CC BY
0ЭОЖ 37.016:821.512.122
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНА ЖАН-ЖАЦТЫ ТЭРБИЕ БЕРУДЕГ1 С0З 0НЕР1НЩ МАЦЫЗЫ
БАЙМУХАМБЕТОВА КУРАЛАЙ МЫКТЫБЕКОВНА
Окыту жэне тэрбиелеу эдiстемелерi кафедрасыныц окытушы-дэрюкер^ I.ЖансYгiров атындагы Жетюу университетi, Талдыкорган, ^азакстан
СЕР1К НАЗЫМ АБЫЛАЩЫЗЫ
Бастауыш окыту педагогикасы мен эдютемеа мамандыгыныц
1 курс студент^
I.ЖансYгiров атындагы Жетiсу университетi, Талдыкорган, ^азакстан
Аннотация. В этой статье расказывается о важности речи. Констатируется, что при комплексном обучении учащихся начальной школы можно через слова понимать смысл образования, красноречиво говорить, начинать речь в разных группах, свободно выражать свои мысли. Искусство речи - способствует правильному чтению и говорению ученика, всестороннему развитию его мышления, творческому развитию выразительного чтения рассказа.
ЮлттЫ свздер: искусство речи, учащиеся начальных классов, образование.
Abstract. This article talks about the importance of speech. It is stated that with the comprehensive teaching of primary school students, it is possible to understand the meaning of education through words, speak eloquently, start a speech in different groups, and freely express their thoughts. The art of speech - promotes correct reading and speaking of the student, the comprehensive development of his thinking, the creative development of expressive reading of the story.
Keywords: art of speech, primary school students, education.
Елбасы ^асым-Жомарт Токаевтыц «Эдшетп ^азакстан: зац мен тэртш, экономикалык еам, когамдык оптимизм» атты ^азакстан халкына жолдауы - мугал1мдердщ бшктшгш арттыруга жэне элеуметпк мэртебесш кетеруге кещл белген абзал. Экономиканы бшкп мамандармен камтамасыз ету - аса езекп мшдет. Сондай-ак болашакта сураныска ие болатын кэсштер Yшiн бшкп мамандар даярлау керек. Бул багытта накты жумыстар басталды. ¥стаздар - улттыц зияткерлiк куаты. Олар бiлiмдi урпак тэрбиелеу аркылы елiмiздiц еркендеуiне жол ашады. Yздiк оку багдарламасы, заманауи мектептер, озык баскару жYЙесi болса да, устаз бiлiктi болмаса, оныц бэрi бекер екеш анык. Сондыктан педагогикалык жогары оку орындарына талапты, кабiлеттi жастарды кабылдауга баса мэн беру керек. Жалпы, бул багыттагы жумыстыц беталысы жаксы, оны жалгастыру кажет. Баланы мектепке дайындау мэселесiне айрыкша назар аударган жен. Мектепке дейiнгi тэрбие беру жэне окыту iсiне мемлекетпен катар ата-аналар да жауапты. Сондыктан мектепке дешнп бiлiм беру саласында эр балага белiнетiн каражат отбасыныц накты табысына байланысты болуы керек. Осылайша, бiз бiлiм беру жYЙесiн одан эрi жетiлдiру аркылы шын мэнiнде муктаж азаматтарга кемек керсетемiз жэне мемлекеттiк колдаудыц ашык болуын камтамасыз етемiз. ТYптеп келгенде, азаматтарымыздыц элеуетiн арттырамыз.[1].
^азакта сез енерi Yлкен енер. Сондыктан да, енер алды - кызыл тiл дейдь Адам баласы дYниеге келген куннен бастап тэрбиелеудi керек етедi. «Жас бала - жаца еркен жайган жасыл агаш тэрiздi», - дейдi халкымыз. Жерге отыргызылган жас кешет те кашан тамыры терецдеп, жапырагы жайкалып, саялы агаш болып ескенше мэпелеп кутш, Yзбей тэрбиелеудi керек етедь Адам да агаш тэрiздi. ^ай гасырда болсын тэрбие непзп мэселе болып саналады. «Бала тэрбиес - мемлекеттщ мацызды мшдеп» деген Платон сезi бекер айтылмаган, элi де мацызын
жоймаган птр. ^аз1рп уакытта эрбiр улттыц болашагы - оньщ бiлiмдi де iскер, таланты да мэдениетп, адамгершiлiк асыл касиеттердi бойына ащрген тэрбиелi урпактардыц колында.
