CC BY
82
• N01 -201 6 • КазНМУ • кагпти.кг
ОН.ТУСТ1К ЦАЗАЦСТАН Т¥РГЫН ХАЛЫЦТАРЫНЫН, Т¥РМЫСТЫК; ЖАРАКДТТАРЫНАН ТУЫНДАЙТЫН ЭЛЕУМЕТТЖ-ГИГИЕНАЛЬЩ МЭСЕЛЕЛЕР
А.М. БУЛЕШОВА1, М.А. БУЛЕШОВ2, Н.С. ЖАНАБАЕВ1, Г.Е. МАМБЕТОВ1, Р.Е. БОТАБАЕВА3
% А. Ясауи атындагы Халъщаралъщ Цазац-Тур!к УниверситетI,
Турк/стан ц., Цазацстан Республикасы1 Оцтуст!к Цазацстан мемлекеттк фармацевтика академиясы, Шымкент ц., Цазацстан Республикасы2 С. Ж. Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыцмедицина университетI, Алматы ц., Цазацстан Республикасы3
УДК 616-001.1/.8:362.1/.9:613.1/8(574.5)
Бул ецбекте Оцтуст!к Цазацстан облысы мен Шымкент цаласы тургын халыцтарыныц арасында цалыптасцан турмыстыц жарацаттардыц элеуметт!к-гигиеналыц сипатына кец!л белнген. Олардыц арасындагы жарацаттанудан туындаган аурушандыц керсетюштер! жогарылап, олардыц асцыну дэрежес артып, мугедект!к пен ел!м оцигалары жогарылауда екендг аныцталды. Турмыстыц жарацат алу жиыЫ бойынша каушт топца биим дэрежеЛ темен (орта жэне орташа арнайы), отбасылыц жагдайы толыц емес, жумыссыз жэне эйел азаматтарды жатцызуга болады Алынтн нэтижелер аныцталан керсетюштерд! темендетуге багытталган усыныстар жасауга жэне тэж!рбиеге усынуга нег!з болды.
ТYйiндi свздер: Оцтуст!кЦазацстан облысы, мегаполис, жарацаттану, мугедект!к, ел!м, алдын алу, тэж!рибел!к усыныс.
Зерттеудщ езектшпг Турмыстык жарацаттардыц зардаптарынан туындаган елiм-жmм Казакстан Республикасы тургындарыныц арасындагы жалпы елiмшц 11,9%-ын курайды жэне елiмге алып келетш себептердщ шшде Yшiншi орынды камтып тур. Жыл сайын Республикамыздагы тургындар арасында ^рек-кимыл ЖYЙесiмен жаракаттану децгей жалпы жаракаттардыц шамамен 13%-ын курайды, оныц iшiнде 1,7 мыцнан астам адам кайтыс болады, ал 3 мыцнан астам адам MYгедектер катарына косылады.
ДYHиежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц 2003 жылы жариялаган мэлiметтерiне караганда, жыл сайын жол-келш жаракатынан бYкiл элемде 1,2 миллион адам кайтыс болса, 50 миллион адам MYгедек болып калады екен. Еуропа мемлекеттершде соцгы 10 жылда жаракаттангандарга K0рсетiлетiн медициналык кемек сапасы айтарлыктай жогарылап, жаракаттан туындайтын елiм децгейi 30%-га дейiн T0мендедi [1, 2, 3]. Турмыстык жаракат алган наукастарга барлык сатыда кемек керсетуд оцтайландырудыц ец басты жолы -ауруханага дейiнгi алгашкы медициналык-санитарлык кемектен бастап, наукастардыц саулыгы калпына келгенше денсаулык сактау уйымындагы кызметкерлермен профилактикалык- реабилитациялык багыттагы
медициналык кемектi ЖYзеге асыру болып табылады. Жогарыда аты аталган мэселелердiц оцтайлы шешiмдерiн гылыми тургыда негiздеу, осы ецбектiц алдына койылган максат пен мiндеттердiц негiзi болып табылады. Зерттеудщ максаты ретшде элеуметтiк - медициналык зерттеу нэтижелерше CYЙене отырып, турмыстык жаракаттар алган Шымкент каласы тургындарына керсетiлетiн медициналык кемект оцтайландыруга багытталган медициналык шаралардыц гылыми ЖYЙесiн жасау iсiн алдьщ.
Цолданыдаан зерттеу эдiстерi мен материалдары.
