалык, этнофоникалык жYЙелердi колдану мен кYЙлердi талдау эдiстерi жYргiзiлдi. Ислам датнен бастау алган эйел кауымына койылган «шектеудщ» аясы терiс т^ргыда колданылып, сонымен катар, когамда гендерлж саясатпен, кейiн феминизм ^гымын кате багытта колдану ^лт менталитетiне жат деген тшр орнады. Ацыз беттерi мен гылыми енбектерде кыз-келшшектер есiмдерi беймэлiм болып, уакыт ете келе ^мытылып отырды. Осы т^ргыда туындаган мэселелерге шешiлу жолдары макалада талкыланды. Такырыпты ашу жолында, автордын экспедиция жасау барысында Х1Х-ХХ1 гасыр ^й тарихында алгаш рет КYрiш Калиева туралы дерек алынып, кYЙi талданып, нактыланды. Жалпы Батыс енiрiндегi ^йшшердщ екi багытты саралай келе, музыкалык-стильдж ерекшелiгi мен орындаушылык шеберлiгi салыстыра т^жырымдалды. Кыз-келiншектер енерi аркылы кYЙшiлiк дэстYрге жанашылдык (Дина стил^ енген. КYЙ мектебiндегi кейбiр штрих, музыкалык стильдер дэл осы нэзж жандылар орындаушылыгында орын алган. Казак салт-т^рмысында, тарихы мен дэстYрiне негiзделген еткен заманнын кыз балага жYргiзген эдiлетсiз зандылыктары мен когамдагы орнын, iштегi наз-м^нын ек1 жакты мэлiмдеуде ез пiкiрiн бiлдiре алмаган нэзiк болмыстын сезiм кYЙi музыкада жасырылган едi. М^нын бэрi тек аныз кYЙiнде калып коймай, болашак когамда саналы ^рпак есу Yшiн зерттелiп, пайдалы акпаратка айналганы манызды еда.
Туйт свздер: щйш1 цыз-келгншектер, гендер, Курш щйш1, куйшг цыздардыц цогамдагы орны, дэстYрлi музыкадагы цыздар
Юркпе
XIX гасыр - ^йшшк енер Yшiн Кдомангазы, Дэулеткерей, Дина, Казангап, Тэттiмбет т.б. кYЙшiлер езiндiк стилiн калыптастыра, iрi мектепке айналдырган ^лы кезец. ДэстYрлi енер iзiн тек ер-азаматтар гана емес, кYЙшi кыз-келшшектер жалгады. Б^л т^ргыда, шыгыс халыктарына Караганда кешпелi мэдениетте емiр сYрген казак халкы Yшiн кыз балага деген к¥рмет, карым-катынас анаг^рлым жогары децгейде болды. Тарихта еткен небiр шапкыншылыктарда, согыстарда ер-азаматтармен бiрге атка мiнiп, жауына карсы шыгып, осындай ерлiкке барган эйел затына сыйластыкпен карап, еркiндiкте болуына жагдай туды. Десе де, эйел - ошак басы, отбасыныц ^йыткысы, ер-азамат - тiрегi деген кагиданы катан ^станган елде кiшкентай кезшен домбыраны серiк етiп келген кYЙшi кыздарымыз ушш оцай болмады. Сол жакка еткен шагында CYЙiктi юмен амалсыздан кош айтысуына тура келдь Кыз-келшшектер тагдырыньщ киын болуы, CYЙгенiне косыла алмай, жеткiншек шагында атастырып коюы, осыныц бэрi кыз бала мYмкiндiгiн шектеп отырды. Ислам дшшщ кагидаттарына байланысты, экенщ айтканын тындау, ер-азаматтыц алдына тYCпеу секiлдi жагдайлар кYЙшiлiк енердегi казак кыздарыныц есiмдерiн уакыт етiсiмен елеусiз калуларына экеп соктырды. Кей жагдайда гана ез ойын жеткiзуде кымсынбаган, жастайынан ерюндшт сезiне ескен кыздары гана енер даласында есiмдерiн естiрте бiлдi. Казак енерлi кыздарын «кербез», «сэйю» деп атайтын болган [1].
Батыс Казакстан кYЙшiлiк дэстYрiн жан-жакты зерттеу т^ргысында кYЙшi кыздардыц релiн керсету - басты кажеттiлiк. Эйткенi, К¥рмангазы бастаган Батыс кYЙшiлiк мектебi жаппай халыктыц кызыгушылыгын оятып, ез катарына ер-азаматтармен бiрге кыз-келiншектердi де косты. Жалпы ^йшшктеп кыздар саныныц Батыска караганда аз болуыныц бiр себебi осы болса, ецщ бiр себебi, Казакстанныц езге аймактарында кYЙден герi эн, жыр, езге де енер тYрлерiнiн дамуыныц
басым болуына байланысты. Домбырашылыд дэстYрдегi ер-азаматтар децгешнде дасдая бiрге т^ратын дыз-келшшектердщ ^й внерiндегi орны туралы жеке-дара болмаса, арнайы зерттелмегендiгi осы тадырыпда ардау болды.
ХХ1 гасырда жаппай элемдш рухани даму мен жаhандану, елiмiздщ тэуелсiздiк алуы жалпы двздарасты взгертш, дазад менталитетiн элемдiк Yрдiспен ^штастыруына негiз болды. Казадстанда гендер мэселеш, гендерлiк саясаттыц мацыздылыгы мен долдау табуы тадырып взектiлiгiн кврсетiп, мэселелер шешiмiн табу мYмкiндiгi жогарылайды.
Этномузыкатану гылымында атаулы тадырып арнайы даралмаган, XIX-XXI гасыр аралыгын дамтитын Батыс Казадстан кYЙшiлiк дэстYрiндегi дыз-келшшектердщ кврнекп вкiлдерi мен шыгармашылыгы туралы мэлiметтердi жинадтай, кYЙшiлiктегi Yлесiн кврсету, б^рын танымал емес кYЙшi дыз-келiншектердi iздестiре, шыгармашылыгы мен орындаушылыд ерекшелiктерiн, далдырган м^раларын кврсету. КYЙшiлiктегi мэселелердi дарастырып, олардыц шешiлу жолдарын дарастыру.
КYЙшi дауым iшiндегi ер-азаматтардан бвле-жара дыз-келшшектердщ внерлерш салыстырып, саралай келе бага беру. КYЙшi жэне домбырашы дыздар туралы деректердi тiзбектей келтiре, оларга мшездеме беру. Ацыз кейiпкерiнен кYЙшi дыздар санатына вткен, Аджелец, Адмацдай, Айжан дыз, Алтынай, Адбикеш, Ханым, Орынша, Науша (XIX г.) жалпы кYЙшi дыз-келшшектердщ кврнектi вкiлi - Дина Н^рпешсованыц (Х1Х-ХХ гг.), Барша Хасенова, Зэмзэм Есжанова, КYрiш Кулиева (XX г.), Бадыт Карабалина, Роза Айдарбаева, Ай^л Yлкенбаевалардыц (XXI г.) шыгармашылыдтары мен орындаушылыд шеберлiктерiн айдындау. Твл кYЙлерiне музыкалыд-стильдiк талдау жасау. КYЙшi дыздар болмысын ашып, т^лгалыд ерекшелiгiн ашу. Екi багыт (ер-азаматтар мен дыз-келшшектер) орындаушылыгын тэжiрибелiк ж^мыстар ардылы ара-жiгiн ажыратып, гылыми т^ргыда салыстыра т^жырымдау. Кыз-келшшектер шыгармашылыгындагы мэселелер жэне олардыц шешiлу жолдары.
Тадырыпты зерттеу ж^мысына кешендi тYрде ягни, тек музыкалыд т^ргыда емес, дэстур дамуымен, тарихпен байланыса отырып жYргiзiлдi: тарихи-салыстырмалы, салыстырмалы-типологиялыд, сипаттамалыд, Б.Аманов, А.М^хамбетова, П.Шегебаев, С.Этегалиевалардыц енпзген кYЙлерiн талдау эдiстерi, Карад^ловтыц ноталыд жазба тэсiлi, И.Мациевскийдiц этнофоникалыд жYЙелерi долданылды.
