CC BY
8
Вестник К03НМУ № I - 2020
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
Shanafelt T.D., Hasan O., Dyrbye L.N., Sinsky C., Satele D., Sloan J., et al. Changes in Burnout and Satisfaction with WorkLife Balance in Physicians and the General US Working Population Between 2011 and 2014. Mayo Clin. Proc. 2015; 90(12): 1600—13.
Soler J.K., Yaman H., Esteva M., Dobbs F., Asenova R.S., Katie M., et al. Burnout in European family doctors: the EGPRN study Family Practice. Fam. Pract. 2008; 25(4): 245—65
3 Бойко В.В. Методика диагностики уровня эмоционального выгорания. В кн.: Райгородский Д.Я., ред. Практическая психодиагностика. Самара; 1999: 161—9.
4 Maslach C., Jackson S.E., Leiter M.P. Maslach Burnout Inventory Manual. California: CPP, Inc.; 1996.
2
М.Т. Османова, Ж.В. Романова, А.Т. Душпанова, Г.М. Усатаева, Ж.Д. Тулеков
эл-Фараби атындагы Цазац ¥лттъщ Университетi, Алматы к,, Казахстан
АЛМАТЫ КАЛАЛЬЩ КАРДИОЛОГИЯЛЬЩ ОРТАЛЬ^ЫНЫН, МЕДИЦИНАЛЬЩ КЫЗМЕТКЕРЛЕРШЩ КЭС1БИ КУЙ1НУ1
tywh: Ka3ipri тацда кэйби куйiну мэселесше ;ызыгушылык; ТYЙiндi свздер: кэсiби кутну; медициналы; ;ызметкерлер;
артты. Ма;алада Алматы ;алалык; кардиологиялы; кардиологтар.
орталыгыныц медициналы; ;ызметкерлершщ кэсiби куйiну децгейi мен таралуы туралы мэлiметтер берiлген.
M.T.Osmanova, Zh.V.Romanova, A.T.Dushpanova, G.M.Ussatayeva, Zh.D. Tulekov
Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan
OCCUPATIONAL BURNOUT OF MEDICAL WORKERS IN THE CITY CARDIOLOGICAL CENTRE OF ALMATY
Resume: The interest in the problems of professional burnout is of occupational burnout among medical workers of the city
increased. The article presents data on the prevalence and level cardiology center of Almaty.
Keywords: burnout syndrome; medical workers; cardiologists.
УДК 614.1-053.2(574.1) МРНТИ 76.29.47
Д.Т. Доскабулова
Марат Оспанов атындагы Батыс Цазацстан медициналыцyHueepcumemi PhD докторант, Ацтвбе, Цазацстан
БАТЫС КАЗАХСТАН AÜMAFbIHblH, БАЛАЛАР МЕН ЖАС0СШРШДЕРДЩ ДЕНСАУЛЬЩ К0РСЕТК1ШТЕР1 БОЙЫНША ЭЛЕУМЕТТ1К ЖЭНЕ ГЕНДЕРЛ1К ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
HBSC зерттеуi - 11,13,15 жастагы балалар мен жасвсп!р1мдер деп тацдап алыну себеб!, балалыц шацтан жасвсп!р1м шацца ауысу кезнде эpтYpлi факторлардыц балалар мен жасвсmpiмдеpдщ денсаулыгына цаншалыцты эсер ететшд^н аныцтау мацсатындагы зерттеу болып табылады [1]. HBSC сонымен цатар, балалар мен жасвсmpiмдеpдщ элеуметтiк жагдайы, ягни мектепте, отбасымен жэне достарымен ара цатынасын, жалпы цалыптасцан ЖYpiс-тYpыс цалпын багалауга багытталган зерттеу [2]. Tyttmdi свздер: HBSC, балалар, жасвспipiмдеp, гендеpлiк еpекшелiк