Зерттеу барысында, статистикалык материалдарды ецдеу жэне жинактаудыц кешендiк эдiстерi колданылды. Олардыц катарында медициналык-статистикалык, сараптамалык, социологиялык, дэлелдi медицина эдiстерi ерекше орын алады.
Шымкент каласыныц оцтYCтiк-батыс белiгiнде орналаскан Шымкент калалык Жедел Медициналык кемек керсету орталыгы зерттеудiц негiзгi базасы болып алынды. Ауруханада 227 аурухана тесек - орны карастырылган, олардыц iшiнде 40 тесек - орны есга жаракаттангандарды емдеу белiмшелерiне карасты болып шыкты. 2012 жылы ауруханада жаца белiмшелер ашылды -наукастарга карайтын 20 адамдык аурухана тесек-орны мен щндеп стационарга арналган 10 адамдык аурухана тесек-орны уйымдастырылды.
2010 жылы аурухананыц жаракат белiмiнде - 3414 наукас емделген болса, 2013 жылы - 3732 наукастар емделш шыкты.
Осы екi белiмшеде жаткан наукастардыц 2010 - 2014 жылдар аралыгында орташа емделу узактыгы бiршама (307 KYHнен 290,5 щнге) темендедi, ал аурухана тесегiнiц айналымы 24,4-тен 26,7 ретке дейiн жогарылады. Аурухананыц жаракат белiмiнде жаткан наукастардыц орташа ^ндш емделу есебi (12,65-тен 10,95 KYHге дейш) едэуiр темендесе, ал ота жасау белiмшелерiнде 9,2-ден 8,95 KYHге дейiн кыскарды.
Аурухананыц жаракат белiмшесiнде елiм-жiтiмге ушырау керсеткМ 2011 жылы 1,1%-ды кураса, 2014 жылы - 1,02%-ды керсетп.
Жаракаттыц салдарынан жэне улау салдарынан елетiндердiц керсеткiшi 1,2%-ды курайды, ягни бул калалык кала бойынша аныкталган керсеткiштен орташа есеп бойынша 3,5%-га темен.
Зерттеу нэтижелерi мен оны талдау кортындылары.
ОцтYCтiк Казакстан облысыныц аудандары мен калаларында жаракат алгандардыц алгашкы аурушацдыгын ресми мэлiметтер непзшде зерттедiк. Аудан тургындарыныц алгашкы аурушацдыгыныц орташа керсеткiшi 1285,20%о00-ден 1489,30%о00 дейш жеттi. Аудандар бойынша керсеткiштiк ец жогаргы децгейi Мактарал (2716,3^00), Арыс (2024,4°%000), ТYЛкiбас (2154,6°%000) жэне Казыгурт аудандарында (1874,6%%00) тiркелдi. Осы аудандар iрi трассалардыц бойында жайгаскан жэне автотранспорттыц козгалысы аса кауырт. Ал, жаракаттанудан туындайтын аурушацдыктыц ец теменп децгейi (577,50%о00-ден 1120,60%о00 дейiн) Созак, Шардара (1145,30%о00) аудандарында аныкталып отыр. Осы екi аудандагы эпидемиологиялык жагдайдыц саябыр болуы олардыц орталык трассалардан шалгай орналасуы себеп болуында.
Математикалык модельдеу эдкшщ кемегiмен
жаракаттанудан туындаган аурушацдыктыц даму багытын сандык жэне сапалык тургыда аныктадык. Керсеткiштiц 2005 - 2014 жылдардагы динамикасындагы даму багытын аныктау Yшiн аппроксимациялык кызметтщ кемегше ЖYгiнiп, тренд жасауга KYШ салдык. Облыс тургындарыныц 2005 - 2014 жылдардагы жаракаттанудан туындаган аурушацдыгы 2791,2%ооо-ден 2694,00%ооо-ге дейiнгi аралыкта орналаскандыгы белгШ болды. Баскаша айтканда алгашкы аурушацдык керсеткiшiнiц бiршама темендегенi байкалады. Осы жагдайдыц калыптасуына бiрiншi кезекте кала тургындары арасындагы жаракаттанудан туындаган аурушацдыгыныц 4127,7%оо -ден 3239,4%оо -ге дешн азаюы себеп болды.
kaznmu.kz • КазНМУ • №1-201 6*
Алайда, зеpттелген жылдаpы жаpак;аттанyдан тyындаFан аypyшацдык; квpсеткiшiнiц динамикасында жоFаpылаy Yдеpiсi бай;алады (1349,70%ooo-ден 1491,9 0%ooo-re дейш). Бул жаFдай аyылды жеpдегi к;аyiп-к;атеpдщ жылдан жылFа жаpак;аттаp саныныц аpттыpып, T¥pFындаp денсаyлыFына тигiзетiн зияндылыFыныц аpта TYCкендiгiн квpсетедi. Осы T¥pFыда ОцтYCтiк Казахстан облысыныц аyдандаpы мен к;алалаpында т^мыс™; жаpак;ат алFандаpдыц алFашк;ы аypyшацдыFындаFы динамика мен дамy баFытын салыстыpа зеpттедiк.