¥лттыд аспаптыд музыкага вз ецбектерiн арнаган iзденушi топ - внертану, музыкатану, фольклор гылымыныц, орындаушы-музыканттардыц елеулi ецбектерi уадыт вте келе дазад внерш дамыта, кYЙшiлiк дэстурдщ толыдтай зерттелуiне жол ашты. Казад даласындагы зиялы дауымдардыц далдырган м^ралары бYгiннiц сауатты аяд алысына непз болды. КYЙ д^ретшщ мэн-мазм^нын ашудагы лингвистикалыц багытта - А.Байт^рсынов, К.Ж^банов, М.Эуезов, А.Сейдiмбек т.б., ^й жанрын музыкалыц т^ргыда - А.Затаевич, Б.Ерзакович, А.Ж^банов, П.Аравин, Н.Тифтикиди, Б.Аманов, Э.М^хамбетова, С.КYзембаева, С.Райымбергенова, З.Коспадов, С.Этегалиева, П.Шегебаев, Г.Омарова, С.Калиев, Р.Несiпбай т.б., монодия музыкасы хадында -Б.Карад^лов, Ш.Гуллыев, КДюшалиев т.б., Орта Азия халцыныц цыз-келгншектер хадында В.Виноградов, В.Успенский, В.Беляев, С.Субаналиев, Р.Султанова, Ж.Расултаев, Ф^алыдзаде вз ж^мыстарында дарастырса, отандыц музыкатануда жалпы внердег1 цыз-келтшектер рвлi А.Затаевич, В.Виноградов, В.Успенский, В.Беляев, С.Субаналиев, Р.Султанова, Ж.Расултаев, Ф^алыдзаде жэне отандыд музыкатану гылымында - А.Ж^банов, Б.Сарыбаев, F.Бисенова, А.Сейдiмбек, Т.Мергалиев, А.М^хамбетова, П.Шегебаев, КАхмедьяров, А.Тодтаган, К.Сахарбаева, Д.Бадтыгалиева, А.Тодтагандар ецбектервде кврiнедi.
Материалдар мен эдктер
Зерттеу дорытындысынан алынган нэтижелердi дазад домбырашылыд внерiнде кецiнен пайдалануга болады. Fылыми т^жырымдар арнайы ЖОО, жалпы бшм ордаларында, тYрлi децгейлi музыка оду орындарында, мэдениеттану мен элеуметтiк ж^мыстар шецберiнде, гендерлiк тадырып твцiрегiндегi гуманитарлыд пэндерде, «этносольфеджио» мен «дазад музыка тарихы», «Шыгыс музыкасы», «ТYркi елдерi музыкасы», «Фольклорлыд музыка шыгармаларын талдау», «Орындаушылыд внер тарихы» жэне «Орындаушылыд эдютеме» дэрiстерiнде, автордыц нотага тYсiрген кYЙлерi датары аспаптыд репертуарга пайдасын бередi.
Kfl3av, Y^mmbiK, v,u3dap пeдaгогикaлъщ ynueepcumemm^ Xaбapшыcы № 1(89), 2022
Ka3aKrbi4 acnarnbiK музыкосы кобыз, домбыpa aспaптapындa оpындay тapихы ел жадындо сaктaлып, оцыз кYЙiнде кещнен тapaFaн. Кeшпелi кэзок елiнде кYЙ тapихыныц ayызшa дaмып, eткенiн бYгiнге кepсетеp тeлк¥жaты - aqb^apbi. 3p ^йдщ шыFy тapихы eнеpсYЙеp кayымды aлдын aлa aCTarnbiK мyзыкaFa дaйындaп, a^^ap желiсi ^йшш де, тыцдayшыны дa шaбыт беpе кaнaттaндыpып отыpFaн. Осындaй a^^ap шшен кейiпкеp кYЙiнде кэлып кеткен кыз-келiншектеpдi есiмдеpiн кезiктipемiз.
К^зок фольклоpлык aспaптapын aлFaш зеpттеyшi, Faлым Болaт Capыбaев aспaптapды жiктей келе, дэстYpлi оpындayдa aспaпты колдaнy еp-aзaмaттap мен кыз-келiншектеpдщ оpындaлyынa кapaй, екiге бeлiп кapaстыpaды. Оныц eзiндiк мэнi бap: элеyметтiк жaFдaйлapдa, шaпкыншылык, эскеpде - дaбыл, ¥Paн, кеpней, мYЙiз сьфшй, шындayыл т.б. aспaптapдa еp-aзaмaттap ойнaсa, кыз-келiншектеp - eзi дыбыс шыFapaтын aспaп тYpлеpiмен косa, юшкене тiлдi aспaп - шоцкобыз, ко^фоудо ойнaды [2; 5S]. Б.Capыбaевтыц aйтyыншa, шоцкобыз ойнaFaн кезде кыз-келiншектеp сayсaктapынa коцыфоу iлiп ойнaйтын болFaн. Шоцкобыздыц кaптapы кыздap aяк-киiмдеpi, яFни, кебю (тaкaлы туфли) бейнелес болуы осыгон бaйлaнысты болсa кеpек.
Opындayшылыктыц бap мYмкiндiгiн кepсете бiлген кешегi кэзок тapихындa небip дYлДYлдеp бip-бipiмен тэжipибе aлмaсyдa, бipiн тaнып, мыктылapды тоцдоу мaксaтындa тapтыс eнеpi домбыpaшылык дэстYPде кещнен дaмып, eзiн кYЙшi, кобызшы, домбыpaшы сaнaFaн eнеpпaздыц хaлык apa^i^^ бaFaсын беpyде ец тypa бaFыт болды.
Зеpттеyшi Б.Амaнов тapтыс eœpi мaкaлaсындa aспaптык, соныц iшiнде тшелей домбыpa aспaбынa кaтысты eнеp тYpi екендiгiн кepсетедi [3; 158]. ^й тapтыс, aйтыс eнеpi тypaлы aïïra келе, эзш-кзлжыцмен apaлaс, кызыкты дa кец тapaFaн тYpiн - койым aйтыс (кыз бен жiгiт ойтысы) тypaлы келтipедi. МысaлFa, Бipжaн мен Capa ойтысын aлсaк тa жетш жaтыp. Тapтыс eнеpiнде де кыз бен жтт кYЙ-тapтысы ец кызгылыкты жaксы кaбылдaнaды. КYЙшiлiк мектепте Тэтпмбет, K¥лшap т.б. кYЙ aцыздapындa сaйыскa тYCкен кыздap тypaлы aкaдемик А.Ж¥бaнов eз ецбепнде кыз-келiншектеpдiц ^йшшктеп мэселесiн aйpыкшaлaп aйтып eтедi: «... Еpкек пен эйел aйтыссa до домбыpa тapтылсa дa, Yнемi еpкекке Faнa жендipетiн, кешегi эйелдi коpлaFaн зaмaн зонынын хaлык денесiнде кэлгон тоцбо aЙFaFы есебiнде Faнa б¥л оцызды келтipiп отыфмыз» [4; 217].
Жaс буын eкiлдеpi Д.БaктыFaлиевa «Акжелец» диссеpтaциялык ж¥мысындa кYЙшi еp-aзaмaттap мен кыз-келiншектеp мэдениетшщ бaстaмaсы мен ^лдене к¥лпыpyы, ол Акжелец жaнpы деп, кыздap обpaзынaн тyындaFaн ^й жaнpын aшyFa ж¥мыстaнсa [5], А.ТоктaFaн «ДэстYpлi кэзок eнеpiндегi эйелдеp оpны» мaгистpлiк диссеpтaциясындa жглпы ^a^raH eнеpпaз aнaлapын ел тapихындaFы оpнын ^paerapa, apнaйы 6íp тapayын кYЙшi Д.H¥pпейiсовaFa apнaйды [6].
XIX sacupdasu куйшл цыз-кeлiншeкmep. Жaлпы домбыpaшы кыз-келiншектеpдiц eмipiн, eскен оpтaсын гз дa болсa хaлыккa тaнытып, жaкыццaтып, зеpделейтiн зеpттеyлеp бiзде жок емес.
Акжелец - шaмaмен XVI-XVII ff. eмip сYpген. Эткен зaмaндa болFaн Акжелец деген домбыpaшы кызбен бaйлaнысты кэзок кYЙлеp кaзынaсындa «Акжелец» aтты кYЙлеpдiц ^pHa^i сaктaлFaн, деpектеp олapды aдaм бойындaFы aлпыс екi тaмыpымен ¥штaстыpып, Акжелецнiц aлпыс екi тYpiмен лзбектеген [3],[7].
Акбикеш - XIX Faсыpдыц оpтa кезiнде eмip CYpген. Opan облысы, Жaйык бойындa eмip CYpген. Жетipy pyыныц Тaмa тapмaFынaн тapaFaн кYЙшi кыз aтaкты Есжaнмен (Сокыф) eнеp жapыстыpып, «Айнaм кaлды» arra кYЙi содaн кэлсо кеpек. (Сокыф Есжaнныц «Cокыp Есжaн» кYЙiмен диолог болып келедi [8].