Kipicne. Health Behavior in school-aged children (HBSC) - мектеп жасындагы балалар мен жасосшрiмдердщ денсаулыгына ;атысты элеуметтш жагдайын багалау ма;сатында журпзшетш зерттеу. HBSC - 11,13,15 жас аралыгындагы ер бала мен ;ыз балалардыц денсаулыгы мен мшез-кулы; сипатын зерттейд [3]. Бул зерттеу осу кезецше байланысты олардыц денсаулыгына байланысты мшез-;улк;ыныц дамуына эсер етуi аныцтауга мумгандш бередi. Жасоспiрiм кезшде цалыптасцан мшез-цулыц есейгенге дейiн жалгасуы MYMкiн, олар баланыц психикасы, денсаулыцца цатысты шагымдардыц дамуы, диета, физикалыц белсендiлiк децгейi жэне зиянды эрекеттер болып табылады [4]. Зерттеу ма^саты - Health Behavior in school-aged children (HBSC) - мектеп жасындагы
балалар мен жасосшрiмдердщ денсаулыгына ;атысты мшез-к;¥лык;тарын аныщтауга байланысты ЖYргiзiлген анкеталы; сауалнама нэтижелер к0рсеткiштерi бойынша гендерлш айырмашылы;тарды аны;тау. Материалдар мен эдктер. Зерттеу мектеп жасындагы балалардыц денсаулыгын эпидемиологиялы; ;адагалаудыц Yйлесiмдi ЖYЙесiн ;уру бойынша ДД¥ эдiстемесiне сэйкес ЖYргiзiлдi (HBSC). HBSC эдiстемесiн ;олдану Yшiн Казахстан Республикасындагы HBSC орталылыгынан, Казахстан Республикасы Денсаулы; са;тау Министрлiгiнiц Когамдык; Денсаулы; са;тау ¥лтты; орталыгыныц (КРДСМ КДС¥О) келiсiмiмен жузеге асырылды. КДС¥О басшылыгынан HBSC эдiсiн ;олдану Yшiн ресми ру;сат хат алынды. Зерттеу Батыс Каза;станныц А;тобе, Атырау, А;тау жэне Орал
VeStnik KQzfimU № I - 2020
;алаларын^ы орта мектептеpiнiц базасында етгазшдъ оку нысаны 5,7,9 сынып окушылары болды. Зеpттеy ЖYpгiзy Yшiн кездейсо; тацдамасын ;олдана отырып, мектептеpдi ipiктеyдiц кластеpлiк эдiсi к;олданылды, эпидемиологиялы; к;адаFалаy ЖYЙесiне ;атысты мектептер алынды. Зерттеу объектiсi мен зерттеу тaн,дaмacы: Зеpттеyге А;тебе, Атыpаy, А;тау жэне Орал ;алаларыныц мемлекеттiк жалпы бiлiм беретш мектептеpiнiц кездейсо; тацдамасы к;олданылды, Yлгiнiц ;урамына кipетiн эр мектепте окyшылаpдыц жас топтары 11,13,15 жас, А;тебе - n = 37б, А;тау - n = 367, Атырау - n = 369, Орал - n = 370 ;урады. Салыстырмалы талдау SPSS баFдаpламасын ;олдана отырып ецдеу ЖYpгiзiлдi.
Зерттеу нэтижелерi жэне ол8рды тaлrçылaу. Мектеп жaсындaFы балалар мен жaсвспiрiмдер денсaулыFынa ^тысты элеуметтiк жaFдaйын зерттеу (HBSC). HBSC зерттеушщ ма;саты балалар мен жасеспipiмдеpдiц элеyметтiк туpFыда - Yйде, мектепте, жануяда жэне достарымен сейлесу жаFдайында денсаyлыFын баFалаy. Бул факторлар балалар мен жасеспipiмдеpдiц денсаyлыFына ;алай эсер ететшш зерттеуге баFытталFан [5,6]. Батыс Казахстан ;алаларында ЖYpгiзiлген зеpттеyлеpдiц нэтижелерш салыстыpFанда айма;тык; еpекшелiктеpi мацыздыль^ы да анык;талFан. Жалпы тенденцияларды аны;тау ец жа;сы тэжipибелеpмен белiсyге MYMкiндiк беpедi 7,8] Негiзгi мэлiметтеp: элеyметтiк контекст; отбасылы; ;атынастар, достарымен жэне
сыныптастарымен ;арым-;атынас; денсаулы;
кеpсеткiштеpi; балалар мен жасеспipiмдеpдiц денсаyлыFы мен эл-ау;атыныц децгеш; денсаульщты ныFайтyFа баFытталFан мшез-кулы; денсаульщты ;олдауы MYMкiн к-шаралар; денсаулывда ьщтимал зиян келтipетiн к-эрекеттер [9].
