CC BY
3
www.in-academy.uz
l-'Á
^é'M
4JRASIAN JOURNAL OF TECIIN01 OGY AND INNOVATION
1
BASLAWISH KLASTA MATEMATIKANI TEREN ÚYRENIWDIN ULIWMA SISTEMASINDA MATEMATIKADAN KLASTAN TIS SABAQLARDIN ORNI
Umirbaeva Ulzada
Ájiniyaz atindagi NMPIniñ Baslawish tálim fakulteti 3-kurs talabasi
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 03rd January 2024 Accepted: 09th January 2024 Online: 10th January 2024
KEY WORDS Tabiyiy, konlikpe, klastan tis jumis, dastur.
Maqalada baslawish klass oqwshilarin fakultativ sabaqlarda tayarlawdin, oqiwshilardin jas ózgeshelikleri hám imkaniyatlarina sáykes keletugin en tábiyiy hám sinalgan formasi klastan tis jumis , házirgi waqitta mekteptin matematikaliq biliminin jana mazmunina ótiwdin múnásibeti menen klastan tis jumislar shólkemlestiriw ushin qolayli sharayati haqqinda sóz etilgen.
Fakultativ sabaqlar hám pánler tereñ úyreniletugin klaslardiñ jumislarin jolga qoyiwdiñ zárúr principlerinen biri oqitiwdiñ tiyisli formasinda qatnasiwdi qálegen bir tarawga qizigiw hám uqipliliq kórsetken hár bir oqiwshiniñ tayarligin qáliplestiriwden ibarat.
Soniñ menen birge, qosimsha oqiw iskerligin tañlaw isenimli, joqari klass oqiwshilariniñ pándi tereñ úyreniw jumisi tabisli boliwi ushin puxta oylangan hám barliq jerde shólkemlestirilgen fakultativ sabaqlarga tayarlaw sistemasi, hár bir oqiwshiga "óz kúshin seziw" ge qiziqli hám kúshi jetetugin shinigiwlar tañlawga, óz qábiletin aktiv rawajlandiriwga járdem beretugin oqiw-tárbiya tádbirleri zárúr. Buniñ ushin orta mekteptiñ baslawish hám orta klaslarda matematikadan klastan tis keñ rawajlandirilgan jumis zárúr.
Oqiwshi mektepte ózin jaqsi seziwi ushin, dáslep, oniñ eñ tiykargi shinigiwlari, yagniy oqiwi «basqalardan jaman yemes» ligine isenim payda etiw kerek.
Oqiwshi mektep bilimlerin ózlestire almasa, hár qanday «kewilshek» "3" baha oni naraziliginiñ ashshi keshirmelerinen jaqlay almaydi, bul bolsa óz náwbetinde oqiwshiniñ mektepke bolgan jaman múnásebetlerin qáliplestiredi hám balani oqiwdan suwitadi. Mine soniñ ushin da bilimlerdiñ ápiwayililigi, túsinikli boliwi mektepte oqitiwdiñ tiykargi shárti sanaladi.
Birinshiden, klasta qáterjam, kewillilik hám óz-ara túsiniw ortaligin payda etiw, jámiyetshilik sezimin qarar taptiriw oqiw sheberligin qáliplestiriwdiñ tiykargi shártlerinen esaplanadi. Balalar ózlerin arqayin, erkin sezse, olar aktiv hám shin-júrekten shugillanadi, hár bir oqiwshi qábiletin gárezsiz kórsete aladi hám hár qiyli sorawlardi beriwden asiqpaydi. Mugallim bunday waqitta sorawdi bahalawga asiqpaydi, kerisinshe, soraw duris yamasa naduris qoyilganin oqiwshilardiñ ózleri túsinip aliwina imkaniyat jaratip beredi hám sol tárizde bir-birewlerine qaygiriwin, járdem kórsetiwin olarga siñdiredi. Soniñ menen birge
www.in-academy.uz
oqitiwshiniñ bar diqqat itibari oqiwshiniñ qáte hám kemshiliklerin tabiwga emes, bálkim arzimagan bolsa da, olardiñ jetiskenliklerine qaratiliwi kerek.
Tap sonday birge islesiw tiykarindagi sabaqta hámmeniñ qolinan hámme is keledi, hámme balalarda oqiw sheberligin qáliplestiriw hám arttiriw dárejesi kúsheyedi, bargan sayin qiyiniraq waziypalardi sheshiw hám sogan tayarlaniw tuygisi, bilimler jolinan aniq alga bariw tuygisi qarar tabadi.
Oqiwshilardagi qáte qilip qoyiwdan, ústinen kúliwinen yamasa tómen baha aliwinan kelip shigatugin kewilsizlik sheshilgende, olarda aqiliy hám dóretiwshilik aktivliliktiñ joqarilawi, materialdi túsiniw hám ózlestiriwdiñ jaqsilaniwi ámeliyatda kórilgen hám dáliyllengen. Kishi jastagi balalar, mektep jasindagi balalar hám úlken jastagilar menen ótkizilgen izleniwler soni kórsetedi, átiraptagilardiñ qaygisin, maqullap turiwi olar aqiliy hám dóretiwshilik iskerliginiñ kórsetip beriliwi hám rawajlaniwi júdá zárúr. Qorqiwga tiykarlangan keyipiyat bolsa óz kúshine isenbewdi, ishki shaxsiy kelispewshilik, ruwxiy jagdaydi, materialdi túsinbeslikti hám oni ózlestirmewdi payda etedi. Buni jalqaw oqiwshilar menen ótkiziletugin shinigiwlar da tastiyiqlaydi. Oqiwshi jalqaw boliwiniñ tiykargi sebeplerinen biri ol haqqindagi "jaman, bos oqiwshi" siyaqli pikirler bolip tabiladi.
Oqiwshilar bárha óz kúshine hám qábiletine isendirip turiwga mútaj boladi. Tapsirmalar tabisli orinlaniwin maqullap turiw, psixologlar pikirinshe, oqiwga iñgayliq ushin unamli tiykar jaratadi, yagniy oqiwga qizigiwshiligi oyanadi hám turaqlasadi. Is júritilse-hár birimiz quwanamiz, shad hám kewlimiz toq boladi.
Eger biz pikir júritip atirgan hám oylap atirgan insandi neler ajiratip turiwin aniqlawga háreket etsek, psixologlar pikirinshe, dáslep, oniñ iske salistirganda aktiv múnásebetlerdi añlaw hám eskertiw kerek. Ol tayar juwapti pás ráwishte kútip otirmaydi. Pikirlew qábileti hár dayim biygárez aqiliy ámeller menen añlatiladi.
Ádettegi sabaq procesinde belsendi oqitiwshidan shigadi, hár qashangiday, oqiwshilar ixtiyarinda bolsa sózsiz mirat etilgen material hám sorawlarga juwap beriw qaladi. (Bul sorawlar tiykarinan oqitiwshini qiziqtiradi, biraq oqiwshilarda bul nárse hár qashan da baqlanbaydi.) Tekserip turiwlar, kórip shigilgan dáliyller ádettegi qálipte boladi. Endi óziñizdi oqiwshiniñ ornina qoyip kóriñ: sonday sháriyatta islew sizde qizigiwshiliq oyatama? ádettegishe shólkemlestirilgen pikirlew procesiniñ eñ tiykargi shárayatlarinan biri buziladi-oqiwshilar orinlap atirgan jumislarinda tek ózi qatnaspaydi. Soniñ ushin da, hámme oqitiwshilar qiziqtiratugin tiykargi-úyrenilip atirgan materialga oqiwshilardi qanday qiziqtiriw kerek degen sorawdiñ oyaniwi hayran qalarli emes. Materialdi ózlestiriwde aktivlik hám biygárezlilik oqiwshilar ushin tiykargi shártlerden biri sanaladi.
Oqiwshilarga salistirganda oylaw qábileti neni añlatadi? Dáslep, bul nárse-oqiwshi mashqalani ózi analiz qiliwi, sorawin tuwri qoyiw, alingan nátiyjelerdi rejelestiriwi hám bahalawi degen sóz. Soniñ menen birge óz tájiriybesin, bilimin hár qiyli jaña sharayitlarda, basqa mektep pánlerin úyreniwde qollana biliwi kerek. Bir qarasta, bulardiñ barligin mektepte úyretedi. Dástúrde oqiwshilardiñ hár qiyli tapsirmalar, olar járdeminde birdey hádiyselerdi hám belgilerdi ajiratiwlari, uliwmaliqtiñ hár qiyli kórinislerin taba aliwi, salistiriw hám añlatiw, sebep hám nátiyjelerdi belgilewleri, óz nátiyjelerin tiykarlap beriwleri kózde tutilgan. Nege endi solardiñ ózi jeterli emes. Mugallimler kópshilik jagdayda oqiwshilar
«
www.in-academy.uz
oylaw qabiletine iye emes, dep oylaydi. Aniginda bolsa, bilim beriw procesinde pikirlew iskerligine arnawli itibar berilmeydi, bul iskerlik óz náwbetinde oylaw qábiletin támiyinleydi.
Tábiyiy, baslawish hám orta klaslarda waqtinan aldin ótkeriletugin fakultativ sabaqlar yamasa ayirim oqiw pánin, qosimsha, tereñirek úyretiw hesh qashan óz-ózin aqlamaydi.
Baslawish klass oqiwshilarin fakultativ sabaqlarda tayarlawdiñ, oqiwshilardiñ jas ózgeshelikleri hám imkaniyatlarina sáykes keletugin eñ tábiyiy hám sinalgan formasi klastan tis jumis bolip esaplanadi. Házirgi waqitta mekteptiñ matematikaliq biliminiñ jaña mazmunina ótiwdiñ múnásibeti menen klastan tis jumislar shólkemlestiriw ushin qolayli sharayat jaratpaqta: hazir sabaqlar tematikasi eski programmaniñ arifmetika kursi sheñberinde shegaralangan klastan tis sabaqlarga qaraganda bir qansha keñeytiriliwi hám toltiriliwi múmkin.
Oqiwshilardiñ tájiriybesi baslawish klaslardiñ klastan tis shinigiwlari joqari klass oqiwshilariniñ tereñ matematikaliq tayarligin asiriw uliwma sistemasiniñ ajiralmas bólegi ekenin kórsetpekte...
Klastan tis jumistiñ tiykargi maqseti - oqiwshilarda pánge qizigiwdi rawajlandiriw, tiykargi kursta alinatugin bilimlerdi toltiriwshi hám tereñlestiriwshi matematikaliq fakt hám magliwmatlar, uqipliliq hám kónlikpeler zapasin toplawdan ibarat [30; 68].
Házirgi sharayitta matematikadan klastan tis jumislar baslawish klaslarda ótkerile baslawi kerek edi.
Baxitqa qarsi, házirshe baslawish klass oqiwshilari menen matematikadan klastan tis jumis shólkemlestiriwdiñ jeterli dárejede uliwmalastirilgan tájiriybesi joq; klastan tis jumislarga baylanisli baslawish klass oqitiwshilarina mólsherlengen qollanba derlik joq. Oqiwshilardiñ tereñlestirilgen matematikaliq tayarliginiñ uliwma sistemasinda klastan tis sabaqlardiñ qanday rol oynawin esapqa alip, uliwma bilim beriw mektepleriniñ baslawish klaslarinda oqiwshilar menen islesiwdiñ bul túrin jánede jaqsilaw sharalarin birinshi náwbette kóriw kerek.
Bul jerde eñ aldin klastan tis jumisqa, ásirese, fakultativ sabaqlarga kóbirek oqiwshilardi qatnastiriwga erisiw kerek; tek sol jagdayda gana kelesi matematikaliq bilimler menen tigiz baylanisli bolgan oqiwshi "názerden shette qalmaganligina" iseniw múmkin.
Jas áwladti házirgi zaman páni menen qurallandiriw arqali olardiñ aqiliy tárepten maksimal dárejede rawajlaniwina erisiw uliwma bilim beriw tayanish mektepleri aldinda eñ kerekli waziypalardan biri bolip esaplanadi. Bul waziypani orinlawda klastan tis jumislardiñ orni júdá úlken.
Matematikadan ótkeriletugin klastan tis jumislardiñ mazmuni sabaq shinigiwlarinda iyelengen bilimlerdi keñeytiw hám tereñlestiriwge qaratilgan boliwi kerek. Sonda gana klastan tis shinigiwlar sabaq shinigiwlariniñ logikaliq dawami bolip xizmet ete aladi.
Klastan tis shinigiwlar degende kóbinese joqari klaslar názerde tutiladi. Biraq aldiñgi tájiriybelerdiñ tastiyiqlaniwinsha, baslawish klaslarda da klastan tis hár-qiyli formalarda shinigiwlar alip bariwdiñ potencial imkaniyatlari bar. Bul imkaniyatlardan paydalaniw oqitiwda baslawish hám joqari klaslar organikaliq baylanisin támiyinleydi. Baslawish klaslarda klastan tis jumislardi alip bariwda oqiwshilardiñ sóylew mádeniyatin hám matematikaliq oylawin qáliplestiriwge kompleks halda jandasiw talap etiledi.
www.in-academy.uz
References:
1. M.E.Jumayev Matematika o'qitish metodikasidan praktikum OTM uchun darslik-Toshkent "O'qituvchi" 2004 yil.
2. M.E.Jumayev Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasidan laboratoriya mashg'ulotlari. Oliy o'quv yurtlari uchun darslik- Toshkent, "Yangi asr avlodi", 2006 yil
3. M.E.Jumayev Matematika o'qitish metodikasi. Pedagodik yo'nalishdagi kasb-hunar kolledjlari uchun o'quv qo'llanma Toshkent - "Ilm-Ziyo" 2003 yil
4. M.E.Jumayev, B.K.Xojanov, T.A.Baynazarov, Matematika oqitiw metodikasi Joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi pedagogikaliq institut hám universitetlerdiñ 5111700-baslawish tálim bagdari talabalari ushin sabqaliq Tashkent "Tafakkur avlodi" 2021.