Бастауыш сынып окушыларын жан-жакты тэрбиелеуде сез енершщ мацызы зор. Халыкты; тэрбиенщ жаксы жактарын дамыта отырып, бYгiнгi дэуiрдiц талабына сай жаца мазмунда пайдалану - тэрбиенщ непзп максаты. Баланы сез eнерiне баулу ерекше тарихи дэуiрi бар казак зиялы кауымдарыныц ецбепнен бастау алады. Бул такырыпка керкем сездщ тещрегшде жYрген классик жазушыларымыздан бастап, эдебиетшi-тiлшi галымдардыц да eзiндiк Yлес коспагандары кемде-кем.
Эл-Фарабидщ айтуынша: «Адам - сейлеушц сейлеушшщ тYбiрi - сез, ал «сез» деген тш аркылы пiкiр айтуды бiлдiредi. Адам езшщ ойында барды тшмен айтып жетюзедь.. жэне оныц дурыстыгыныц к¥ралы... деп сипатталады. ^азiрri бiздiц «парламентпк риторика» деп жYргенiмiздi Эл-Фараби «Мемлекетпк кайраткердщ накыл сездерЬ> атты трактатында сол кездщ eзiнде-ак айтып кеткен болатын. Ягни, шешендiк eнердi мецгермешнше, шешен болмайынша кала (халык) баскару мYмкiн емес. Сонымен катар «Халыктар мен калаларды ерiктi тYPде окытып, Yйрету Yшiн пайдаланылатын адамдар бойына iзгi касиеттер мен шешендiк eнерi дамыган адамдар» болу керектiгi бYгiнгi кажеттiлiк ретiнде калыптасуда. Шешендiк eнерi кай мамандыкка болса да ете кажет. Эйткенi, тiл, сез байлыгы мол, тiлi таза, анык, сезге шешен, шебер, мэдениеттi сейлейтш адамды кiмде-кiм болса да бар ыкыласымен тыцдайды. Сол себептi де, тш енер оку орындарымен коса, баска да жогары оку орындарында YЙретудiц негiзгi эрi басты ерекшелiгi ол сейлеу мэдениетш, шеберлiгiн, шешендiгiн, юкерлшн, оныц тYрлерiн, ауызша жэне жазбаша калыптарын мецгеруге кеп септiгiн типзедь Сейлеу мэдениетi, шеберлiгi, шешендiгi, юкерлЫ, сейлеамнщ тYрлерiн окытудыц кай-кайсысы болсын, сапалы эдiспен жалпы эдютеме мэселесiне келiп тiреледi [2].
ЭДоцыратбаевтыц ецбектершде шешендiк сездерге байланысты бiркатар утымды ойлар айтылган: «...Ендi бiреулер шешендiк сез бiр гана тапкырлыкка курылады, олар ойын дэлелдеп айткан деседi. Эцпме дэлелдеуде гана емес, олар логикалык ойга курылып елдш мазмунда болган. Грек, Рим журтында туган риториканыц нормалары бул кезде есюрген. Бiрак эдiлет, дурыстык жолын айткан накыл сездердщ бэрi бiрдей ескi емес. Халык сондай сeздердi кадiрлеп сактаган. Жазу сызуы кем кeшпелi елдерде шешендiк сез езшше бiр енер, мектеп, дидактика болган. Шешендш сездщ дYрi - макал болса, одан алатын гибрат есюрмейдь «Аталы сезге арсыз токтамайды» деген накыл содан калган» [3].
Еалым Ж.А.Абилхаирова езшщ зерттеуiнде: «Бастауыш сынып окушыларын сез енерше баулу - ол керкем шыгарманы тану аркылы оку Yдерiсiнде карапайым сездер мен тсркестердш поэтикалык сырын, эстетикалык эсерлшгшщ кYшiн сезiнуге, керкем сездщ жасалу механизмiн Yйренуге мYмкiндiк беретiн, баланыц адамгершiлiк катынасына, сенiмiне, кезкарасыныц калыптасуына игi ыкпал ететiн, окыту эдютерш езара Yйлесiмдi бiрлiкте колдануды карастыратын тапсырмалар жYЙесi», - деп корытындылайды [4]. Жогарыда айтылгандай, шешендiк сездердеп кeрiнiс тапкан iшкi мэндшктщ адам мэншдеп орныныц ерекше жэне жогары екенш байкауга болады. Дей турганмен, бастауыш сынып окушыларына эдеби туындыдагы образдар жYЙесi аркылы, дэлiрек айтканда, енерге айналган eмiр ягни eмiрге айналган енер аркылы тэрбие беру, танып калыптастыру ез алдына айрыкша. Мiнекей, керкем эдебиеттщ кYллi к¥дiрет-кYшi дэл осы арада жатыр деуге болады.