Элеуметтж контекст. Жасеспipiмдеpдiц элеуметтш оpтаFа (отбасы, достар, мектеп) ;алай эсер ететiнiн TYсiнy бiзге балалар мен жасеспipiмдеpдiц денсаyлыFы мен эл-ау;атын сак;таудыц тиiмдi эдiстеpi мен тэсшдерш жасаyFа MYMкiндiк беpедi. Отбaсы. Отбасылы; беpiк ;атынастар адамныц денсаyлыFы мен дамуына оц кез;арасты к;алыптастыpyFа, к;оpшаFан ортаныц ;олайсыз эсеpiне турак;тылык;ты аpттыpyFа MYMкiндiк беpедi. Зерттеу нэтижелеpi бойынша: кептеген жасеспipiмдеpге экелеpiмен салыстыpFанда анасымен сейлесу оцайыра; екенi аньщталды. Сонымен ;атар, аналарымен ;арым-;атынас ;ыздар мен ер балалар Yшiн бipдей дерлш оцай, дегенмен гендеpлiк айырмашыльщтар экеймен ;арым-к;атынаста кеpiнедi: 15 жастаFы ер балалардыц 75% -ы олардыц экелеpiмен сейлесу оцай екенiн айтады, ал 15 жастаFы ;ыздардыц арасында бул жауап 25%. Табысы жоFаpы отбасылардыц балалары, эсipесе ер балалар, отбасыныц ;олдауын кебipек сезiнедi, бipа; бул сезiм жасына байланысты бай;алмайды, эйресе ;ыздарда.
Достaры. Кыздардыц 57%-ы жэне ер балалардыц 46%-ы достарыныц ;олдауын, достарымен KYHделiктi кездесyлеpдi (кешкi 20:00-ге дейiн) жэне KYHделiктi элеyметтiк желшерде хабардар етедi. Элеyметтiк желiлеp ар;ылы байланыс ;ыздар арасында жиi кездеседi (ер балалардыц 47%-дан 35%-Fа дешн), жэне бул кеpсеткiш жасына ;арай жоFаpылайды.
Мектеп. Мектептi унататындыFын бшдаретш балалардыц Yлесi ете темен (орта есеппен 28% ;ыздар жэне 26% ер балалар), мектепке деген темен кез;арастар жасына ;арай жоFаpылайды. Бэршен бурын 11 жастаFы к;ыздаpFа мектеп унайды. Оку жетiстiктеpiне езiн-езi баFалаy жасына ;арай темендейдi, ал ;ыздарда ер балалаpFа ;аpаFанда бipшама жоFаpы. Он 11 жастаFы ер балалар мен ;ыздар мектеп ЖYKтемесiнiц ауырль^ын сезiнедi. Батыс Казахстан аймаFында мектеп ЖYKтемесiнiц жасына байланысты ауырлы; децгешнщ темендеyi бай;алады, ер балаларда да, ;ыздарда да, ал кептеген бас;а елдерде мектеп ЖYKтемесiнiц аyыpлыFы жасына ;арай жоFаpылайды. Денcaулык; кврсеткiштерi. 0з денсаyлыFын к;анаFаттанаpлык;сыз немесе нашар деп санайтын балалар мен жасеспipiмдеpдiц Yлесi темен (;ыздар 22% жэне ер балалар 12%). 3 топтаFы барлы; ;ыздар денсаулы;;а жиi
шаFымданады; 13 жэне 15 жас араль^ында бул керсетгаш ;ыздаpFа к;аpаFанда ер балалаpFа к;аpаFанда 16% жоFаpы. 9мipден к;анаFаттанy - бул эл-ау;аттыц мацызды аспектiлеpiнiц 6ípí, ол субъективт денсаулы;пен тыFыз байланысты. Yш топтаFы барлы; балалар мен жасеспipiмдеpдiц шамамен 82% -ы емipден к;анаFаттанyдыц жоFаpы дэpежесiн атап еттi, бул ете жа;сы тенденцияны кеpсетедi. Зерттеу барысында балалар мен жасеспipiмдеpден денсаyлыFына ;атысты эpтYpлi шаFымдаp жиi кездесетiнi туралы суравда жауап беру усынылды, мысалы, iштiц ауыруы, аpк;адаFы ауырсыну, нашар кещл-^й немесе тiтipкенy. ДенсаyлыFына бipнеше рет шаFымданFан 11 жэне 13 жастаFы балалардыц Yлесi темендедi.