Heri3ri нэтижелер. Облыс т¥pFындаpыныц 2005 - 2014 жылдаpдаFы т¥pмыстык; жаpак;аттанyдан тyындаFан аypyшацдыFы 372,20%ooo-ден 346,00%ooo-re деинп аpалык;та оpналаск;андыFы белгiлi болды. Осыпан к;аpаFанда т¥pмысты; жаpак;аттанyFа байланысты ;алыптаск;ан алFашк;ы аypyшацдык; квpсеткiшiнiц твмендегенi
бай;алады. Осы жаFдайдыц ;алыптасуына бipiншi кезекте ;ала T¥pFындаpы аpасындаFы т¥pмыстык; жаpак;аттанyдан тyындаFан аypyшацдыFыныц 528,00%ooo -ден 427,50%ooo-re дейiн твмендегендiгi себеп болды.
Алайда, зеpттелген жылдаpы аyыл T¥pFындаpыныц т^мыс™; жаpак;аттанyдан тyындаFан аypyшацдык; квpсеткiшiнiц динамикасында 172,8%oo-ден 188,8%oo-ге дейiн жоFаpылаy Yдеpiсi бай;алады. Бул жаFдай аyылды жеpдегi т¥pмысты; жаpак;аттаp саныныц аpтып, T¥pFындаp денсаyлыFына тигiзетiн зияндылыFыныц все TYCкендiгiн квpсетедi.
Касквйлшпен шабуыл жасаyдан жаpак;ат алFан еp азаматтаp саны бастап;ы екi категоpияFа бвлiнедi - жастаp (40,0%) жэне ецбекке ;абшетт еpесек жастаFылаp (60,0%) к;¥pайды. Касквйлшпен шабyыл жасап, жаpак;ат алFан эйел азаматтаp саны, 40-59 жас аpалыFын ;амтиды жэне (50,0%) ;¥pайды, сонда бiздiц KYтiлетiн нэтижемiз бойынша жас эйелдеp аpасында твpттен 6ip бвлiгiнде осындай жаFдай кездеседi. Егеpде шабyыл жасаy нэтижесiнде жаpак;ат алFан болса, онда айтаpлык;тай ма;сатты аpамы пиFылмен емес, оныц MYЛкiне шабуыл жасайтыны аны;талды. Kелецсiз немесе о;ыс жаFдай нэтижесшде жаpак;аттанFан тулFалаpды еpте жасты;, оpта жасты; жэне егде мен K^pT™; жасты; топтаpына бвледi, оныц шшде 15-29 жас аpалыFында 24,0% K¥pайды, 30-44 жас аpалыFында 29,3% к;¥pайды, 45-59 жас аpалыFында - 28,0% K¥pайды, ал 60 жастан жоFаpылаpы 18,7% к;¥pайды. Демек, кец TYpде таpаFан эизодты; бейнелеpдiц келецсiз жаFдаймен тыFыз байланысты екенiн аныщтайды. Ал, келецйз жаFдайда ецбекке ;абшетт жастаFы 45-59 жас аpалыFындаFы эйел азаматтаp, егде жастаFы эйелдеp, еp азаматтаpдыц квpсеткiшiмен баpа-баp жэне тец дэpежеде Yйде, сая жайда, аpнайы демалыс оpындаpында, мэдени шаpалаpда, сауда-сатты; оpыpндаpында т¥pмыстык; жаpак;ат алады. 9ндipiс оpнында келецсiз жаFдаЙFа тап болатындаpдыц басым бвлiгi оpта жасатаFылаp болып шы;ты (66,7%). Ал олаpдыц шшде еp азаматтаp мен эйел азаматтаp тец дэpежеде жаpак;аттанатыны аны;талды. АypyxанаFа жатк;ызылFан жаpак;аттандаpдыц тец жаpтысы эpтYpлi себептеpдiц салдаpынан жаpак;ат алFандаp. Олаpдыц квпшiлiгi оpта, жалпы жэне аpнайы бiлiмдi тулFалаp (56,1%), санаты жоFаpы жэне