Акмaндaй - Х1Х Faсыpдa тyFaн МaцFыстayдыц aдaйлapыныц бipегей кYЙшi кызы. ^йшшщ бiзге жеткен «Адой» кYЙi тypaлы тeменде келтipемiз. Осы дэлелдi мэлiметтеpдi келтipе, А.Ж¥бонов: «...«Адой» кYЙiн уокытшо K¥PмaнFaзыныц кYЙi деп кaлдыpaйык, уокыты келiп, Акмондой тypaлы деpек тaбылFaн кезде aвтоpFa кaйтapaмыз...» деген уокыты до жеттi. Экiнiшке оpaй, eмipi мен шыFapмaшылыFы жeнiнде толыктой мэлiмет болмосо до, aвтоpдыц eз eзiнде колды. Ягни,
K.Жaнтiлеyов н¥скосы шынымен де K¥PмaнFaзыFa тиесiлi. Олой дейтiнiмiз, Акмоцдой кYЙшiмен жayaптaскaн, кapсылaсыныц туындысын нaсихaттayдa, жapкыpaFaн н¥скaлылыккa ие болгон кYЙ отосы стилiндегi «Адой». Ал, Диш шешей олып келген «Адой» кYЙiнiц екiншi ц¥скaсын Акмондой кYЙшi кыздыц тeл туындысы деп aïïryra толык негiз 6op. ЖоFapыдaFы келтipген мэлiметтеpмен косо, кYЙдiц к¥Pылысы, мiнез-тaбиFaты кыз колынон шыккон дуние екендiгiн кepсетедi. КYЙдегi нэзiктiк, биязы Yн кYЙшi кыздыц болмысын aйкындaFaндaй. МaцFыстay кYЙшiлiк мектебiне тэн тpиольдap, одой кaFыстap Адой кыздыц колтонбосын кepсетедi. Бiзге жеткiзген Диш кYЙшi
автормен штей сырласкандай эсер калдырады. ^йдеп от-жалын, шапшандык Акмандай кYЙшiнiн ойын зерделесе, кенет буынныц аякталуы Дина ^йшшк мэнерiн керсете, эсем туындыны к¥райды.
Айжан кыз (туган, елген жылы белгiсiз) - Адайдыц кYЙшiлiк мектебш калыптастырушы кYЙшiлердiн бiрi. Адай руыныц Косай тармагынан тараган кYЙшi, ^й атасы - К¥рмангазымен кездескен. ^й тартыскан эрi осы кездесуде орындаган «Адай» («Адай кыз») кYЙiн Айжан кыз шыгарган деген деректер халык аузында сакталган. Айжан кыз 1875 жылы патша екiметiнiн отаршылдык саясатына мойынс^нбаган елмен бiрге баска жакка кешiп кеткен. Оныц «Айжан кыз» жэне «Шашбау какбай» атты кYЙлерi бар [9].
Зерттеу ж^мысында ацыз кYЙiнде калган кыз-келiншектер дэлелдi дерек кездерiмен зерттелiп т^жырымдалды. Олай дейтiнiмiз, Айжан кYЙшi ел арасында ацыз кейiпкерi десе, ендi бiрi кYЙшi кыз ретiнде таниды. Ал, «Айжан кыз» туралы К¥рмангазы туындысы, кейде халыктiкi деп жатады. А.Ж^банов калдырган тендесi жок ецбек аркылы еткендi саралай, болашакка кадам баса аламыз. «Fасырлар пернесiнiн» К¥рмангазы тарауында Бапаспен кездесуi туралы жаза келе, ею дарабоздыц есiмi елге танылган Айжан кыз YЙiне баргандыгы айтылган. Бiр-бiрiне кадiрi арткан ^йшшер аркалана, шабыттана тYседi. Конактардан соц, кYЙшi езiнiн «Айжан кызын» тартады, кейiн атын Бапас койган «Айда, б^лб^л Айжан-ай!» кYЙiн сол мезетте Кдомангазы енерлi кыздыц тарту шеберлтне разы болып, шыгаргандыгы жазылган. Ецбектщ Дина Нрпешсова тарауы экесi Кенже домбыра тарткан жэне де «Айжан кыз» ^шн автордыц езiнен YЙренiп, кейiн кызына YЙреткенi туралы магл^мат бередi. Мына нэрсе ескерусiз калмау керек. Халыктыц енердегi iнжу-маржандарын ел iшiнен жинактауда А.Ж^банов арнайы алдырткан немесе сол заманныц кезi керген кариялары мен алып енер иелершщ шэкiрттерi белiскен дерек кездерi к¥нды. Кептеген жагдайларга байланысты уактылы кагаз бетiне тYCпеген, жогалып кетудщ каупiнде т^рган казак дэстYрлi енерш сактап калуда сол кездiн деректерi ешкашан к¥нын жогалтпас байлык. Сондыктан, жогарыда келтiрiлген Yзiндiлер дэлелдi мэлiметтер екенi анык [4]. Айжан кыздыц емiрде болганына кез жеткiзсек те, «Адай» ^шн автордыц туындысы деп карастыру эу бастан кисынсыз болатын. Адуын «Адай» кYЙi К¥рмангазы стилш накты айкындаса, жогарыда келтiргендей А.Ж^бановтыц енбегi «Айжан кыз» кYЙiн кYЙшi кыздыц езiне жYктейдi. Осы дэйектерден соц эркез халык «Айжан кыз» деп айтылып келген ^й ез авторын тапты деп бiлемiз.
Ханым XIX гасырда Орал облысыныц Жэнiбек ауданында емiр CYрген. ^йшшщ «Айнам калды» кYЙiн 1965 жылы Сапар Ж¥магалиевтщ орындауынан жазып алган [8].
Орынша - шамамен Х1Х гасырда Ордада болган домбырашы. ^йшшщ жалгыз гана бiзге жеткен туындысы Ермек Казиевтщ1 [1] орындауында «Байж¥ма» кYЙi. Экесi Есел Казиевтен YЙренген.
Балбике - XIX гасырда Атырау облысында емiр CYрген домбырашы. 1963 жылы Жолдасбаев Т¥ржаннан кYЙшiнiн «Бал б¥рауыц» атты кYЙiн жазып алган [8].
¥лбосын XIX гасырдьщ II жартысында Орал облысында емiр CYрген. Оныц «Акжiбек» кYЙiн 1964 жылы Мина Оразалиеваныц орындауынан жазып алган [8].
Алтын - Орал облысында XIX гасырдыц II жартысында емiр CYрген домбырашы. 1964 жылы Мина Оразалиева автордыц «Косалка» атты ^шн жаздырган [8]. XIX гасырдагы кYЙшiлiктi жете мецгерген енерпаздар катарында езi бiр тебе болар - Алтынай кYЙшi. «XIX гасырдыц орта шеш, Атырау жерi, Орал облысында туып ескен. СYЙегi Кiшi жYЗ, жетi ата Жетiру, оныц шшде Кердерiден ербiген Шагыр б¥тагынан. Бiзге кYЙшiнiн «Алтынай Акжелец» деген атпен тараган гана белгш. Отты да ойнакы кYЙ, Атырау ^йшшк мектебiнiн Акжелец циклiн одан сайын шырайландыра тYседi» [1]. Алтынай эйгш кYЙшi - композитор Бал¥ста¥лы Есбаймен (1842-1910) енер ерлестiрдi деген дерек бар. Казактыц кYЙшiлiк енер тарихындагы ец кернектi кYЙ айтыстарыныц бiрi 1903 жылы Каналы тере асында еткен. Жогарыда айтып еткенiмiздей, осы аста Кiшi жYЗдiн Yш арыс елiнiн кYЙшiлерi кYЙ сайысына тYCкенде Алтынайдыц шэкiртi 18 жасар Науша
1 Ермек Казиев Есел¥лы -куйш1, домбырашы. 1947 ж. Батыс Казахстан обл., Бекей Орда ауд., Орда ауылында туган. Актебе мэдениет училищесш, М.0тем1с¥лы атындагы мемлекетпк университетш бтрген. Бушлодактык жэне Республикалык конкурс, фестивальдердщ лауреаты, Казакстанныц ецбек ащрген медениет кызметкер1. Б1рнеше рет Алматыда, Мэскеуде, 1982 ж. Германияда енер керсетп. 1980 жылы КСРО БХШК-нщ кола медал1мен, 1983 жылы КСРО Мэдениет министрлшнщ медал1мен марапатталган. 1992 ж. «КР ецбек ащрген мэдениет кызметкерЬ» атагы бер1лд1 Оныц орындауындагы куйлер ек1 рет жеке куйтабак; туршде жарык керд1. Халык композиторлар куйлершен к¥ралган уш унтаспа шыгарды.
63
кыз эйгш Есбаймен енер сынаскан. Осыган карап, Алтынай ^йшшщ енерпаздыгын жазбай тануга болады [1;76].
Жогарыда аты аталган кYЙшiлер шыгармашылыгында сол кезец саясаты, кызды ез тещне коспай, штей наз-муцы калган «Айнам калды» такырыпты кYЙлерi ортактастырады. Алтынай, Орынша тел кYЙлерi музыкалык курылымынан Динаныц стильдш ерекшелiгi бастау алатын, «кербездш», e3i^4iK iштей тэуелсiз, ашык энергетикалы ^йлер курылымы ерекшелендi. Ekî гасырды керген, шоктыгы биiк, орны дара Дина шыгармашылыгы - кYЙшi кыз-келшшектер дэуiрiн жакындататын айрыкша кубылыс. ¥лы Курмангазы шэкiртi болуы - сол заман кYЙшi кыздар орындаушылыгыныц калпын бузбай, дамыта, бYгiнге жеткiзген хас шебер кYЙшi. 9 жасынан домбыраны серш етiп, турмыс курган кезiнде де жанынан калдырмауы - улы кYЙшi аманаты iспеттес. Кешегi тарихты бYгiнге жалгай бiлген ушкыр импровизация, жацашыл творчество иесi бiзге калдырган мурасы - езге халык сазгерлершщ шыгармаларын ойнау кезiнде соккан eзiндiк колтацбалык стилi мен виртуозды кYЙлерi. «Мен бурын Охап пен Калиды Курекецнщ eзiн кермесем де оныц шэюрт Мэмендi керген тiрi Курмангазы той, булардан аскан шебер домбырашы болмас деп жYPушi едiм, ал Динаныц дыбыс шыгаруы, оц колыныц кагыс жылдамдыгы, шеберлiгi адам сенбес кубылыс екен» деген академик Ахмет Куанулы Жубановтыц калдырган дерегi кунды
[4].