Дене caMaFbi. Зерттеу балалар мен жасеспipiмдеpдiц салмаFын жэне ез дене бтмдерш ;абылдауын баFалаy туралы мэлiметтеpдi усынды. Сонымен ;атар, жиналыс барысында к;атысyшылаpFа салма; жоFалтy Yшiн бipдеце ктеп жатыр ма деген суравда жауап беру усынылды. Салма; мэселесiне келетш болса; ;ыздар ездеpiнiц толFандык;таpы туралы кебipек айтады, жэне бул керсетгаш жасына байланысты жоFаpылайды. 11 жастаFы ер балаларда жэне 13 жэне 15 жастаFы ;ыздарда кеpсеткiштеpдiц едэу1р есу бай;алады. Сондай-а; ;ыздар салма;ты азайту Yшiн кез-келген эрекеттерд жасайтындьщтарын айтады, сондьщтан 15 жасар ;ыздар ер балалаpFа ;аpаFанда 4 есе кеп салма; тастайды. 13 жастаFы балалар мен 15 жастаFы ;ыздарда кеpсеткiштеpдiц есyi бай;алады.
Жaрarçaттaр. Зерттеу барысында жасеспipiмдеpден еткен жылы ;анша рет медициналы; кемек ;ажет болатын жара;аттар алFандыFы суралады. Жара;аттану 11 жасар жэне 15 жасар ер балалардыц арасында темендедъ Тaмarçтaну. Зерттеу тацFы ас, жемiстi пен кекенiстеpдi KYHделiктi тутыну сия;ты тама;тану эдеттеpiн зеpттедi. Кыздар тацеpтецгiлiк тама;ты ер балалаpFа к;аpаFанда аз тутынады. Есейген сайын ;ыздар арасында бул керсетгаш темен, гендерлш айырмашыльщтар артады. Жемiстi KYHделiктi тутыну HBSC орташа децгейiне жа;ын. Алкогольсiз газдалFан ;ант бар сусындардыц KYHделiктi тутыну децгеш ;ыздарда (11% -дан 25% ^а дейiн) жэне ер балаларда (13% -дан 26% ^а дейiн) жоFаpылаFан. Алкогольсiз газдалFан ;ант бар сусындарды пайдалану жасына ;арай жоFаpы.
Ауыз цуысынын гигиенacы. Ауыз ;уысыныц гигиенасы ЖYpек-к;антамыp аурулары, жоFаpы ;ан ;ысымы жэне ;ант диабетi сия;ты ауыр ауруларымен тыFыз байланысты. HBSC зерттеушде жасеспipiмдеpден тiстеpiн ;аншалы;ты жиi жуатындь^ы суралды. Кыздар улдаpFа к;аpаFанда тктерш жиi жуады: ;ыздардыц 63%-ы жэне ер балалардыц 45%-ы тiстеpiн кушне 6íp реттен жиi жуады. Жасы улFаюымен ;ыздар тiстеpiн жиi жуады, ал ер балаларда темен керсетгаштер жасына байланысты езгермейдь Тутастай алFанда, 11 жасар ;^1здарда тiс щеткалары мелшеpiнiц кунiне 6íp реттен жш 9% -;урад^1.