аяк;талмаFан жоFаpы бiлiмдiлеp (36%) болып шы;ты. Бул жеpде жаpак;аттыц салдаpынан влген адамдаpдыц жаFдайын зацды TYPДе бак;ылаyFа алуды атап eTy кеpек: жол квлiгi апатынан алFан жаpак;аттаp Fана емес, сонымен катаp жэбipленyшiнi зоpлаy децгейiне байланысты жаpак;аттаpы да аны;талды. АталFан жаFдайлаpFа байланысты на;ты мэлiметтеpге CYЙене отыpып ;алалы; аypyxаналаpдыц аpнайы жаpак;аттаp бвлiмiне жатк;ызылFандаpдыц сипаттаpын на;ты бвлiп-жаpып айтатын болса;, онда жаpак;ат алFан T¥pFын халы; аpасындаFы жумысшылаpдыц бiлiм децгейiн, эсipесе жоFаpы жэне аяк;талмаFан жоFаpы б^м децгейлеpiне с¥pаныс баp. Ал, бастап;ы жэне оpта бiлiмi толы; емес pеспонденттеp аpасында кездесетiн тулFалаpFа - феномендш, детальды; талдаy ЖYpгiзyдi талап етедь ЖаFдайлаpды зеpттеy баpысында кepсетiлген жаpак;ат нысаналаpыныц тек жаpтысы Fана. Бipiншi о;отада, 15 жумысшыныц жасына лайы;ты оpта бiлiмi болмаFан; Екiншi о;отада, кэpiлiк жастаFылаpFа ;атысты болFан; Ал,
Yшiншi о;отада, жумысшыныц жасына байланысты бегаткен зацды талабымен оpта бiлiмдi толы; бiтipгендеpдi Fана жумыс;а ;абылдауды талап еткен. Kелецсiз жаFдайда аypyxанаFа жатк;ызылFан жаpак;аттанFандаpдыц (бiлiм децгейлеpi жоFаpы, шыцдалFаны 48% K¥pады, ал жоFаpы бiлiм баp pеспонденттеp мен жоFаpы о;уды аяк;тамаFHдаp 45,3%) к;¥pады, сол сия;ты оpта жэне аpнайы оpта бiлiмдiлеpдiц жаFдайлаpы аныщталды. ^лецйз жаFдайда жаpак;т алFандаpды а^^фа; айт;анда, жэбipленгендеp квбiнесе: демалыс, споpтпен айналысуда, YЙдiц т¥pмыстык; жумысымен жэне саяжайдыц жумысымен айналыс;анда, сол сия;ты ДYкенге, мэдени сауы; оpталык;таpына жэне íc-шаpалаpFа ;атыс;ан кездеpiнде абайсызда жаpак;ат алFандаp.
Жумысшылаpдыц бiлiм децгейiнiц санаты (шабyыл кезiнде жаpак;ат алFандаp, автоквлш о;отасында жаpак;ат алFандаp жэне вн^к^к оpында жаpак;ат алFандаpдыц) жаFдайы тэжipибе T¥pFысында бipкелкi: Yшiншi жумысшыныц бipеyiнде жоFаpы немесе аяк;талмаFан жоFаpы бШмдь екiден Yшеyi - жалпы оpта жэне аpнайы оpта бiлiмдi болFаны аны;талды.
ЖоFаpы бiлмдiлеp аpасындаFы жумысшылаp (жоFаpы жэне аякталмаFан жоFаpы бiлiмдiлеpдiц пайызды; квpсеткiшi еp азаматтаp - 39,3%, ал эйел азаматтаp 49,0%-ды к;¥pады, сонымен бipге толы; емес оpта бiлiм 6,6% K¥pаса, бастап;ы бiлiмдiлеp 4,1% к¥pаFан), осыFан ;атысты жаpак;ат алFан еpлеp мен эйелдеpдiц аpасындаFы себептеpi мен айыpмашылык;таpы аны;талып, олаpдыц бiлiм аясындаFы к;аpым-к;атынасы мен популяциялы; зацдылык;таpы к;аpастыpылды.