Сез енерше баулу керкем шыгарманы, мэтiндi окып, тYсiнiп, талдаудыц негiзiнде жYзеге асады. Эдiскер талым Т.Эбдiкэрiмнiц зерттеу ецбегшде ана тш сабагында мэтiнмен жYргiзiлетiн мынадай жумыстар аркылы ауызша тiл дамытуга болатыны кeрсетiледi: мэтшд1 окыту аркылы тш дамыту; мэтшнщ мазмунын эцпмелеу аркылы тш дамыту; мэтiнмен жYргiзiлетiн шыгармашылык жумыс аркылы тiл дамыту; макал-мэтел, жацылтпаш окыту аркылы тiл дамыту[5].
Окушылардыц керкем бiлiмге талпынуын арттырып, киялын шарыктатып, бойын сергiтiп, эдемшк элемiне ынтасын арттыруда бастауыш мектепте окытылатын эдебиеттiк оку пэншщ мацызы зор. Сез eнерi бастауыш сынып окушыларын сез маржандарыныц кыр-сырын
игертш коймай, когамдык; eмiрдщ барлык саласына белсене араласуына жагдай тугызады. Керкем образ аркылы сез енершщ мацыздылыгына Yйретедi. Сондай ак, бастауыш сынып окушыларына керкем шыгарманы окыту, кiтапка деген кумарлыгы, сез eнерiне деген ынтасы мен кулшынысын дамытуда эдебиеттi окыту, одан бшм берудщ аса мацызды, эрi кYPделi жумыстарыныц бiрi болып табылады. Бул мэселелерде де окушылардьщ психологиялык ерекшелiгi, жасы, окып жYрген сыныбы ескерiледi.
Бастауыш сынып окушыларыныц эдеби шыгармаларды оку, кабылдау ерекшелштерше келсек, поэзиядан гeрi эцпмелерд^ карасезбен жазылган шыгармаларды окуга ынталы болып келедь Окыган шыгармалардыц мазмунына карай эр тYрлi эмоциялык кещл кYЙдi бастарынан кешiрiп, соны умыта алмай алацдаушылык оларда жиi кездеседi. Мше, осы кезде муFалiм мынадай жумыс журпзу кажет:
-I- Эдеби шыгармаларды талдауда, ец алдымен, окушылардыц ез пшрш, ойын, эсерiн бiлу.
-I- «Сенщ пшрщ, ойыц кате» деп, кесш айтудан сактану, керiсiнше, талдау барысында олардыц пiкiрiне ден коя отырып, сенiмдi, дэлелдi тYPде, шындыкка жетелеу.
-I- Эдеби шыFармалар айналасында жиi-жиi пiкiр таласын eткiзу, тшдерш дамыта отырып, пiкiрлерiн корFай бшуге де баулу.
-I- Эздерiне корытынды жасатуFа жаFдай туFызу.
Сейлеу мэдениеп, алдымен, эдеби тшдщ грамматикалык, лексикалык, стилистикалык, орфоэпиялык нормаларын мецгеру, сонымен бiрге бейнелеуiш, кeрiктеуiш амал-тэсiлдердi карым-катынас жасаудыц максаты мен мазмунына сай епп колдана бiлу дегендi бiлдiредi. Сейлеу мэдениетiн дамыта окыту Yшiн, олардыц бойында тiл мэдениетшщ мынадай катысымдык сапалык касиеттерiн игертудi мшдеттейдг «Сез мэдениетiнiц негiздерiн таныту, сез эдебшщ карым-катынас тYрлерiмен байланысы жайлы, шешендiк сез табиFаты туралы маFлуматтар бере отырып, окушылардыц сейлеу мэдениетш жетiлдiру, тiлдi элеуметтiк кызметiне сай орынды жумсай бiлуге YЙрету, интеллектуалдык, коммуникативтiк кабiлеттерiн арттыру», - деп керсеткен жен. Демек, «эдебиетпк оку» пэшшц негiзгi максатыныц бiрi -окушылардыц тш мэдениетiн жетiлдiре окыту болмак. Сондыктан бiздiц карастырып отырFан мэселемiздiц eзектiлiгi жоFарыдаFы айтылFан пшрлермен аныкталады. ОсыFан байланысты мынандай мшдеттер койылады:
1) сейлеу мэдениетiнiц Fылыми-теориялык негiздерiн белгiлеу;
2) сейлеу мэдениетш калыптастыру жумысыныц мазмунын, кeлемiн жэне оныц жYЙесiн нактылау;
3) сейлеу мэдениетшщ бiлiм, бiлiк, даFдыларын жэне оныц калыптастыру мен дамыту жолдарын керсету;
4) окушылардыц тiлдiк норма туралы тYсiнiгiн кецейтш, олардыц тшдш кателерiн жiктеу жэне оны болдырмаудыц эдiс-тэсiлдерiн саралап, сейлеу мэдениетiнiц калыптасу децгейiн кетеру.