Дене белcендiлiгi жэне eмiр caлт^I. HBSC зерттеу! балалар мен жасеспipiмдеpдiц физикалы; белсендiлiктеpiн аньщтайды, яFHи олар еткен аптада ^ине кем дегенде 60 минут физикалы; белсендi болFандыFы туралы сауалнама алынды. Физикалы; белсендiлiктеpi туралы мектеп жасындаFы балалард^1ц саны кунiне кем дегенде 60 минут барлы; жас топтарында 3-9 пайызFа жеттi. Гендеpлiк айырмашыльщтар эл! де мацызды болып ;ала беpедi: ;ыздаpFа ;аpаFанда ер балалар физикалы; белсендi, бipак; олард^1ц физикалы; белсендiлiк кеpсеткiштеpi жасына ;арай темен. Теледидарды керуге кететiн уа;^1тпен елшенетш емip салтыныц кеpсеткiштеpi барлы; жастаFы жэне жынысты; топтарда темендедi. Алайда, балалар мен жасеспipiмдеp компьютерде кеп уа;ыт еткiзедi (бул кеpсеткiштеp жасына ;арай ескен). 13 жэне 15 жастаFы ;ыздар компьютерде кеп уа;ыт еткiзедi, бул элеyметтiк желiлеpдегi достарымен белсенда ;арым-;атынаск;а немесе уй тапсырмасын му;ият оpындаyFа байланысты болуы mymkíh. 13 жэне 15 жастаFы балаларда компьютерде жумыс iстеy уа;^1ты едэyip жоFаpы.
Вестник К03НМУ № I - 2020
Зиянды заттар пайдалану. Мектеп окушыларыныц темекi шегу мен алкогольд тутыну ете темен керсетгаш бердi. Нэтиже: Батыс Казахстан аймацтары Ацтебе, Атырау, А;тау жэне Орал цалаларыныц мектеп окушылары арасында ЖYргiзiлген HBSC зерттеу цорытындысы мектеп окушыларыныц денсаулыгындагы оц нэтижелердi керсетедi: дене белсендштнщ децгейi бiртiндеп артып келед^ зиянды эрекеттер темен. Сонымен ;атар, HBSC зерттеуi келесi нэтижелерге назар аудару цажеттШгш керсетедi: окушылар алкогольйз газдалган ;ант бар сусындарды жш iшедi, сонымен ;атар жемiстер мен кекешстерд аз тутынады; улдар цыздарга цараганда тiстерiн жиi жуады, ал бул керсетгаштер жасына ;арай езгермейд^ цыздар ер балалармен салыстырганда достарымен жиi араласу Yшiн элеуметтiк желшерд KYHделiктi цолданады жэне бул керсетгаштер жасына ;арай жогары.
Цорытынды. Батыс Казацстандагы HBSC зерттеуiнiц талдауы керсеткендей, окушылар жемiстер мен кекенiстердi аз тутынады, ал алкогольйз газдалган цантты сусындарды тутынудыц есуi байцалады. Тктерд щеткамен тазарту индикаторлары ауыз ;уысыныц гигиенасына байыпты цараудыц цажеттШгш, мектеп окушыларында, эсiресе ер балаларда, щеткамен тктерш Yнемi жуып отыруы цажет. Егер субъективтi денсаулы; туралы айтатын болса; онда цыздарга ерекше назар аударуымыз керек, ейткенi
ЭДЕБИЕТТЕР
1 Европейская стратегия «Здоровье и развитие детей и подростков».-ВОЗ- Капенгаген -2005.-69 с.
2 Суицид в современном обществе: причины и способы борьбы // Электронный журнал «РИА Новости».-Электрон, дан.- URL: http://ww\v.rian.rii/society/20080911/151181400.html
3 Солодова А. Склонность к самоубийству зависит от развитости интеллекта / А. Солодова. - Электрон, дан, -URL:
http://infox.ni/science/enliphtenment/2010/06/03/Prvedr aspolozhyennos.phtml.
4 Wasserman D. Global suicide rates among young people aged 15-19 // World Psychiatry.- 2005. - Vol.4, №2. - P. 114-118.
5 Чернобавский М.В. Медико-социальные аспекты суицидов среди подростков (распространенность,
олар кебшесе денсаулыгына Tepic бага береди элаздшке шагымданады жэне ез дене 6îtîmîh толык санайды. Ер балалар кepiciншe, барлык уш жастагы кыздарга караганда œMÎ3,4iK сирек кeздeceдi. Дене шыныктыру децгей айтарлыктай темен децгейде болганымен, бул керсетгаштщ шамалы есу байкалады, бул Батыс Казакстанда дене шыныктыру мен спортка деген кызыгушылыкты арттыру бойынша кабылданган шаралардыц тиiмдiлiгiн кеpceтeдi. Ал аз козгалыстагы емip салты, ол компьютерге кeтeтiн уа;ыт;а жэне жаcеcпipiмдepдiц байланыс Yшiн электронды; байланыс куралдарын колдануына байланысты. Тeмeкi шегу, алкогольд колдану кеpceткiштepi мектеп окушыларыныц зиянды заттарды тутыну дeцгeйiнiц темен керсетгаш кеpceттi. Отбасы балалар мен жаcеcпipiмдepдiц салауатты емip салтын калыптастыруда шeшушi рел аткарады, достарыныц ыкпалы да мацызды. Уакытыныц кеп белiгiн балалар мен жаcеcпipiмдep еткiзeтiн мектеп - бул белгт бip дэрежеде осы эсерд баскаруга жэне багыттауга MYMкiндiк бepeтiн орта. Кептеген кеpceткiштep отбасыныц жаагдайымен тiкeлeй байланысты, бул мемлекеттщ ез азаматтарыныц элeумeттiк эл-аукатын eдэуip жогары децгейде калыптастыру жэне колдау кажeттiлiгiн кеpceтeдi. Осы багытта кабылданган шаралар Батыс Казакстандагы балалар мен жаcеcпipiмдepдiц денсаулыгы мен элeумeттiк жагдайына оц эсер болып табылады.
Т1З1М1
факторы риска и профилактика): Автореф. Дисс. ... канд. мед нук - М., 2013. - 36 с.
6 Поздеева Т.В. Научное обоснование концепции и организационной модели формирования здоровьесберегающего поведения студенческой молодежи: автореф. дис. ... д-р.мед.наук - М., 2008. - 44 с.
7 Eidemiller E.G. Family psychotherapy in psychopathy, accentuation of nature, neuroses and neurosis-like states: Methodical recommendations. - М.: Medicine, 1990. - 192 p.
8 Kabakova M.P. Psychology of family and marriage: problems of its development in psychological science of Kazakhstan / / Bulletin NAPK. - 2005. - №2. - P. 92-98.
9 Smehov V.A. The experience of psychological diagnostics and correction of the conflict communication in the family // Ques-tions of psychology. - 1995. - №4. - P. 92-94.
ДХ Доcкабyлова
СOЦИAЛЬHЫE И ^HAEPHblE PAЗЛИЧИЯ ПO ПOKAЗATEЛЯM ЗДOPOВЬЯ ДETEЙ И ПOДPOСTKOВ ЗAПAДHOГO KA3AXCTAHA
Резюме: Исследование HBSC - это исследование среди детей и подростков в возрасте 11, 13, 15 лет, чтобы определить, как различные факторы влияют на здоровье детей и подростков в подростковом и юношеском возрасте. HBSC также является исследованием, направленным на оценку
общего поведенческого поведения детей и подростков, то есть их отношений в школе, с их семьей и друзьями и другие.
Ключевые слова: HBSC, дети, подростки, гендерные различия.
D.T. Doskabulova
SOCIAL AND GENDER DIFFERENCES ON THE INDICATORS OF HEALTH OF CHILDREN AND ADOLESCENTES OF WESTERN KAZAKHSTAN
Resume: The HBSC study is a selection of 11, 13, and 15 year old behavior of children and adolescents, that is, their relationships
children and adolescents to determine how various factors affect at school, with their family and friends and other.
the health of children and adolescents in their teens and teens. Keywords: HBSC, kids, girlfriends, gender divisors. HBSC is also a study aimed at assessing the overall behavioral
-l6l-
