CC BY
13БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА МАТЕМАТИКА ПЭН1НДЕ ЖАГДАЯТТЬЩ ЕСЕПТЕР Ц¥РУ АРЦЫЛЫ ОЦУШЫЛАРДЬЩ ЦАРЖЫЛЬЩ САУАТТЫЛЫГЫН
АРТТЫРУ
САЛГАРЕВА ГУЛАЙЫМ ИБРАГИМОВНА
^азак улттьщ кыздар педагогикалык университетi, «Бастауыш окытудыц педагогикасы
мен эдютемеа» кафедрасыныц ага окытушысы, п.п. магистрi Алматы, ^азакстан
БЕКТЕМ1Р ГYЛЗАТ, БУРАНБАЕВА АЯЖАН, ГУЛТОРАЕВА ЭЪТИБОР
«Бастауыш окыту педагогикасы мен эдютемеш» мамандыгыныц 3 курс студенттерi
Алматы к., ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацалада бастауыш сынъттардыц царжылыц сауаттылыгын арттырудыц мацызы мен математика пэтнде жагдаяттыц есептер цурастыру арцылы царжылыц сауаттылыцты арттыру баяндалады. Мацалада оцушылардыц жас ерекшелжтерте сэйкес, царапайым жэне цызыцты царжылыц есептерд1 математика сабагында цолдану усынылган.. Бул эдгс балалардыц царжылыц сауаттылыгын арттырып цана цоймай, олардыц сыни жэне логикалыц ойлау цабыетт де дамытады. Мацала бастауыш сынып оцушыларыныц царжылыц сауаттылыгын дамыту ушгн математика пэтнде цолданылатын жагдаяттыц есептерд1 цуру жэне оларды оцу процестде ттмдг пайдалануга багытталган.
ЮлттЫ свздер: царжылыц сауаттылыц, царжы, математика, жагдаяттыц есептер, бастауыш сынып.
Бэсекеге кабшетп, дамыган ел болуымыз Yшiн, непзп мшдеттердщ 6ipi сауаттылыктыц жогары болуы. Бул туралы ^аржылык сауаттылыкты арттырудыц 2020-2024 жылдарга арналган тужырымдамасында «^аржылык сауаттылык децгешн жогарылату экономикалык, элеуметлк жэне каржылык кeрсетiлетiн кызметтерге колжетсмдшкт! кецейтедi жэне элемдiк практикада болашактагы дагдарыстардыц алдын алуга багытталган каржылык реформалардыц мацызды курамдас бeлiгi болып табылады. Тутастай алганда, каржылык сауаттылык мэселелершде кептеген елдердегi элеуметтiк топтар мен нысаналы аудиториялардыц басым белшнде кажылык бiлiм мен кузыреттшктщ жетюпеуше байланысты бiртектi проблемалар байкалады», - деп керсетшген болатын [1]. Осыган орай болашактагы дамуды негiзге ала отырып, келешек урпакка, соныц шшде балалардыц бастауыш сынып кезiнен каржылык сауаттылыктыц мацызын тYсiндiру ерекше релге ие екенш тYсiну кажет. Нактырак айтсак, бастауыш мектеп кезецi - балалардыц акыл-ойы мен эдеттерiнiц калыптасатын уакыты. Осы кезецде каржылык сауаттылыкка катысты негiзгi угымдарды Yйрету балаларга каражатты Yнемдеу, жинактау, жумсау жэне жоспарлау сиякты дагдыларды ерте мецгеруге мYмкiндiк бередi. Ойындар, интерактивтi эдютер жэне шыгармашылык тапсырмалар аркылы каржылык бшм беру балалардыц назарын аударып, оларды каржылык жауапкершiлiкке тэрбиелейдi.
^аз1рп заманда каржылык сауаттылык жеке тулганыц элеуметтiк-экономикалык eмiрде табысты болуын камтамасыз ететiн мацызды дагдылардыц бiрi болып табылады. Бул дагдыны дамыту бала кезшен басталуы керек, eйткенi мектеп окушыларыныц дурыс каржылык дагдыларды мецгеруi олардыц болашактагы каржылык шешiмдерiне ыкпал етедi [2]. Сондыктан бастауыш сынып окушыларына каржылык сауаттылыкты калыптастырудыц мацызы зор. Бул максатка жетудiц тиiмдi эдiстерiнiц бiрi - математика пэншде жагдаяттык есептер куру. Осы орайда, ^аржылык сауаттылыкты зерттеушiлер де аз емес. Атап айтар болсак, К.Р.Мадаминова ез зерттеушде каржылык бiлiм мен дагдыларды дамыту мэселелерше, соныц шшде жастар мен студенттер арасындагы каржылык сауаттылыкты
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
арттыруга терещрек токталган [3]. Г.Т. Шалгымбаев каржылык сауаттылыктыц экономикалык тиiмдiлiгiн зерттеп, каржылык бiлiм мен акпараттыц азаматтардыц экономикалык эл-аукатына эсерiн кeрсетедi [4]. Р.А.Мусина каржылык сауаттылыкты балалар мен жасeсmрiмдер арасында дамытуга арналган зерттеулер жургпп, мектеп багдарламаларына каржылык сауаттылык элементтерш енпзудщ тиiмдiлiгiн карастырады [5]. А.Н.Шарафутдинова каржылык сауаттылыкты дамыту мэселелерiн карастырып, оныц зерттеулерi каржылык бшмнщ бизнес жэне кэсшкерлш саласындагы мацызын кeрсетедi [6]. Ал, Ф. Дж. Лирер каржылык сауаттылыкты зерттеген халыкаралык децгейдеп галым. Ол жеке каржыларды баскару, инвестициялар жэне бюджеттiк жоспарлау бойынша кептеген зерттеулер жYргiздi. Лирердщ жумыстары каржылык сауаттылыктыц жеке адамдар мен отбасылардыц eмiрiндегi рeлiне ерекше кещл бeледi [7]. Отандык галым Ш.Т. Бейсенова каржылык сауаттылыкты жастар арасында дамытуга арналган зерттеулер жYргiзiп, оныц жумыстары жастардыц каржылык бiлiмiн арттыру багдарламалары тиiмдiлiгiн кeрсеттi [8].
Бул зерттеулер жалпы каржылык сауаттылыкты арттыруга эсерлi багдар болып, болашакта Yлкен бастамаларга себепшi болады. Дегенмен осы каржылык сауаттылык бойынша бшм берудi бастауыш сыныптан колга алсак, болашакта жастардыц ерте жастан eз каржылык мэселелерш дурыс шешiп, eмiрге накты жоспар кура отырып дамуына эсер етедь
Эр нэрсенiц екi жагы бар екенiн ескере отырып, ^аржылык сауаттылыкты дамытудагы жагдаяттык есептердiц кемшiлiктердi де умытпау кажет. Олар:
1. Теориялыц бшмнщ шектеулш: Жагдаяттык есептер тек практикалык каржылык жагдайларга непзделгендштен, кейбiр теориялык бiлiмдер аз камтылды. ^аржылык тYсiнiктердiц терец теориялык аспектшерш тYсiнбей-ак балалар есептердi шешуге дагдыланды.
2. ЭртYрлi децгейдег1 оцушылар Yшiн курдел1 болуы: Кейбiр окушылар Yшiн жагдаяттык есептердi тYсiну киындык тудырды. Эр тYрлi децгейдегi каржылык сауаттылыкты мецгерген окушылардыц бiрдей нэтижелер кeрсетуi киын болды. Сондыктан кейбiр окушылар косымша тYсiндiру мен кeмекке муктаж болды.
3. Оцушылардыц жас ерекшелiктерiне сай келмеуi: Кейбiр каржылык угымдар бастауыш сынып окушылары Yшiн кYPделi болуы мYмкiн. Олар кейбiр абстрактш каржылык угымдарды тYсiнуде киындыкка тап болды. Эсiресе, бюджет куру, шыгындарды жоспарлау немесе болашакка жоспарлау сиякты такырыптарда косымша тYсiндiру кажет болды.
4. Крсымша уацыт цажеттшт: Жагдаяттык есептердi толык тYсiну жэне оларды сабакта колдану кeп уакытты талап етедь Окушылардыц эркайсысы бiрдей уакытта тапсырмаларды тYсiне алмауы жэне есептердi шешуге эртYрлi уакыт жумсауы косымша уакытты талап етп.
Бастауыш сыныптарда каржылык сауаттылык бойынша бiлiм беру математика пэншде тиiмдi уйымдастырылса, бул баршага ортак тиiмдi орта болатыны анык. Осыган орай, окушылардыц болашакта кездеспру ыктималдыгы жогары eмiрлiк мацызы бар жагдайларга дайындыкты жагдаяттык есептер аркылы Yйретiп, балаларды болашак eмiрге дайындагымыз келедi.
Балаларга каржылык сауаттылыкты ерте жастан бастап Yйрету олардыц болашактагы каржылык турактылыгына оц ыкпал етедi. ^аржылык сауаттылыкты Yйренген балалар:
• Болашакта саналы каржылык шешiмдер кабылдайды;
• Кредиттiк мiндеттемелердi дурыс багалайды жэне карызга жауапты карайды;
• Акшаны Yнемдеп, жинау эдеттерш калыптастырады;
• Кэсiби кызметiнде де каржылык бшмдерш колданып, табыска жетедь
Жалпы алганда, каржылык сауаттылык - бул балаларга болашакта каржылык турактылык пен жауапты карым-катынасты камтамасыз ететш мацызды дагды.
Жагдаяттык есептер - окушылардыц накты eмiрлiк жагдайлармен байланыста каржылык мэселелердi шешуге багытталган тапсырмалар. Бул есептер окушыларга каржы куралдарымен дурыс жумыс iстеудi Yйретiп кана коймай, олардыц логикалык ойлауын жэне
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
математикалык дагдыларын дамытады. Мундай есептер аркылы окушылар ез бiлiмi мен дагдыларын тэж1рибе жYзiнде колдануга мYмкiндiк алады [9]. Жагдаяттык есептер накты емiрден алынган жагдайларга негiзделгендiктен, окушылар шынайы каржылык жагдайлармен жумыс iстеуге бейiмделдi. Жагдаяттык есептердi шешу аркылы балалардыц емiрдегi киындыктарды ецсеру^ каржы жолындагы тYрлi мэселелерден оцай етуi жещл тYPде жYзеге асады. Жагдаяттык есептер окушыларга каржылык жауапкершiлiктi сезiнуге кемектестi. Олар эрбiр каржылык шешiмшц салдарын тусше отырып, жауапкершiлiктi сезiне бастады. Бул балаларды ездершщ каржылык баскару дагдыларын дамытып, шешiм кабылдау барысында олардыц сана-сезiмiн арттырды. Бала кезiнен каржы такырыбына дагдыланган бала езiнiц емiрдегi этаптык киындыктарынан, бастауыш сыныптагы теориялык турде мецгерген каржы такырыбындагы есептерш колдану аркылы,практикада жYзеге асырып, шеше алады. Бiз усынып отырган жагдаяттык есептердщ негiзгi максаттары:
К,аржылъщ mYCÎHÎKmepài енггзу: Жагдаяттык есептер окушыларды карапайым каржылык угымдармен таныстыруга багытталган. Мысалы, есептерде акша жинау, шыгындарды жоспарлау, бага айырмашылыктарын аныктау сиякты тусшштер енгiзiледi.
Практикалыц дагдыларды цалыптастыру: Мундай есептер баланы теориялык бiлiмдi накты емiрде колдануга Yйретедi. Окушылар есептеу, салыстыру, талдау сиякты математикалык операцияларды каржылык контексте орындайды.
Логикалыц ойлауды дамыту: Жагдаяттык есептер шешiм кабылдауга, мэселенiц шешiмiн табуга жэне накты бiр жагдайларда дурыс эрекет етуге кемектеседь
Озгндгк жэне топтыц жумысца баулу: Есептердi жеке немесе топпен шешу аркылы окушылардыц ынтымактастыгы артады, олар эртYрлi кезкарастарды талкылап, ез ойларын коргайды [10].
Бастауыш сынып окушыларына арналган математика пэнiнде жагдаяттык есептердщ мысалдары мен оныц келесщей максаттарга жету мYмкiндiктерiн усынамыз:
1. Ацша mYCÏH^ÏH цалыптастыру: Окушылар есептер аркылы акша туралы алгашкы бшмдерш калыптастырады. Мысалы, «Эли дYкеннен ойыншык сатып алды. Ойыншыктыц багасы 500 тецге, ал Элиде 1000 тецге бар едь Элидщ канша акшасы калды?» деген есеп окушыныц ^нделшт емiрде кездесетiн карапайым каржылык шешiмдердi тYсiнуiне кемектеседi.