Нэтижелер жэне Талкылау
ХХгасырдагы щйшидомбырашы цыз-келшшектер
Мина Оразалиева - 1906 жылы Орал облысы, Нарын к¥мында кедей отбасында дYниеге келген. Минаныц енерге жастайынан кызыгушылыгын байкаган экесi сегiз жаска толган шагында Карабала деген ауылындагы етiкшiге домбыра жасаттырып бередi. 1964 жылы Мина апай К¥рмангазыныц «Кiшкентай демалыс», «Аксак к¥ла», «Капы», «Кош, аман бол» ^йлерш, ¥лбосынныц «Акжiбек», Бiрэлiнiц «Же^м бала», Алтынныц «Кос алка» ^йлерш орындап, тарихын айтып бердi» [8].
Барша Хасенова (1906-1938) - ^йш^ домбырашы. ^йшшщ «Ак шме», «Акжелец», «Айнам калды» кYЙлерi бар. Жетюзушшер - Зэмзэм Есжанова, Ахмедияр Кешалиев[8].
Ж¥магыз ДYсiпова - 1914 жылы Махамбет ауданы, Баксай селосында туган. КYЙшiлiгi мен эншiлiгi катар енерпаз анамыздыц репертуарында К¥рмангазы, Дина, Мецке жэне халык кYЙлерi болган. Сонымен катар, дэстYр-салт жырлары, кара елецдер. 1939 жылы Мэскеудеп он^цщкте, 1957 жылы фестивальда I орын алган. Басшылык кызметте болган когам кайраткерi [8].
Кыз-келшшектер арасында Дина Нурпешсовадан кейiн езiнiц iшкi жан-дYниесiн кYЙмен ернектеген Зэмзэм Есжанова (1913-1993) болды. Атырау облысыныц Махамбет ауданындагы 14 -ауылда дYниеге келген ол, аскан домбырашы, ¥ста, шебер Хасан экеден Yш бiрдей енерге жакын -гармоншы - Fайша, эншi - Баршадан кейiнгi домбырашы кызы болатын. Алты жасынан бастап «Топан», «Кецес» кYЙлерiн YЙренiп, еркш ойнап «домбырашы кыз», ал кешн кара домбырасын колынан тастамай, атадан балага жеткен енердi дэрiптей жYре, шебер домбырашы атанган. Экесi мен эпкелершен жастай айырылган Зэмзэм, анасы екеуiнiц тагдыры оцай болмады, т¥рмысы ауыр, кеп киыншылыктарды басынан кешть 1938 жылы Атырау каласындагы Казак драма театрына ж¥мыска шакырылады. Онда, Барша эпкесшщ YЙреткен енерiн жалгай жYре, репертуарына К¥рмангазы, Дина ^йлерш косып, шебер орындауымен кезге тYседi. К¥рмангазыныц «Кызыл кайыц серпер», Акбикештщ «Айнам калды», Есжанныц «Кош, аман бол, Акбикеш» кYЙлерiн жеткiзушi. Кыз-келшшектердщ арасынан Динаныц iзiн басып, ^й шыгарумен айналыскан сазгердiц «Каспий толкыны», «Ак Жайык», «Шашу», «Шаттык» атты сэтп шыккан терец ойлы кYЙлерi бар [10].
КYрiш Калиева (жолдасыныц фамилиясы) Кожаккызы2 (1914-1956) руы - Жайык-Берш-Канай атасыныц Б¥тмолда тармагы, 1914 жылы Атырау облысы, казiргi К¥рмангазы ауданына
2 Автор 2013 жылы Атырау облысы, Курмангазы ауданына арнайы куйшшк енердеп халык енерпаздары мен куйш1 кыз-кел1ншектер туралы мэл1меттерд1 ел арасынан 1здеу максатында арнайы уйымдастырган туздж
дарасты СYЙiндiк ауылынан 100 км дашыдтыдта орналасдан YштаFан ауылы, «Тауб^йрат елi» сохозында туFан. Ертеде латынша бiлiм алFан, жалпы халыдты сауаттандыру бойынша оды^ан. МОПР-дыц твсбелгiсiне ие болFан. Ел юмен араласып, ауылында депутат болып, жиналыстарда внерiн кврсете жYрген. Бiр кездерi интернатта тамад пiсiрiп жYрiп, жатад балдарына домбыра тартып, «Коян - бYркiт»3 [4; 125] бшн YЙретiп, квршi «Правда» совхоздарына да барып внер кврсеткен. Сол интернатта жатып одыFан кYЙшiнiц туысы Дэметкен Кабдолладызы4, дазiргi Орал драма театрыныц директоры - К¥жырFали Твлеушов5 былай деп есiне алады: «КYрiш апай бiз жатдан интернатта тамад пгаретш. КYнде кешкiсiн Балалыд дой, ^йдщ аттарын да C¥рамаFан екенбiз. Бiрад вте керемет кYЙшi болатын...... КYЙшi туралы КТвлеушов, З.Шарафутдиновпен
бiрлесе шыFарFан «Тауб¥Йрат елi» кiтабында: «Бала жастан экес Кожад, домбырашы ИшанFали, аFасы К¥байдолланыц домбыра даFысын кврiп вскен даршадай дыз, бос кезiнде дара домбыраны ермек етiп, кейiннен тэп-тэуiр домбырашы дыз атанады...» деген мэлiметтердi келтiре, мына жерде дате адпарат орын алFан, «Квбiне жерлес кYЙшi Fилаж МYркiновтiц (МYжiнов-тYзету б1зден М.Ц.) кYЙлерiн тартдан...» [11; 62], Б¥л арада осы жолдар авторына кYЙшi туралы дерек берген туыстарыныц iшiнде МYжiнов Fилаж6 да бар, ол дарт - ^йшшщ немере шюГ болып келедi. Бiрад осы ютап ардылы КYрiш кYЙшi есiмi алFаш ж¥ртшылыд назарына iлiккен болатын. «Кезд¥лад» атты твл кYЙiн кYЙшi алFаш рет осы байдауда орындайды. Жаца туынды екенiн байдаFан ¥Йымдастырушы топ ^йдщ атын сол кездегi тыц игерудiц шарыдтаFан кезiне байланысты «Квтершген тыц» деп взгертуiне долда салады. Атаулы байдаудан бiрiншi орынды иеленш, АлматыFа баруFа жолдама алады. Репертуарында бас-аяFы 80-ге жуыд кYЙ болFан екен. Квбiне халыд кYЙлерiмен доса, К¥рмашазыныц барлыд кYЙлерiн, Дэулеткерей, Дина, Сейтек т.б. сазгер туындыларын орындаFан. Атап айтсад, «Нар идiрген», «Косалда», «Кiсен ашдан», «Ертец шыFам», «Адсад киiк», «Серпер», «Сарыарда», «Жiгер» т.б. орыц^ан. Тесiктамад Сабыр Мудатовпен бiрге домбыра тартысдан.. Ешкi iшегiне тырнад тисе тYтiлiп кетедi де, домбыра ойнарда досымша лас дыбыстар шыFарFандыдтан, долдыц етiмен ойнайтын биязы Yндi бойына сiцiре бiлген. Колдыц сыртымен ойнау Yлкен шеберлiк екендiгiн ескерсек, б¥л т¥PFыда кYЙшiнiц шеберлiгi мен ептшшн жоFары баFалау керек. Домбырадан Yн шыFаруда доцыржайлы, д¥ладда жаFымды, жYрекке жететiн сазды дыбысты тыцдаушысына жеткiзе алFан талантты кYЙшi болFан. «Квтерiлген тыц» алFаш КYлэш апайдыц орындауынан Yзiндiсi, кейiндеу толыд н¥сдасын 83 жастаFы Fилаж дарттан жазылып алынды. 1956 жылы дарашаныц 2 ж¥лдызы, байдаудан ауылына дайтарында кYЙшi жол апатына ¥шырап, дайтыс болады. Кейiн «Прикаспийская коммуна» газетiнде [12] жарыд кврген фотосы шабаданында далFан. КYЙшi зираты - СYЙiндiк ауылынан 100 км дашыдтыдтаFы YштаFан жершде.
Бэтiш Дэненова - 1920 жылы Атырау облысы, КызылдоFа ауданында туFан. К¥PманFазы, Дина, Есбай кYЙлерiн жетюзушь Негiзiнен Есбай кYЙлерi ардылы белгш. Есбайдыц «Кербез дыздыц жYрiсi-ай», «ТYЙдек Аджелец», «Шалдыма» кYЙлерiнiц орындаушысы [8].
Эсима 1зм¥хамбетова (1926-2011) туFан ауылы - К¥PманFазы ауданыныц, (Тещз ауданы), Кошалад аулы советi, Аджонас елдi мекенiнде дYниеге келген. ^й элемiнiц табалдырыFын ендi Fана апаан Эсима кYЙшi ¥стазыныц шацыраFына келген Дина шешеймен кездескен. ^йшшщ
экспедиция ж¥мысы б1рдатар мэл1меттер берд1. Куй тарихында Республика квлем1нде алгаш рет Батыс Казадстан куйш1л1к дэстур1ндег1 куйш1 Кур1ш Калиева туралы толыд дерек табылды.
3 «1934 жылы б1ршш1 рет М¥хтар Эуезовтыц «Айман-Шолпан» комедиясы дойылранда, соныц гшщдеп «Коян-буркгг» деген би К¥рманраз^1ныц «Адсад кшк» куй1н1ц музыкасына дойылды. Кешн «Адсад кшк» пластинкара жазыга-анда «Коян-бурк1т» деген атпен кетш жYргенi осыдан» А.Жубанов - Гасырлар пернес1, Алматы, Дайк-
Пресс, 2002, 318-б.
4Дэметкен Кабдолладызы Курт куйшшщ аталас туысы. К^рп уакытта зейнеткер, Ганюшкино станциясыныц Адквл ауылында турады.
5 К¥ж^1ргали Твлеушов (1947 ж.) УштаЕан ауылында даниеге келген. А.С.Пушкин атындаЕы Орал педагогикалык институтын бiтiрген.
Мамандыы Казад тш жэне эдебиетi пэндерiнiц M¥Fалiмi. К^рп кунде Батыс Казадстан облыстыд дазад драма театрыныц директоры бола отырып, KYЙлерiн тартады.
КYЙдiц толыд нусдасы 83 жастаты МYжiнов Fилаж (1930 ж.) дарт орындауынан жазылды. Руы - Т¥рымтай Жайыкгыц Бесбаласы, Канай тарауыныц Молда т¥д^1мы. КYЙшiмен аталас туысдан. УштаЕанда туган. Совхозда дарапайым ЖYргiзушi болЕан. Кезiнде домбыра, мандолина, баян,скрипка аспаптарында ойнаЕан. «Кeтерiлген тыц» кушмен доса, халыд KYЙi - «Кецес» KYЙiнiц нусдасын, К¥рманЕазыныц «Айжан дыз», «Балбырауын», Дэулеткерейдiц «Топан», «Косалда» т.б. ^йлерш орындап бердi.
жетюзушде К¥рмангазыныц «Кек ала ат», «Карт жiгер», Макаш «Байж¥ма», МYсiрэлi «Акжелец» т.б. кYЙлерi бар [4; 125].
^йлердщ жэне фортепианоныц CYЙемелдеуiмен орындалатын шыгармалар катарыныц шебер орындаушысы, эр штрих пен ойнау эдютершщ кыр-сырын мецгерген Бацыт Царабалина (1937-1991) Атырау облысыныц К¥рмангазы ауданында дYниеге келген. Ол орындаган шыгармаларда нактылык, Еуропа музыкасына тэн квадраттылык, екпiн, ыргак бэрi ез калпында сакталады. Тремело, пиццикато штрихтарыныц орындалуымен катар, iшкi дYниенiц бiркалыптылыктылыFын сактай алуы - гажап дYние. Сол негiзде кYЙлердi орындауда жинакылык, тиянактылык пен ер мшездщ лебi еседi. Эр адамныц мшез-болмысына карай, табиFат жараткандай езiндiк баFыты болады.
Сол т¥рFыда тере ^йлерш, Дэулеткерей кYЙлерiн орындаушы Сахарбаева Кэрима (1952 ж). Кали Жантшеуовтщ кYЙ м¥раларын жинактап, калыпка келтiре жазып калдырFан КаршыFа Ахмедьяровтар орындауларымен коса, балбырата ойнап езiндiк ж¥мсактык береди Эйел затыныц жан-дYниесi мен нэзш болмысы кYЙшiлiкте анык байкалады. Сезiмге жетелеген Дэулеткерейдiц кыска каFысты, керкем мшез, эсем сазды кYЙлерiн жетюзуде Кэрима орындауында жYрекке жылы тиедь 2005 жылы консерваторияныц Халык музыкасы факультетiне 60 жыл толуына орай "Дэулеткерей ^йлерГ' Yнтаспасына жаздырFан.
Кэрима СYндетцызы Атырау облысы, Махамбет ауданы, Бабан ауылында дYниеге келген. «Желюлдеп ескен жас к¥рак», «Домбыра дастан», «Атырау эн-кYЙ м¥хиты», «Домбыра YЙрену эдiстерi» жэне М.Хайрушевпен бiрлесе жазFан «КYЙ - F¥мыр» атты ецбектердщ авторы.
Жалпы домбырашылык дэстYрдегi жас буын кешбасшысы, ер-азаматтар катарында бiр децгейде, кейде тiптi бiркатарынан кеш iлгерi т¥ратын, кыз-келiншектер екiлi.
Аяпбергенова БалFаным Ешманкызы (1951 т.ж.) - Шы^армашылыкпен айналысады. «К¥лпырыпты айнала», «Балалар энi» атты эндерiмен катар, «Тэй-тэй, балам, тэй-тэй», «Серпiн» атты ^йлердщ авторы. КYЙлерi маторикалык каFыска непзделген, езiндiк керкем сазы бар [13].
Роза Айдарбаева (1952 т.ж.) Ма^ыстау облысыныц, Таушык кентiнде дYниеге келген кYЙшi алFаш ¥стазы, алты жасында домбыра YЙреткен экесi Тайман - «СаFыныш» т.б. кYЙлердiц авторы, Ма^ыстау ецiрiне белгiлi домбырашы. Мектеп кабырFасынан оркестрде енерiн керсеткен кYЙшi. Репертуарында К¥PманFазы, Дэулеткерей, Есiр, К¥лшар, Есбай, 0скенбай т.б кYЙшi туындылары ез орындау ерекшелiгiмен айкындалады. КYЙшi - «Ма^ыстау кYЙлерi», «Акжарма» нота ютаптарыныц к¥растырушысы жэне «МацFыстау», «БалдырFан», «Т¥щыбек», «Акжелец Акжарма», «Абыз аFа» т.б. ^йлердщ авторы
Орындаушылык шеберлiгi жаFынан Бакыт Карабалина, Роза Айдарбаева сынды эпкелер iзiн жалFаушы домбырашы Казакстанныц ецбек сiцiрген эртiсi, «Дарын» мемлекетпк жастар сыйлыFыныц лауреаты, К¥PманFазы атындаFы Казак ¥лттык консерваториясыныц доцентi Ай^л Нариманкызы Yлкенбаева (1962 т.ж.) Атырау облысыныц Исатай ауданындаFы Т¥щык¥дык (б¥рыюты Чапаев) селосында дYниеге келген. Халыкаралык, Республикалык конкурстар жецiмпаздары. Казакстан ^й мектептерiн бойына сiцiре бiлген, репертуарында халык ^йлершен бастап, Махамбет, К¥рмашазы, Дэулеткерей, Дина, Мэмен, КазанFап, Тэтпмбет, СYгiр т.б. казiргi заман композиторларыныц шыFармалары бар. Осы т¥рFыда домбырашылардыц8 емiр жолдары мен орындаушылык енерше хронологиялык тiзбек бойынша шолу жасап етемiз.
К¥PманFазы, Махамбет, Дина ^йлерш орындауда Шэрипа Джаменова ОтарFаликызы (1967 т.ж.) техникалык мYмкiндiктер мен жинакылык, ширактык танытады. КYЙлердi орындауда тылсым дYниедей езiндiк баFыт калыптастыра бшген орындаушы Атырау облысы, Исатай ауданы, Т¥щык¥дык селосында дYниеге келген. Халыкаралык, республикалык конкурстардыц лауреаты. 2006-2009 жж. репертуарында К¥PманFазы, Дина, Сейтек, Казаетап, Дэулеткерей, Есбай, Махамбет, ТYркеш, Кэуен, Мэмен, Еар, ЕрFали, СYгiр, Тэтпмбет, К,Ахмедьяров, А.Жайымов т.б композиторлар кYЙлерi бар.
Файзуллина Жацыл Саржанкызы (1967 т.ж.) Атырау облысыныц, Макат ауданы Доссор поселкесшде дYниеге келдi. Республикалык конкурстардыц лауреаты. Репертуарында Ма^ыстау мектебшщ кYЙлерi, К¥PманFазы, Дина, Дэулеткерей, Казашап кYЙлерi бар.
8Жас буын ешлдер1 жешнде маглуматтар автордыц пкелей жазып алуынан бершген.
66
ЕpFaлиевa Cэния (1971 т.ж.). Атыфоу облысы, Кызылкогэ оудоныно кapaсты Kapaбay селосындэ ДYниеге келген домбыpamы кыз Ym жосынон домбыpaFa эуес болгэн. Pепеpтyapындa K¥PмaнFaзы, Дэyлеткеpей, Динэ т.б. кYЙлеpi 6op.
Бipнеmе Хaлыкapaлык жэне Pеспyбликaлык бaйкayлapдыц жYлдегеpi, KYЙ eнеpi бог^ындо ^йш^ eнеpтaнy мaгистpi Игiлiк Бэян Кзлдыбеккызы (1975 т.ж.) Kызылоpдa кэлосындо ДYниеге келген. Pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты. 2011 жылы «Алыстэгы шугылэ» этты aлFaшкы Fылыми-iзденymiлiк ецбегi шэгын дэномен ею тiлде (кэз., оpыс.) бaспaдaн жapык кepдi. K¥PмaнFaзы aтындaFы Кззок ¥лттык консеpвaтоpиясы, дэстYpлi музыкэ eнеpi, домбыфэ кaфедpaсыныц ara окытушысы.
Бэтыс ^йшшк мектебiн жaлFaстыpymы, K¥Дaйбеpгеновa Caлтaнaт Аскеновнэ (1976 т.ж.) Жэмбыл облысы Шу оудэны Жэмбыл совхозындэ ДYниеге келген. Хaлыкapaлык, pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты. Pепеpтyapындa Динэ, K¥pмaнFaзы, Жaнтepе, Mэмен, Maxaмбет, Есip, ЕpFaли, Жэйымов, Аxмедияp, Есбэйдыц кYЙлеpi 6op.
ТYpлi мектеп дэстYpiн мецгеpiп, pепеpтyapыныц оукымдылыгы еpекmелендi. Динapa H¥pбaевa (1979 т.ж.) Шыгыс К^окстн облысы, Зэйсэн оудэны, Kapaтaл ayылындa ДYниеге келдi. Хaлыкapaлык, Pеспyбликaлык бaйкayлapдыц лaypеaты, «Шыгыс К^з^стон eцipiнiц ^йшшк дэстYpi (оpындaymылык еpекmелiгi)» диссеpтaциялык тaкыpыбын коpFaп, eнеpтaнy мaгистpi этэнды.
БYгiнгi кYЙmiлiк/домбыpamылык дэстYPдiц Динэ, Pысбaй оpындayшылык кыpыныц iзбaсapы pетiнде бaFaлaнymы Бaтыpxaйыpовa АйгYл Акмыpзaкызындa (1982 т.ж.) домбыpaшылыктыц жоFapы mебеpлiгi кaлыптaскaн. KYЙлеpдi оpындayдa екi колындогы сэлмоктылык пеpне бойын теpбелiс элуы, (хэлыктык aтayдa езш ойнэу д.э.), кYЙдiц мэйын томызып, оц колдыц mебеpлiгiмен бipiге Yндеседi. Атыpay кэлосындо eнеpлi отбосындо ДYниеге келген. Хaлыкapaлык, pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты. «Mэмен кYЙлеpi жэне оpындay шебеpлiгi» этты диссеpтaциялык жумысы бойыншэ eнеpтaнy мaгистpi.
MолдaFaлиевa Жэннот (1982 т.ж.) Атыфоу облысыныц Исэтэй оудэны, Х.ЕpFaлиев оуылыныц тумэсы. Pепеpтyapындa Динэ, И^мо^озы, Жaнтepе, Дэyлеткеpей, Mэмен, Maxaмбет, Edp, ЕpFaли, Жэйымов, Аxмедияp, Еэуен, Тэтпмбет, Есбэйдыц кYЙлеpi 6op. Хaлыкapaлык, pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты.
Mектеп жосынон кэзэк KYЙ eнеpiндегi дYлДYлдеpмен иык ^есе жYpiп, бipmaмa конкypстapдa бэгын сынэп, домбыpamылык кaсиетi отбосынон дapыFaн Бибaтыpовa Caбиpa Егiзбaйкызы (1984 т.ж.) газге кepiнбейтiн, кYЙmiлiк eнеpдiц кaсиетi мен сикыфлы кYЙiн кeз элдыно экеледь Жэлпы оpындaymылык кыpын эшудэ, Cэбиpaныц KYЙ ойнэуы жYpектен жYpекке жетедь
Эскен оpтaсынa бэйлонысты негiзiнен MaцFыстay кYЙлеpiн эсеpлi оpындaymы Ж¥мaFaлиевa Алтынэй M¥xaмбеткызы (1983 т.ж.) MaцFыстay облысы, Актэу кэлосындо ДYниеге келген. "MaцFыстay кYЙmiлiк eнеpi контексiндегi M¥paт Эскенбоевтыц mыFapмamылыFы мен оpындaymылыFы» тaкыpыбындa диссеpтaциясын коpFaп, eнеpтaнy мaгистpiн aяктaFaн. Хaлыкapaлык, pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты.
Алинэ Эсел Kaйpaткызы (1984 т.ж.) оpындay стилвде кYm-жiгеpдiц тэсуы, apкыpaтa ойнэлу кepiнедi. Оц колыныц сэлмокты ойыны кейбip еp-aзaмaттap оpындaymылыFын apттa кaлдыpaды. Хaлыкapaлык, pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты. Maксaтты элгон бiлiм теpендiгi тeкпе мектебiн тeгiлте, mеpтпенi сылкылдaтa mеpтy mебеpлiгiнде кepiнедi. «Шеpтпе кYЙдiц оpындaymылык еpекmелiктеpi ^p^ eHipi бойыншэ)» тaкыpыбы бойыншэ диссеpтaциялык жумысын коpFaп, eнеpтaцy мaгистpi этэнды.
K¥PмaнFaзы, Динэ, Козонгоп, MaцFыстay ^й мектептеp оpындaymысы Caкыповa Айн¥p Койшыбэйкызы (1987 т.ж.) Атыpay облысыныц Кызылкогэ оудэнындо тугэн. Pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты. Kimкене кезiнен KYЙ додaлapы мен ^шт^тен нэp элып eскен Хaлыкapaлык, pеспyбликaлык конкypстapдыц лaypеaты. ДэстYpлi кэзэк eнеpiндегi эйелдеp оpны» тaкыpыбындa мaгистpлiк диссеpтaциясын коpFaп, eнеpтaнy мaгистpi этэнды. 2010 ж. «Алпыс екi Акжелец» (пpофессоp Айтжэн Токтогонмен бipiгiп) электpонды кYЙлеp жинэгы, 2011 ж. «KYЙшi Динэ. Тapтy-Cэлемдеме» (пpофессоp Айтжэн Токтогонмен бipiгiп) кYЙлеp жинэгы жapык Kepre^
Х1Х-ХХ1 Faсыp apaлыFындa Бэтыс Kaзaкстaн кYЙmi кыздap мектебiн коpытындылaй тeменде келтipемiз:
- Халык оpындayшылapынa квбше жай жYpетiн, философиялык кYЙдеp кaтapы тэн бодса, XXI Faсыpдыц aFымынa сай кыз-кедiншектеpдiц бaFыты да ыpFaккa бет aлFaн теxникaлык кYЙдеpге бейiмдiдiгiн квpсеттi.
- БККД шыFapмaшыдыFындa кYЙшiдеp тyындыдapындa кpеaтивтiдiк, лежалы жэне салмакты кYЙдеp басым. КYЙшi кыз-кедiншектеp ой-вpiсiнiц эсемдiдiкпен, мaxaббaт твгш, н¥pдaнып т¥pyы, шыFapмaшыдыFындa оpын алып, кYЙдеpiнде ¥шкыp ой, кpеaтивтiдiк пен еpекше ептiдiктi байкатты.
- Б¥Д адуын кYЙдеpге де байданысты, теxникaлык мYмкiндiктi, кYш-жiгеpдi тадап ететiн кYЙдеpдiц шебеp оpындaлyындa да эйед нэзштш квpiнiп т¥paды.
- Жалпы эдемдеп кыздap оpны эpкaшaн эсемдiдiк пен ^pre^r^ сыйдаса, кYЙшiдiк внеpде де кыз-келiншектеp оpны дэд содай. ЯFни, домбыpaны синтезaтоpFa косса да, тыцдayшыдapы- ныц санын квбейтiп, дэстYpдi тYPден взге нaсиxaт жоды кецейтуде де сэттшкке бой aлдыpды.
