BASLAWISH KLASLARDA KLASTAN TIS JUMISLARDIŃ ÓZGESHELIKLERI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

é

Ws,

BASLAWISH KLASLARDA KLASTAN TIS JUMISLARDIN

OZGESHELIKLERI

Umirbaeva Ulzada

Àjiniyaz atindagi NMPInin Baslawish tâlim fakulteti 3-kurs talabasi https://www.doi.org/10.5281/zenodo.10477324

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 03rd January 2024 Accepted: 09th January 2024 Online: 10th January 2024

Maqalada baslawish klass oqiwshilarinin oy-orisin, pikirlew qâbiletin, logikaliq oylaw dârejesin asiriw maqsetinde alip barilatugin klastan tis jumislar hâm olardin ozgeshelikleri haqqinda soz etilgen. Baslawish klass oqiwshilarina logikaliq jaqtan oylaw qâbiletin asiriwda qollanilatugin misal hâm mâseleler üstinde islew usillari korsetilgen.

KEY WORDS

Fakultetiv, elementar, klastan tis jumis, algoritm, awizeki, jazba.

Baslawish matematika kursinin en ähmiytli özgesheligi onin ämeliy bagdarlanganligi bolip esaplanadi. Eger joqari klaslarda matematika dästurinin bazi bir mäseleleri teoriyaliq xarakterde bolsa, baslawish mektepte här bir jana tusinik, qäsiyet, nizam ämeliy iskerlik nätiyjesinde kiritiledi.

IV-klasta, mäselen, oqiwshilardin tuwrimuyeshli törtmuyeshlik tusinigin özlestiriwleri, olar tuwrimuyeshli tortmuyeshlik aniqlamasin biliwi, bazi bir qäsiyetlerin dälillep biliwin, aniqlamasi, qäsiyetlerinen ämeliy mäselelerdi sheshiw ushin paydalana biliwin bildiredi. Baslawish klaslarda oqiwshilar tuwrimuyeshli törtmuyeshliktin qarama-qarsi tärepleri tenligin ölshew joli menen aniqlaydi häm tuwrimuyeshli törtmuyeshlikti jasaw, onin perimetri häm maydanin ölshew, esaplaw uqipliligin iyeleydi.

Oqiwshilarda baslawish mektepte qäliplesetugin ämeliy könlikpeler putin orta mektep matematika kursi ushin tiykargi ähmiyetke iye, biraq tusinikler haqqinda bunday dep aytiw mumkin emes. Mäselen, san haqqinda III häm IV klaslar oqiwshilari iye bolgan tusinikler tupten pariq qiladi. Biraq tömengi klaslarda qäliplesetugin arifmetikaliq ämellerdi jazba häm awizeki orinlaw procesindegi täjiriybe häm könlikpeden oqiwshilar joqari klaslarda matematikadan alatugin bilimlerine tiykar boladi.

Mäselen: 1+3+5+7+9+11+13= taq sanlar qosindisin en qolayli usilda esaplan. Bunday misallardan IV-klasta fakultativ shinigiwlarda paydalaniladi. Buni tömendegishe esaplaw usinis etiledi.

((1+13):2)x7 =49 yamasa 2+4+6+8+10+12.

30+12=42; ((2+12):2)x6=7x6=42.

Tusindiriw: birinshi sanga aqirgi sandi qosip yarimin alamiz häm qatarda neshe taq san bolsa sonshaga köbeytemiz. Solay etip, oqiwshilarda puxta ämeliy oqiw häm täjiriybelerin qaliplestiriw baslawish klass oqitiwshilarinin tiykargi waziypalarinan biri bolip esaplanadi. Bunda ol öz-ara baylanisqan eki metodikaliq mashqalani sheshiw kerek; 1) belgili ämeliy

é

Ws,

jumislardi orinlaw procesi mazmunin detallastiriw hám konkretlestiriw; 2) oqiwshilirdiñ bul jumislardi ózlestiriw metodikasin hám ózlestiriw ústinen jaqsi tekseriwdi islep shigiw.

Atap aytqanda, bir procesti elementar islerdiñ shekli hám izbe-izlik kórinisinde súwretlew múmkin bolsin (elementar is deb orinlaw procesi belgili bolgan jumisti túsinemiz). Berilgen procesti ámelge asiriw ushin qaysi elementar islerdi hám qaysi izbe-izlikte orinlaw tártibin kórsetiwshi buyriq algoritm dep ataladi.

Eger bir jumista orinlaw algoritmi bolsa, ol jagdayda oni ámelge asiriw uqibin asiriw, uliwma aytqanda, oqitip atirgan balaga oni jetkiziwden ibarat boliwi múmkin. Solay etip, algoritmlerdi islep shigiw kerekli metodikaliq áhámiyetke iye.

Matematikadan klastan tis jumistiñ xarakterli ózgeshelikleri tómendegiler, shinigiwlar tematikasin tañlaw; oqiwshilar menen islesiw formalari hár-qiyli; bir temaga salistirganda kem waqit ajiratiladi. Baslawish klass oqiwshilari menen ótkeriletugin klastan tis qosimsha ózgesheliklerge iye. Bul ózgesheliklerden biri - klastan tis jumista qatnasip atirgan oqiwshilardan kópshiliginiñ pánge salistirganda qizigiwi qáliplespegen bolip, qatañ bolmawi bolip esaplanadi. Matematika menen shugullaniw nátiyjeleri kóbinese klastan tis jumistiñ baslaniw waqtina baylanisli emes. Oqiwshiniñ matematikaliq qábileti hár qanday jasta rawajlanip baslawi múmkin, buniñ ushin tek qolayli sharayat kerek. Bunda soni itibarga aliw kerek, matematikaliq teoriyalar hám olar hár-túrliligi hár qiyli xarakterdegi qabiletlerdi talap qiladi. Bir oqiwshiniñ qaysi qábiletleri rawajlaniwi múmkinligin bayqaw ushin bul oqiwshi hár-qiyli matematikaliq iskerlikke qatnasqani paydali bolip esaplanadi. Álbette, balalardiñ qábiletlerin túrli materiallarda sinaw ushin kóp oqiw waqti kerek boladi. Jas oqiwshilar tábiyatindagi tirisqaqliq, shaqqanliq ózgesheliklerin itibarga almaw múmkin emes, bul ózgeshelikler oqitiwshiga oqiwshilardi joqari klaslardagi "shoxliq" jasina jetemen degenshe pánge qiziqtirip aliw imkaniyatin beredi. Oqitiwshi uliwma bilimlendiriw mektebiniñ baslawish klaslarinda klastan tis jumislardi shólkemlestiriwge itibar bermese, oqiwshi jaslar matematikaga hesh qashan qiziqpaydi.

Bul jagdaylar klastan tis shinigiwlardi kishi jastan aq ótkeriwdiñ jáne bir ózgesheligin kórsetedi - oqiwshilardiñ ózleride sabaqqa qatnasiw qizigiwshiligi oyaniwin kútip otirmastan, olardi shinigiwga mirát qila beriw kerek. Baslawish klaslarda matematikadan klastan tis jumis galabaliq boliwi, ogan imkani barinsha oqiwshilardiñ keminde úshten bir bólegin qatnastiriw kerek. Bul san, álbette, shama menen bolip esaplanadi, sebebi bul jumisqa ayirim klaslardan kóbirek, ayirim klaslardan kem oqiwshilar qatnasadi.

Baslawish klaslarda klastan tis sabaq ótkeriwdiñ ózgesheliklerinen biri oqitiwshi oqiwshilardi marapatlawga itibar beriw kerek. Bunday marapatlaw úlken jastagi oqiwshilar menen shinigiwlar ótkeriwde de xarakterli bolip esaplanadi, baslawish klaslarda bolsa oqiwshilardiñ qosimsha metematikaliq iskerligine birde bir jetiskenliklerin bayqamay ótkermew zárúr.

Oqitiwshiniñ dosliq múnásibetinde, óz tárbiyalaniwshilari jumislarindagi az gana jetiskenligin seziw oqitiwshiniñ pedagogikaliq sheberligi, oqiwshilardiñ pánge qizigiwlariniñ qáliplesiw hám rawajlaniwina tásiri kórinedi [28; 426].

Baslawish klass jasindagi oqiwshilardiñ ózgesheliklerin jaqsi bilgen oqitiwshilar olardiñ kóplegen qiyin esaplawlar hám juwmaq shigariwlarin esapqa aladi. Bul jasta úlken jastagi oqiwshilarga sáykes bolgan "kritisizm (kritikaliq qaraw)" kem rawajlangan boladi, biraq

é

Ws,

doslariniñ ádil kritikasi, bir-birinen kóshirip aliwga salistirganda shidamasliq júdá galabaliq tús aladi hám birinshi jasliqtiñ háwesi bolgan "men-menlik" ózin kórsetedi. Ádette baslawish klass oqiwshilari óz kúshleri jetetugin individual tapsirmalardi orinlawdi - teoriya, diywali gazetaga maqala jaziwdi, náwbetshilikte qatnasiwdi, dizim dúziw siyaqli jumislardi júdá jaqsi kóredi. Bul ózgeshelik, olarda teoriyaliq toplam materiallarin úyreniwge qizigiwdiñ rawajlaniwina imkaniyat beredi.

Klastan tis sabaqti ótkeriwde bul jastagi oqiwshilardiñ erteklerine hám har-qiyli qiziq, quwnaq waqiyalarga qizigiwshi bolatuginligina tayaniw kerek.

Matematikadan oqiwshilardi klastan tis sabaqqa qatnastiriwda, qiziqtiriwda dáslepki shinigiwlardiñ roli úlken. Soni aytip ótiw kerek, dáslepki shinigiwlardiñ kóp bólimin qiziqli matematikaga ajiratiw jaramaydi, sebebi keyingi shinigiwlarda qiziqli matematikadan basqa materiallarga qizigiw kemeyedi, nátiyjede oqiwshilar klastan tis sabaqqa qizigiwshiligi tómenley baslaydi. Soniñ ushin dáslepki shinigiwlarda da, keyingi shinigiwlarda da qiziqli materiallar kólemi jaginan teñ boliwi maqul.

Klasstan tis jumis shólkemlestiriwshisiniñ matematikaliq hám uliwma pedagogikaliq sheberligi hám bul jumistiñ sipatina hám ilimiy metodikaliq dárejesine tásir kórsetpesten qalmaydi [39; 350].

Oqtiwshiniñ shaxsiy tájiriybesi de úlken áhmiyetke iye. Sol sebepli klastan tis jumis hár bir oqitiwshini qanaatlandiratugin aniq metodikaliq kórsetpeler beriw qiyin.

Klasstagi hám klastan tis jumislardiñ uqsasligi jámáát oqiw jumisin shólkemlestiriw formasi menen aniqlanadi, bunda oqitiwshi oqiwshilar topari menen shinigiw alip baradi, zárúr túsiniklerdi beredi, oqiwshilardan soraydi h.t.b. Bul jerde oqiwshilarga úlken ústinlik beriw maqsetke muwapiq, olarga másláhátlesip atirgan másele ústinde oylarin arqayin aytiw ushin toliq imkaniyat beriw kerek. Bunda oqiwshilardi matematikaliq tilde sóylewge úyretip bariw, olardi matematikaliq pikirlew (awizeki sóylewi hám jazba sóylewi) ústinde islewi hám eñ kerekli pedagogikaliq waziypalardan biri bolip esaplanadi.

References:

1. Ózbekstan Respublikasi Kadrlar tayarlaw Miliiy dástúri

2. Karimov I.A. "Ózbekiston kelajagi - buyuk davlat" Tashkent., "Ózbekiston"199

3. H.y.BHK6aeBa, P.M.CHge^HHKOBa, r.A.AgaMÓeKOBa Bom^aHFHH CHH^apga MaTaMaTHKa y^HTHm MeTogHKacH TomKeHT "Y^HTyBHH" 1996 yil

4. M.E.Jumayev Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. Oliy o'quv yurtlari uchun darslik- Toshkent, "Fan va texnologiya", 2015 yil

5. M.E.Jumayev Matematika o'qitish metodikasi Toshkent "Turon-Iqbol" 2016 yil