Сонымен, еp азаматтаpFа шабуыл жасап, нэтижесiнде жаpак;ат алFандаpдыц саны, олаpдыц бiлiм децгейшщ твмендiгiн квpсетедi. ЖоFаpы бiлiмдi еp азаматтаp вз ;аушйздМне квп квцш бвлiп, са;тану шаpалаpын жасайды, сондьщтан олаpдыц аpасында ;асквйлш шабyылFа ушыpаFандаp аса квп емес (16,1%), ал оpта бiлiмдiлеp аpасында олаpдыц Yлес салмаFы 83,3% -ды K¥pады. Ал, еp азаматтаpыныц аpасында (14,9 жэне 85,1%) да осындай зацдылы; бай;алады, бipак; жалпы ;асквйлш шабyылFа ушыpаFандаpдыц басым бвлiгi эйелдеp аpасында ;алыптас;ан (93,8%).
Эндipiстiк жаpак;аттаp - жоFаpыда квpсетiлген еp азаматтаpдыц жоFаpы бiлiмi жо; сия;ты, тек ;ана оpта бiлiмдi эйелдеp аpасында кездеседi. Жумыс оpнында ЖYpгiзiлген саyлнамалаpды талдау нэтижесшде, келецйз жаFдайдаFы жаpак;аттаpFа ¥Шыpайтындаpд^Iц квбiсiнiц санаты (36,4%) - жумыссыздаp к;¥pайды. М¥HдаFы, бастап;^1 жаpакаттyнышылаpд^Iц квpсеткiшi жумысшылаp мен егде жастаFы зейнеткеpлеp, на^ы^а; 55 жастан жоFаpы эйелдеp мен 60 жастаFы еp азаматтаp болып саналады. Одан бас;а, жаpтысынан квп жумысшылаp - ецбекке кабiлеттi жастаFылаp болд^1.
Осылайша, экономикалы; белсендi топтаFы T¥pFын xалыктаp аpасындаFы жумысшылаpды усына отыpып, олаpд^Iц аyыp жаpакат алып, аypyxанаFа жат;^1зылу^1 аны;талд^1. Мемлекеттiк мекемелеpде, вндipiс оpнындаFы жумысшылаpдыц твpттен 6íp бвлiгi (26,4%) к¥pад^i, сондай-а; ;аншама акционеpлiк жэне жеке меншш оpындаpындаFы жумысшылаp саны- (28,1%)-ды к;¥pады. Жеке меншiк ¥Йымдаpда жалдамалы жумысшылаp (6,4%) K¥pап, ондаFы жеке кэсiпкеpлiк иесi (2,7%) кpады, Шымкент ;аласын^ы экономикалы; белсендi топтаFы жумысшылаpдыц Yлес салмаFы, C¥pаныстаFы абсолюттiк оpташа минимум ^pre^tai - (2,7%) едэyip твмен екеш аны;талд^1. Осылайша, бас;а жумысшылаpдыц санатына KаpаFанда, ж¥мысшылаp аpасындаFы
жаpак;таттанFандаpдыц квpсеткiшi твмендеу. Жаpакаттыц TYpлеpiн талдап, олаpдыц эpтYpлi себептеpiн бвлу баpысында, жумсшылаpдыц мемлекеттiк, акционеpлiк жэне жеке кэсiпкеpлiк кызметкеpлеpiнiц жаpакат алу баpысы бойынша аны;талд^1.
Ецбек ету жасын^ы жаpакаттанFандаp аpасындаFы отбасы мен бала-шаFасы жо; еp азаматтаpдыц Yлес саны - 55,71% жэне эйел азаматтаp саны - 26,52% к;¥pады, ал толы; отбасы мен бала-шаFасы баp еp азаматтаp саны - 6,06% K¥pаса, осындай эйел азаматтаpдыц Yлес саны 38,76%
• Nq1 -201 6 • КазНМУ • kaznmu.kz
болып шы^ты. Тольщ отбасы бола тура бала-шагасы жо;тар арасындагы ер азаматтардыц улес салмагы 3,34%-;ураса, осындай эйел азаматтардыц улес салмагы 8,24%-ды тузеп отыр. Ал жартылай отбасы бар немесе жубайы ;айтыс болган, бiрак; бала-шагасы бар ер азаматтардыц улес салмагы 4,89% болса, ал ершен айырылган эйел азаматтардыц улес салмагы 24,48%-ды курайды. Жара;аттыц салдарынан ауруханага жат;ызылган ер азаматтарга Караганда, эйел азаматтардыц жасы жогары жэне эйел азаматтардыц басым белшшц отбасы толы; болып шыкты. Бiрак динамикалы; тургыда жара;аттанып ауруханага тускен жэне травматологиялы; кемек алган эйел азаматтар арасында отбасы толы; емес, ажырас;ан жэне жесiр эйелдер саны артты. Отбасыныц ;;ауш0здтне жауапты ер азаматтардыц барлыгында дерлiк келецйз жагдайда жара;ат;а душар болу ыктималдыгы жогары (98,2%). Жалгыз журген ер азаматтарга шаубыл жасаудыц ец жогары ы;тималдыгы нэтижесiнде (83,3%) ер азаматтар жара;ат алады, шабуыл жасайтындар кебшесе алкоголь iшiмдiгiне бейiмделгендер. Ал, эйелдерге каскейлшпен шабуыл жасаудыц жогары ыктималдыгы (75%) жартылай отбасы барларда жогары. Толы; отбасы, балалары жэне немерелерi бар отбасылардыц кебiнесе ер азаматтарыныц (80%-зы) ендiрiстiк жара;ат;а жиi ушырайды, ал эйелдерi (100%) жара;ат алады.
Келецйз жагдайга тап болатындар, кебшесе жалгызбасты ер азаматтар арасында (55%- ды) ;ураса, ал, толы; отбасылы эйел азаматтары арасында (37,8%-ды) ;урайды. Осы санат;а жататындардыц арасында жол келМ апатына ушырайтын тэуекелi жогары (42,8%), ал, отбысы ;урмаган ер азаматтар арасында жол келМ апатына жт ушырайтындар (60%) ;урайды.
Жара;аттыц болу ы;тимал кундер жума жэне демалыс KYHдерi жэне дYЙсенбi кушмен де байланысы баршылы; бiр жагына осы аталган апта KYHдерi келш ;озгалысыныц кеп болуы, сол сия;ты ;ала, ауыл тургындардыц арасында (демалыс, спортпен айналысу, мэдени-тыныгу орталы;тарына бару, дYкендердi аралау жэне т. б.) сия;ты ;озгалыстард^1ц салдарынан жэне де алкоголь Ммдщнщ кесiрiнен жол келМ апатына ушырап, жара;ат алатындары аны;. Зардап шеккендердiц (30-40%) эртYрлi мас^немдш дэрежеде екенi TYсiндiрiледi жэне элйз алкоголдiк iшiмдiгi бар сусынды ;огамдагы сананыц ;агидалары ретiнде алкогольдi пайдаланады. Осылардыц нэтижесiнде турлi жара;аттарга алып келедi. Экономикасы дамыган елдерде жара;аттанудан туындаган аурушацды; пен елiм о;игалары жылдан жылга темендесе, бiздiц республикамызда осы керсеткiштер то;таусыз есу Y^i^^. Орта есеппен алганда Республика аумагындагы ер кiсiлердiц жара;аттанудан елiмге ушырау MYMкiндiгi Европа одагыныц ер кiсiлерi арасындагы осындай керсеткiшiнен 4 есе жогары. 2014 жылгы ресми статистикалы; деректер бойынша Орталы; Азия мемлекеттерi мен Россия Федерациясындагы жара;аттанудан туындаган елiм керсеткiшiнiц децгейi 100 000 тургынга балап есептегенде 279,2 о;иганы ;ураса, Европа Одагында - 54,1%ооо болып шы;ты. Экономикасы даму Y^i^^n елдердегi жара;аттану о;игалары мен одан туындайтын елiм керсеткiшiнiц то;таусыз жогарылауына жол ;озгалысы
;ауырттылыгыныц артуы, алкогольдш iшiмдiктiц арзандыгы жэне кез келген жасты; топтарга ;ол жетiмдiлiгi (эйресе жасеспiрiмдерге), тургындар емiрiн ;оргау саласындагы зацдардыц босацдыгы, элеуметтiк капиталдыц азайып, жумыссызды;тыц улгаюы, байлы;ты иеленудегi тецйздшке алып келуде. Осыган байланысты балалар мен ;арт адамдардыц жара;аттанып, елiмге ушырау ;ауптшт арта TYсуде. Жара;аттануга жэне одан туындайтын елiмге ушырауга бейiм топтарга YЙсiз-KYЙсiз адамдар, шеттен келген жалдамалы жумысшылар, жер ауып ;ашып келгендер, MYгедектер мен жумыссыздар да жатады. Жара;аттарга ушырауга бейiм негiзгi ;ауштшш топтарын на;ты аны;тау, тургындар арасында осы нау;астылы;тыц профилактикалы; багдарламасын жасап, оны тиiмдi жэне белсендi уйымдастыру Yшiн ;ажет. Каза;стан Республикасы
тургындары арасында ;алыптас;ан жара;аттану мен одан туындайтын елiм о;игаларын темендетуге багытталган бiрiншi кезектегi шараларды негiздеу Yшiн жара;аттану о;игаларына барлы; тургындар бiрдей ушырай ма, элде оган жш ушырайтын ;ауш топтары бар ма, жара;ат;а жиi ушырайтын кезец бар ма, элде жылдыц барлы; маусымдарында жара;аттану о;игалары бiрдей туындай ма деген сура;тарга да дурыс жауабын табу ;ажет. ОКО ецбек ету жасындагы тургындарыныц жара;аттану мен уланудан туындаган елiм-жiтiмiнiц 100 000 адамга балап есептегендеп децгейiн зерттеу нэтижелерi келтiрiлдi. Ецбек ету жасындагы тургындардыц жара;аттанудан туындайтын елiм-жiтiм керсеткiштерi ец бастысы жол-келш о;игаларынан туындайтын болып шы;ты. Ерлер арасындагы елiм-жiтiмнiц ;урамында жол-келiк о;игасыныц Yлес салмагы 20,0% ;ураса, (35,7%ооо), эйелдер арасында 26,7% (11,6%оо) TYзеп отыр. Екiншi рангалы; орынды себеп салдары на;ты керсетiлмеген за;ымдану иелешп отыр (ерлерде 26,9%оо немесе 15,0%, ал эйелдерде 6,1%оо немесе 14,1%). Ер азаматтар арасында Yшiншi рангалы; орында (25,1% оо немесе 14,0%) абайсызда ;улау орналасса, эйелдерде (6,1%оо немесе 14,1%) ел^ру жагдайлары орын алган. Осы нозологиялардыц орналасу ретi тургындард^1ц жынысы езгергенде керкшше орналасад^1. 9зiне-езi ;ол салу о;игалары мен алкогольдiк iшiмдiкке улану о;игалары да тургындардыц елiмiне алып келетш негiзгi себептердiц ;атарына жатып отыр. Жалпы тургындард^1ц елiмiне алып келетш басты себептердiц ;атарына кездейсо; механикалы; туншыгу, оттан туындаган ;айгылы о;игалар, суга туншугу, электр тогынан туындаган ;айгылы о;игалар, емдеу барысындагы ас;ынулар, ;аруд^1 ;олданудан туындаган ;айгылы о;игалар да жатад^1. Бiздiц зертте}1мвд1 одан ары терецдету ма;сатында жара;аттану мен оны туындататын себептер арас^1ндат^1 корреляциялы; т^IF^Iз,aьIк;т^I ан^IКтадьIк; Он^1ц барыс^1нда жарацаттан ту^1ндайт^1н елiм мен элеуметтiк-гигиеналыц себептерд^ц арас^1ндат^1 байлан^1сг^1ц ете жогары екендiгi дэлелденд). Сон^1мец зерттеу барысында ;ол жеткiзген г^1л^1ми нэтижелер жрачат-гану ауру^1н^1ц турт^1ндар денсаул^1г^1на тигiзетiн зияндылыы ете Yлкен екенд1г1н керсетiп отыр. Оц^ст Kазакстан обл^1с^1 мен Шымкент ;алас^1нда Кал^Iптаскан жаракаттану,aьIЦ децгейi жылдан жылта арта TYCуде жэне оныц ауырлы; дэрежей жогарылап, мугедекгiк пен елмнщ есiм беруi байкаладьI.
Турмыстык;жаракат алу жиiлiгi бой^1нша кауiптi топца бiлiм дэрежей темен (орта жэне орташа арнай^1), отбас^1л^1; жардай^1 толы; емес, жумыссыз жэне iшiмдiкке салынган жэне элеуметт1к дезадаптацияга ушыраган тулгаларта эйел азаматтары жатады1. Ос^1 жагдайларды есепке ала от^1рып, турм^ICг^IК жаракаттар жэне он^1ц негiзгi себептерi туралы турF^IHдар,aьIЦ санитарл^1; бiлiмiн жогарылату юн белсенд^ру к;ажеттiгiн баса айту^1м^1з керек деп есептеймiз.
Сон^1мен ;атар, тургындардыц емiр суру салт^1н салауаттацаъ1ру жэне алкоголизм мен наркоманияныц кауiптiлiгi туралы бшмдштн артт^1ру керек Турмысты; жара;ат алган нау;астардыц емiрiн са;тап ;алу Yшiн барлы; сатыда кемек керсетуда оцтайланд^1руд^1ц ец басты жолы - ауруханага дейiнгi алгаш;ы медициналы;-санитарлы; кемектен бастап, нау;астардыц саулыгы ;алпына келгенше денсаулы; са;тау уйымындагы ;^1зметкерлермен профилактикалы;-реабилитациялы; багыттагы медициналы; кемек керсету болып табылады. Тжырым.
1. Оцгусгiк Каза;стан облысы мен Ш^1мкент ;алас^1 тург^1н халыктарыныц арас^1нда к;ал^Iптаскан жаракаттанудан ту^1ндаган аурушацдыц керсеткiшiнiц децгейi ж^1лдан ж^1лта арта TYсуде жэне он^1ц ау^1рл^1; дэрежеа жогарылап, мугедектiк пен елiмнiц еам беруi байкалуда.
2. Турм^ICг^IК жаращт алу жиiлiгi бой^1нша кауiптi топ;а бiлiм дэрежесi темен (орта жэне орташа арнайы), отбас^1л^1; жагдай^1 толы; емес, жумыссыз жэне эйел азаматтарды жащызута болад^1. Тэж1рибел1к ус^1ныстар.
kaznmu.kz • КазНМУ • №1-201 6*
1. Турмыстъщ жаракаттар жэне оныц непзп себептер1 туралы тургындардыц санитарлык бшмш жогарылату iciH белсендру кажет.
2. Тургындардыц 0мiр суру салтын салауаттандыру жэне алкоголизм мен наркоманияныц кауштшп туралы бiлiмдiлiгiн арттыру керек.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Калыгин А. Б. Социально-гигиеническая актуальность травматизма и проблемы лечения больных с травматической патологией в крупном городе // В сб. Актуальные проблемы практической медицины. - М.: 2000 - С. 43-45.
2 Алимова Л. Б., Булешова А М., Жанабаев Н. С., Бейсенбаев А А. Социологическая оценка амбулаторной травматологической помощи населению крупного мегаполиса Южно-Казахстанской области. - 2013. - С 34.
3 Булешова А. М., Жанабаев Н. С, Алимова Л. Б., Бейсенбаев А А характеристика амбулаторной травматологической службы по данным социологического опроса пациентов траматологических пунктов города Шымкент. - 2013. - С 37.
А.М. БУЛЕШОВА1, М.А. БУЛЕШОВ2, Н.С. ЖАНАБАЕВ1, Г.Е. МАМБЕТОВ1, Р.Е. БОТАБАЕВА3
1Международный Казахско-Турецкий университет имени Х. А. Ясави,
г. Туркестан, Республика Казахстан 2Южно-Казахстанская государственная фармацевтическая
академия, г. Шымкент, Республика Казахстан 3Казахский национальный медицинский университет имени С. Д. Асфендиярова, г. Алматы, Республика Казахстан
СОЦИАЛЬНО-ГИГИЕНИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ БЫТОВОГО ТРАВМАТИЗМА НАСЕЛЕНИЯ ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ
Резюме: Бытовой травматизм населения Южно-Казахстанской области и города Шымкент имеет тенденцию к росту, а также к тяжёлым осложнениям, которые приводят инвалидизации и смертности. К основной группе риска по бытовому травматизму можно отнести лиц с неполным средним образованием, не имеющих семью, безработных и преимущественно женщин. Полученный материал стал основной разработки практических рекомендации, направленные на снижение бытового травматизма населения мегаполиса.
Ключевые слова: Южно-Казахстанская область, мегаполис, травматизм, инвалидность, смертность, профилактика, практические рекомендации и предложения.
A.M. BULESHOVA1, M.A. BULESHOV2, N.S. ZHANABAYEV1, G.E. MAMBETOV1, R.E. BOTABAYEVA3.
International Kazakh-Turkish University H. A. Yassaui,
Republic of Kazakhstan, Turkestan1 Southern Kazakhstan state pharmaceutical academy, Republic of Kazakhstan, Shymkent2 Asfendiyarov Kazakh National Medical University, Republic of Kazakhstan, Almaty3
SOCIAL AND HYGIENIC PROBLEMS OF HOUSEHOLD TRAUMATISM OF THE POPULATION OF THE SOUTHERN KAZAKHSTAN AREA
Resume: Household traumatism of the population of the Southern Kazakhstan area and Shymkent city tends to growth, and also to heavy complications which give invalidizations and mortality. It is possible to carry the persons with incomplete secondary education who don't have a family, the unemployed and mainly women to the main risk group on household traumatism. The received material became the main development practical recommendations which are submitted on decrease in household traumatism of the population at megalopolis. Keywords: Southern Kazakhstan area, megalopolis, traumatism, disability, mortality, prevention, practical recommendations and offers.