- Домбыpaшылap мiндеrтi тYPде жанынан куй шыFapып, кYЙшiдеp кYЙдеpдi оpындaFaндa вз накышына кедтipе, майын тaмызFaн. ШыFapмaшыдык пен оpындayшылык бaFыт шамамен XX Faсыpдaн бастап екi бaFыткa бвдiне бастады. Eгiз внеp екiге жapыдып, суьфып салмадык кадыс кадып, внеp адацында тек оpындayшыдapдыц саны apтa тусп. Домбыpaшыдык дэстYPдiц жоFapы децгейге жетyi тек домбыpaшыдыкпен Faнa шектедуде. Gтбaсыныц ¥Йыткысы бодFaн асыд aнaлapдыц сод кезецдеп даналыкты бойына сiцipе ¥pпaккa кaддыpFaн мод м¥paсы - еш заман дуниешмен тендеспес. Б¥Д т¥pFыдa 6íp аспаптыц бойындaFы егiз внеpдi екiге бвдген жаца заман зaцдылыFы, оpындayшыдык пен кYЙшiдiктiн екi жaFдaйдa калыптасуымен удкен мэседеге айналып отыф. Ата-бабадан кaлFaн куй м¥paсын мецгеpyмен Faнa шектедген кэсiби денгейдегi жYЙелi бiдiм aдFaн жaстapдын вздеpi куй шыFapy бaFытынa бет б¥pyы мацызды мiндет.
КYЙшiдiк внеpдi Eypопa музыкасындай нотамен жаттап, оpындay аздык етедь Тума дapын бодмаса да, сyыpып салмадык кыpды дамытуда xaлык кYЙшiлеpi кaддыpFaн унтаспа мен бейнетaспaлapды квп тындап, квп ойнауда, оpындayшыдapдын киялFa беpiдyi, калыс кадуы -осыныц бэpi бip-бipiмен байданысты себептеp. M¥ндaFы мэседе, зеprтеyшi A.M¥xaмбетовa айткандай, алдымен куй мен ацыздыц коса жYPyi, кYЙдiн шыFy тapиxын мiндеттi тYPде айтып, эpкез оpындayшыFa ой сала, киялын дамытып сaзгеpдiкке ¥штaстыpyынa себепшi бодap едi.
Б¥Д мэседе - тек куйшшкте емес, сонымен кaтap жадпы дэстYpдi внеpдiн, кыдкобыз, шеpтеp, сыбызFы, сaзсыpнaй сеюдщ твд aспaптapдыц pепеpтyapын кенейтyдегi взектi мэседе. ДэстYpлi бaFыт сaзгеpдеpiне бaFыт беpiп, тэpбиелеy Yшiн apнaйы композиция мaмaндыктapынa осы мэседеш шешyдегi дэстYpдi, замануи эдiстеpдi коддана отыpып, ¥Дттык накышты сазды эyендеpдiн туындауына ат садысу. Б¥Д т¥pFыдa еypопaлык YДгiде бiдiм аетан заманауи сaзгеpдеp Yшiн дэстYP алшак бодса, дэстYpдi оpындayшыдap Yшiн композицияныц ауыды адыстау. Gсы бaFыrтapды бipiктipе ¥Дттык музыканыц дэpежесiн квтеpyге болады деп сенемiз. Ад, эзipге домбыфашы кыз-кедiншектеp кYЙшiдiктiн мэседесi жвншде, iзденiмпaз жaстap дapындыдыFын сaзгеpдiкке бaFыттayдa диссеpтaнт бiдiм беpy жYЙесiне мынадай тaлaптapды енгiзyдi ¥сынады:
1. Ekí бaFыrты кaтap ¥CтayFa apнaйы музыкалык бiдiм оpдaлapындa, еypопaдык оку бaFдapлaмaлapымен кaтap, сaзгеpдiкке тiкедей катысты - этносодьфеджио, сyыpып салма пэндеpiнiн толыктай мiндеттеде менгеpiдyiне жод ашу.
2. Бакылау apaлык емтиxaн тaлaптapындa алдымен aцыздapын, содан соц кYЙдi оpындay, туынды мазм¥нын аша тYсiп, оpындayшыныц киядын оятады жэне сод тaкыpыптa сyыpып салмадык н¥скaдapды дамыту куйшшк дэстYPдi кенipек ¥Fындыpaды.
3. ЭpтYpлi денгейдегi дэстYpдi тYPде втiп т¥paтын кYЙшiдеp додaдapынa кaтысyшыдapFa тaкыpыпты ap^y етiп, вз туындысын дайындауды талапка енгiзy.
Корытынды
XIX-XXI FaсыpдaFы Батыс Казакстан кYЙшi кыз-кедiншектеp тyындыдapынa аукымды музыкалык талдау жасай кеде, музыкалык-стильдш еpекшедiктеpi айкындалды. 3p куйде жетшген ой-кияд мен кыз-кедiншектеp еpекше ойдау кабшетшщ кpеaтивтiдiкке негiздедгенiн квpсеrтi. Оpындayшылык т¥PFыдa да взiндiк жaнaлыктapын енпзш, домбыpa аспабыныц бap мYмкiншiдiгiн сapкa пайдаданып, жapкын да аса ептшкп тадап етеp шебеpдiктi кaлдыpFaнынa куэ боддык. XIX Faсыp кYЙшiдеp тyындылapындa вз заманыныц кеpi саясаты, эйед бостанды^ынын шектеyiне
байланысты, екшш, наз, муцмен доса, 6ip сэтте iштей жардын болашадда ceHin ж^ерлене орындалуы, ежетiлiк пен табандылыд, дайсар мiнездi керсетедi.
Х1Х гасыр мен ХХ гасырда кYЙшiлер шыгармашылыгы жацашылдыдда негiзделiп, айдын керiндi. Жаца гасыр шыгармашылыд тыц езгерiстермен толып, сол кезден бастап догамда дыз-келшшектер мэртебесiн кетеру ^йшшердщ шыгармашылыд, орындаушылыд шеберлiгiнде орын алды. ХХ гасыр Батыс ещршщ кYЙшi дыз-келiншектерi дазад тарихында саяси жагдайларга дарамастан, халыдтыц кекiрек кезiн ашылып, ел арасында анасын, дарындасын сыйлай бастаган уадытты айтпай угындырады. КYш-жiгермен тасдындамай, жай гана уяцдыдтыц келбетi - сылдым сулулыд пен ерке мiнездi суреттеген ^йлер датары далган.
ХХ1 гасыр осы домбыраны ойнаумен гана шектелген орындаушылардыц кYЙшiлiкке бет буруы - сирек жагдай. Дегенмен, даналыдпен уштастыра, кYЙшiлiктi езiне мiндет санап жYргендер де бар. КYЙлерiн талдау нэтижесшде, бул YPДiс езiнше, езгеше багыт керсеттi. Уадытда, ыргадда тэуелдi, сезiмдi, рухани еркiндiктi суреттеуде сирек жагдайга бой алдырган кYЙлер датары кеп жагдайда бiркелкiлiк пен моторикалыд дагысда негiзделген. Дей турганмен, бойына б^кен дарыны мен алган бiлiмi ел мурасымен байланыстыра сазды эуендердi бере бшдь «Батыс Казадтан кYЙшiлiк дэстYрiндеri дыз-келiншектер шыгармашылыгы мен орындаушылыгы» атты магистрлiк диссертация дойылган мiндеттер мен тапсырмаларды толыдтай орындап, болашад ^й мирастары мен енерсYЙер дауымныц ип iсiне жарайды деп бiлемiз.
Жумысты дорытындылай келе, Адселеу Сейдiмбектiц керемет сезiмен аядтаймыз: "Ец керемет эн, кYЙ, елец, жыр сиядты ардалы енерiмен дYЙiм журтты тац далдыратын ару дыздар еркектермен табан лресш айтысда тYсетiн дэстYрi - орныддан ел!" [14; 616].
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Тодтаган А. (1996). Куй - тэщрдщ куб1р1. Алматы. - 208 б.
2. Сарыбаев Б. (1980). Казадтыц музыкалыд аспаптары. Алматы. - 152 б.
3. Аманов Б. (2002). Тартыс - инструментальные состязания // Казахская традиционная музыка и ХХ век. Алматы: Дайк-Пресс. - 544 с.
4. Жубанов А. (2002) Fасырлар пернеа. Алматы: Дайк-Пресс. - 318 б.
5. Бахтигалиева Д.С. (2008). Жанр Акжелен в инструментальной (домбровой) культуре казахов Автореферат. Алматы.
6. Тодтаган А. (2012). Дэстурл1 дазад енервдеп эйелдер орны. внертану магистр1 автореферат. Астана.
7. Дукенбаева З. (2003). Казад шыгармашылыд интеллигенциясыныц тарихы (1914-1941). Алматы: Fb№M, 2003. - 330 б.
8. Мергалиев Т. (1972). Домбыра сазы. Алматы. - 316 б.
9. Жумалиева Т., Ахметбекова Д., Ысдадов Б., Карамендина Э., Коспадов З. (2005). Казад халдыныц дэстурт музыкасы. Алматы. - 557 б.
10. Сахарбаева К. (1997). Куй гумыр. Алматы. - 124 б.
11. Телеушов К., Шарафутдинов З. (2007). Таубуйрат ел - Орал: «Агартушы» баспа-лингвистикалыд орталыгы МКК. - 76 б.
12. Прикаспийская коммуна (1956). Выступают коллективы художественной самодеятельности Денгизского района. №232(6663), 21 ноября 1956 г.
13. Жацбыршы А. (2008). Нарату: Мацгыстау куйлер жинагы: 2-штап. Алматы: «Нурлы элем». -200б.
14. Сейд1мбек А. (2002). Казадтыц куй енер1. Астана. - 762 б.
15. Perry, E.J., Jerome, C. (2021). 'A Curse or Blessing?': The fate of Iban women in 'Adat Nguai'as illustrated by literary devices in Iban songs lyrics. Iasaui universitetinin habarshysy. No4 (122). p. 20-26. https://journals.ayu.edu.kz/index.php/habarshy/article/view/274/181
16. Choi, H. (2021). Korean Preservation: The Musical Activities of Elite Korean Women in Hawaii during the Japanese Colony Period, 1910-1945. Women and Music: A Journal of Gender and Culture, vol. 25, p. 110-127. DOI:10.1353/wam.2021.0008
References
1. Toktagan A. (1996). Kui - tanirdin kubiri. [Kui is the voice of God]. Almaty. - 208 b. [in Kazakh]
2. Sarybaev B. (1980). Kazaktyn muzykalyk aspaptary. [Kazakh musical instruments]. Almaty. 152p. [in Kazakh]
3. Amanov, B. (2002). Tartys - instrumentalnye sostyazaniya // Kazakhskaya tradiczionnaya muzyka i XX vek. [Tartys - instrumental compositions // Kazakh traditional music and the twentieth century]. Almaty: Daik Press. 544 p. [in Russ.]
4. Zhubanov, A. (2002) Gasyrlar pernesi. [Nightingales of centuries]. Almaty: Daik Press. 318p. [in Kazakh]
5. Bakhtigalieva, D.S. (2008). Zhanr Akzhelen v instrumentaFnoj (dombrovoj) kulture kazakhov. Avtoreferat. [Genre Akzhelen in the instrumental (dombra) culture of the Kazakhs. Abstract of the thesis]. Almaty. [in Russ.]
6. Toktagan, A. (2012). Dasturli kazak onerindegi aielder orny. Onertanu magistri avtoreferat. [The place of women in traditional Kazakh art. Master's thesis]. Astana [in Kazakh]
7. Dukenbaeva, Z. (2003) Kazak shygarmashylyk intelligencziyasynyn tarikhy (1914-1941). [History of the Kazakh creative intelligentsia (1914-1941)]. Almaty: Gylym. 330p. [in Kazakh]
8. Mergaliev, T. (1972). Dombyra sazy. [Dombra music]. Almaty, 316p. [in Kazakh]
9. Zhumalieva, T., Akhmetbekova, D., Iskakov, B., Karamendina, A., Kospakov, Z. (2005) Kazak khalkynyn dasturli muzykasy. [Traditional music of the Kazakh people]. Almaty, 557p. [in Kazakh]
10. Sakharbayeva, K. (1997). Kui Gumyr [Kui is life]. Almaty, 124p. [in Kazakh]
11. Toleuishov, K., Sharafutdinov, Z. (2007). Taubuyrat eli. [Country Taubuyra]. Uralsk: Publishing and Linguistic Center "Agartushi" GKP. - 76 p. [in Kazakh]
12. Prikaspijskaya kommuna (1956). Vystupayut kollektivy khudozhestvennoj samodeyatel'nosti Dengizskogo rajona. #232(6663), 21 noyabrya 1956 g. [Caspian Commune (1956) Performed by amateur groups of the Dengiz region // No. 232 (6663), November 21, 1956] [in Russ.]
13. Zhanbyrshy, A. (2008). Naratu: Mangystau kuiler zhinagy: 2-kitap. [Naratu: Collection of Mangystau kuis: book 2]. Almaty: Nurly Alem, 200 p. [in Kazakh]
14. Seydimbek, A. (2002). Kazaktyn kui oneri. [Kazakh art of kui]. Astana, 762p. [in Kazakh]
15. Perry, E.J., Jerome, C. (2021). ' A Curse or Blessing?': The fate of Iban women in 'Adat Nguai'as illustrated by literary devices in Iban songs lyrics. Iasaui universitetinin habarshysy. No4 (122). p. 20-26. Retrieved from: https://iournals.ayu.edu.kz/index.php/habarshy/article/view/274/181
16. Choi, H. (2021). Korean Preservation: The Musical Activities of Elite Korean Women in Hawaii during the Japanese Colony Period, 1910-1945. Women and Music: A Journal of Gender and Culture, vol. 25, p. 110-127. D0I:10.1353/wam.2021.0008
Женская домбровая традиция Западного Казахстана
М.К. Кисамеденова Университет имени Шакарима» города Семей, Казахстан e-mail: moll-dur@mail.ru
Аннотация
Статья посвящена творчеству и исполнительскому искусству девушек в традициях казахстанского кюйши. Данная тема, пока специально не изученная в этномузыкальной науке, сегодня актуальна. В статье применены методы анализа состояния и использования историко-сравнительных, сравнительно-типологических, описательных, этнофонических систем. «Ограничение», налагавшееся на женскую общину согласно исламу, оказывало негативное воздействие, кроме того, в обществе установилось мнение, что гендерная политика, а также неверно понимаемый феминизм чужды менталитету нации. На страницах легенд и в научных трудах имена девушек были неизвестны и со временем забыты. Пути решения проблем, возникших в этом контексте, обсуждаются в статье. На пути к раскрытию темы, в ходе экспедиции автора впервые в истории кюя Х1Х-ХХ1 веков были получены данные о творчестве Куриш Калиевой, проанализированы и уточнены данные и их состояние. В целом по Западному региону были сопоставлены два направления: музыкально-стилевая специфика и исполнительское мастерство кюев. Через искусство подружек невесты в традицию кюйши вошло новаторство (стиль Дины). Некоторые штрихи в школе кюев, музыкальные стили, происходили именно в исполнении юных девушек. В музыке было скрыто чувственное состояние хрупкого существа, не способного выразить свое мнение в двояком декларировании несправедливых законов прошлого и своего положения в обществе, основанных на казахских обычаях, истории и традициях. Важно было, чтобы все это оставалось не просто легендой, а исследовалось и превращалось в полезную информацию, чтобы в будущем выросло сознательное поколение молодежи.
Ключевые слова: девушки-кюйши, гендер, кюйши Куриш, место женщины-кюйши в обществе, девушки в традиционной музыке
Women in dombra tradition of Western Kazakhstan
Moldir K. Kissamedenova
Shakarim Semey University, Semey, Kazakhstan,
e-mail: moll-dur@mail.ru Abstract
The article is about the creativity and performance of women in the West Kazakhstan kuishi tradition. Ethnomusicology focuses on a topic that has not been studied in a special way, shows its relevance and role. Methods of analysis of states and the use of historical-comparative, comparative-typological, descriptive, ethnophonic systems were used in the article. The scope of the "restriction" imposed on the women's community, which originates from the Islamic religion, was used in a negative way, and at the same time, it was believed in society that the use of the concept of feminism in the wrong direction was alien to the mentality of the nation. In the pages of legends and scientific works, the names of the girls became unknown and were forgotten over time. Ways to solve the problems that arise in this context are discussed in the article. In the course of opening the topic, during the author's expedition, for the first time in the history of Kui of the XIX-XXI centuries, information about Kurish Kaliyeva was obtained, analyzed and clarified. In general, the analysis of the two directions of kuis of the Western region, the Musical and stylistic characteristics and performing skills were summed up. It is through the art of girls that an innovation (Dina style) is introduced into the kuishi tradition. Some of the touches and musical styles in the Kui school were found in the performance of these women. The music concealed the feeling of a fragile being who could not express her opinion in a two-way statement of her place in society, the unfair laws of the past, based on Kazakh customs, history and traditions. It was important that all this not only remained a legend, but was studied and turned into useful information for the growth of conscious generations in the future society.
Keywords: female kuishi, gender, improviser, Kurish kuishi, place of a female kuishi in society, girls in traditional music
АВТОР ТУРАЛЫ АППАРАТ
^исамеденова Мeлдiр ^исамеденкызы, енертану гылымыныц магистра Семей даласыныц Шэкэрiм атындагы университета КеАК, внер жэне музыка кафедрасыныц ага одытушысы. Мекен-жайы: Казадстан, 071412, Семей д., Глинка кешеа, 20А; moU-dur@mail.ru
ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ
Кисамеденова Молдир Кисамеденкызы, магистр искусствоведения, старший преподаватель кафедры искусства и музыки НАО «Университет имени Шакарима» города Семей. Адрес: Казахстан, 071412, г. Семей, ул. Глинки, 20А; moll-dur@mail. ru
INFORMATION ABOUT THE AUTHOR
Moldir K. Kissamedenova, Master of Arts, Senior Lecturer of the Department of Art and Music of the Shakarim Semey University. Address: Kazakhstan, 071412, Semey, Glinka street, 20A; moll-dur@mail.ru
Редакцияга тYCтi / Поступила в редакцию / Received 28.02.2022 Жариялауга дабылданды / Принята к публикации / Accepted 16.03.2022