2. Шыгынды жоспарлау жэне Yнемàеу: Жагдаяттык есептер балаларды шыгындарын жоспарлауга жэне Yнемдеуге Yйретедi. Мысалы, «Меруерт туган кYнiне арналган сыйлыкка 2000 тецге жинады. Ол сыйлык алуга 1500 тецге жумсады. ^алган акшасын кандай максатта пайдаланса болады?» деген есеп баланыц каржылык ресурстарын тиiмдi пайдалануды Yйретедi.
3. Бюджет mYcrn^m дамыту: Бастауыш сыныпта балалар карапайым бюджета жоспарлауды Yйренедi. «Отбасындагы айлык кiрiс 100,000 тецге. Отбасы азык-тYлiкке 40,000 тецге, кшм-кешекке 20,000 тецге жумсайды. ^алган акшаны баска шыгындарга калай белсе болады?» деген сиякты есептер аркылы балалар отбасылык бюджеттi дурыс баскаруды Yйренедi.
^аржылык сауаттылыкты бастауыш сыныптардан бастап дамыту балалардыц болашакта акшаны тиiмдi баскаруына, каржылык шешiмдердi дурыс кабылдауына жэне жалпы экономикалык тYсiнiгiн калыптастыруга ыкпал етедi. Математика пэнi каржылык сауаттылыкты дамытудыц ец колайлы салаларыныц бiрi болып табылады. Сандык есептер аркылы балаларды акшамен, шыгындармен, жинактармен жэне бюджеттi жоспарлаумен таныстыру, каржылык шешiмдердi накты жагдаяттар аркылы тYсiндiру тиiмдi тэсiл ретiнде карастырылады. Бул жоба бастауыш сынып окушыларына каржылык сауаттылыкты математика сабагында емiрлiк жагдаяттар куру аркылы дамытуды максат етедь
^орытындылай келе, жагдаяттык есептер куру аркылы окушылардыц каржылык сауаттылыгын арттыру аркылы олардыц болашакта ез каржысын дурыс баскаруына мYмкiндiк бередi. Мундай есептердi математика сабагына енгiзу балалардыц математикалык жэне
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
каржылык дaFдылaрын бiрдей дамытып, eмiрге дайын болyынa септiгiн тигiзедi. Сондыктан окушылардыц каржылык сayaттылыFын кaлыптaстырyдa жaFдaяттык есептер мацызды рeл аткарады жэне оны оку бaFдaрлaмaсынa енгiзy болашакка сaлынFaн инвестиция деyге болады.
1. ^Р нормативтш кукыктык aктiлерiнiц акпараттык-кукыктык жYЙесi. ^аржыльщ сayaттылыкты aрттырyдыц 2020-2024 жылдaрFa aрнaлFaн тужырымдамасы https://adilet.zan.kz/kaz
2. ^азакстан Респyбликaсы ¥лттык Бaнкi. (2020). Каржылыц сaуaттылыцты арттыру бойыншa оцулыцтар. Aлмaты: ¥лттык банк баспасы.
3. Мадаминова К. Р. ^aзaкстaндaFы каржылык сayaттылыкты aрттырyдыц мэселелерi мен болaшaFы // ^аржы жэне экономика. - 2019. - № 3. - Б. 45-51.
4. ШaлFымбaев Г. Т. Экономикалыц тшмдтк жзж царжылыц сауаттылыц // Экономикалык зерттеулер журналы. - 2018. - № 2. - Б. 89-97.
5. Мусина Р. A. Жастардыц царжылыц сауаттылыгын арттыру: мeктeп багдарламаларына erni3y // Бшм жэне Fbrnbrn. - 2021. - № 4. - Б. 102-109.
6. Шарафутдинова A.H. Бизжс жзж кэсiпкeрлiк саласындагы царжылыц сауаттылыцтыц мацызы. - Мэскеу: Бизнес жэне баскару институты, 2018.
7. Lier, F.J. Financial Literacy and its Impact on Personal and Family Financial Management. -New York: Financial Education Press, 2017.
8. Бейсенова Ш.Т. Жастар арасында царжылыц сауаттылыцты арттыру багдарламаларыныц тшмдшт. - Aлмaты: Жастар институты, 2022.
9. AймaFaнбетовa ЭД. Maтeмaтuкa пэнiндe жагдаяттыц eсeптeрдi цолдану арцылы оцыту эдiстeмeсi. Aerara: Фолиант баспасы. 2018
10. Жумабекова С. Т. Каржылыц сауаттылыц: мeктeп оцушыларына арналган нусцаулыц. Aлмaты: Мектеп баспасы. 2021
ПАЙДАЛА^АН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