Мэселен, муFалiм элеуметпк кызметкер, психолог, менеджер, саясаткер, педагог секiлдi ез мамандыктарыныц шарыктау шегше жеткiсi келсе, сейлеу eнерiн жете мецгеруi кажет. Себебi, оларFа адамдармен карым-катынас жасауFа, яFни эцгiмелесуге, кецес беруге, устаздык етуге, ресми жаFдайда шаршы топ алдында сейлеуге тура келедь Ал шаршы топ алдында сез сейлеу Yшiн, не айтканыцды бiлу аздык етедi, буFан коса, калай айту керектiгiн бiлген жен. «Шаршы топ алдында сез сейлеуге даярланушы эрбiр адамныц алдында мшдетп тYPде бiр шоFыр мэселе бас кетередь АлFашкы кезекте сез сейлеудщ максатына орай «Кiмдерге сейлеймш?», «ОларFа не айтамын?», «ОларFа буны не Yшiн айтамын?» деген сиякты сауалдар туындайды. Сондай-ак сейленер сeздiц сырткы «техникалык» жаFын айкындайтын «^алай дурыс айту керек?», «^алай тYсiнiктi айту керек?», «^алай кызыкты айту керек?», «^алай сендiре айту керек?» сиякты сурактарFа жауап бере алатындай болу керек»,- деп пшрш бiлдiредi А.СДыдыршаев [6].
Сез eHepi Yлriлершдеri макал-мэтел, елец-жыр, эн мен ^й, эцпме, ертегьацыздар мен батырлар жырында ерлiк пен ецбекп, батырлык пен мергендш™, акылдылык пен сулулыкты катар коя суреттеу аркылы балалардыц бойына ецбек CYЙгiштiк, акылдылык, адамгершiлiк касиеттердi дарыта тэрбиелеудi халкымыздыц ежелден киял еткенiн, сол халыктык ой-пшрдщ ауыз эдебиетi Yлгiлерiнен эдемi кeрiнiс тапканын байкаймыз. Сeйтiп, халык ауыз эдебиетшщ бай мурасы отбасында, балалар бакшасында, мектепте, жогары оку орындарында, баска да тэрбие мекемелершде барынша пайдаланып, тэлiм-тэрбие iсiнде ез орнына ие болуга тиiс. Сез енершщ бiр нысанасы - айкындылык. Адам айтпак ойын дэл, анык бере алмаса, не сездерш адам угымына, тез тYсiнуiне лайык курмай, eзiнше ареспрш коятын болса, ондай адамныц сeзi тYсiнiксiз болады. Айкындылыктыц белгiсi - эр сeздi ез орнына колдануда. Сез колданудагы стильдiк кателердщ бiр тYрi - бiр сeздi элсш-элсш жумсай беруде. Мундай стильдiк кателерден аулак болу Yшiн сeйлеушi казак тшшц синонимдiк сeздерiн кец тYPде пайдалануга болады.
Дорыта келе, бастауыш сынып окушыларына сез енершщ мацыздылыгын тYсiндiруде ой шапшацдыгына елiктiре отырып, шыгармашылык YPДiстi жандандыруга жэне уткыр шешiм табуга жетелей отырып, акын-жазушылардьщ шыгармаларын окытуда окушылардыц сез магыналарын дурыс дурыс тYсiнуiне кещл бeлуiмiз кажет. Сондай ак, багдарлама бойынша ауызша сейлеу, карапайым сездерден сейлем кура бшу, сауатты сейлеу, жазу жэне казак халкыныц салт-дэстYрiн, елтану такырыптарын танитып, оку YДерiсiнде окушыныц дурыс, орынды сейлеу мэдениетiне эр сабакта терещрек кещл аударатын болсак, алдымызда отырган жас eспiрiмнiц эдемi сейлеу эдебi артып, пэнге деген кызыгушылыгы оянатыны анык.
1. Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаевтыц «Эдшетп ^азакстан: зац мен тэртш, экономикалы; еам, когамдьщ оптимизм» атты ^азакстан халкына Жолдауы, 2024ж. 02 KыpкYЙек.
2. А.Ж.Утешева«Сейлеу мэдениетЬ» 2021ж.
3. ^оцыратбаев Э. ^азак фольклорыныц тарихы: учебное пособие.- Алматы, 1991.- 288
4. Абилхаирова Ж.А., Мараткызы ¥. Бастауыш сынып окушыларын сез енерше баулу. -WORLD SCIENCE. № 5(33), Vol.4, May 2018 http://ws-conference.com/
5. Эбдiкэpiмова Т. М. Бастауыш мектепте мэтшмен жумыс ютеудщ эдютемеа. Алматы, 2003. -128 бет
6. ^ыдыршаевА.С. Шешендштану.- Орал, 2004.-156 б.
ЭДЕБИЕТТЕР:
