Научная статья на тему 'Башҡорт телендә үлем менән бәйле йолалар лексикаһының тарихи үҫеше (историческое развитие лексики погребально-поминального обряда в башкирском языке)'

Башҡорт телендә үлем менән бәйле йолалар лексикаһының тарихи үҫеше (историческое развитие лексики погребально-поминального обряда в башкирском языке) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
459
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
башкирский язык / погребально-поминальный обряд / лексика / происхождение лексики / исконно башкирская (общетюркская) лексика / bashkir language / funeral and memorial rite / vocabulary / lexical origins / native bashkir (common Türkic) vocabulary

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сулейманова Луиза Рауфовна

В данной статье исследуются историко-генетические особенности погребально-поминальной лексики башкирского языка на основе лингвистических, фольклорных, этнографических данных. С точки зрения происхождения лексика и фразеология данного обряда состоит из исконно башкирских (тюркских) и заимствованных единиц. Тысячелетний период развития исламской религии среди башкир способствовал утверждению мусульманских канонов в похоронном обряде, поэтому большая часть терминологии по происхождению – арабская, значительная часть лексики (около 45%) – исконно тюркская. Наиболее древний пласт терминологии данного обряда относится к общетюркской лексике, характерной для большинства тюркских языков. Исследование этимологии и семантики общетюркской похоронной терминологии выявляет информацию о разных древних погребальных ритуалах и обрядах, архаичных представлениях предков башкир о мироздании. По результатам наших исследований, с изменением обряда, согласно разным религиозным верованиям, его терминология продолжает жить в системе обряда, приспосабливаясь к новым обрядам, развивая значения, расширяя или сужая семантическое содержание. Погребально-поминальная терминология выражается как литературной лексикой, так и диалектными словами и фразеологическими единицами. Устойчивые словосочетания и диалектизмы хранят в себе богатую информацию о древней культуре народа. Исконно башкирские слова исследуемого обряда имеют много общего с лексикой других тюркских языков, в то же время обладают своими специфическими особенностями. Башкирский язык, относясь к кыпчакской группе, имеет большое сходство с современными кыпчакскими языками, однако при этом обладает иным фономорфологическим строем слов. Общеизвестно, что башкирский язык имеет значительные лексические расхождения с языками других групп, такими как тувинский (тобаская группа), хакасский (кыргызская группа), чувашский (булгарская группа), но в общей лексике с данными языками сохранился более древний домусульманский пласт погребальной терминологии.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE HISTORICAL DEVELOPMENT OF THE LEXICON OF THE FUNERAL-MEMORIAL RITE IN THE BASHKIR LANGUAGE

This article examines the historical-genetic features of the funeral-memorial vocabulary of the bashkir language based on linguistic, folklore, and ethnographic data. from the point of view of the origin, the vocabulary and phraseology of this rite consist of the original bashkir (Turkic) and borrowed units. The millennial period of development of the Islamic religion among the bashkirs promoted the establishment of the muslim canons in the funeral rite, therefore most of the terminology is arabic by origin, a significant part of the vocabulary (about 45%) is originally Turkic. The most ancient layer of the terminology of this rite belongs to the common Türkic vocabulary characteristic of most Turkic languages. The study of the etymology and semantics of the common Türkic funeral terminology reveals information about various ancient funerary rituals and rites, archaic ideas of the ancestors of the bashkirs about the universe. according to the results of our research, with the change of the rite, due to different religious beliefs, its terminology continues to live in the rite system, adapting to the new rites, developing meanings, expanding or narrowing the semantic content. The funeral-commemoration terminology is expressed both in the literary vocabulary and dialectal words and phraseological units. set phrases and dialectisms store a wealth of information about the ancient culture of the people. The original bashkir words of the rite under study have much in common with the vocabulary of other Turkic languages, at the same time they have their own specific features. The bashkir language, referring to the Kipchak group is very similar to the modern Kipchak languages, but at the same time it has a different phonomorphological structure of words. It is well known that the bashkir language has significant lexical discrepancies with the languages of other groups, such as Tuvan (the Tobas group), Khakass (Kyrgyz group), Chuvash (bulgar group), but in the common vocabulary of these languages, the more ancient pre-muslim layer of funeral terminology has remained.

Текст научной работы на тему «Башҡорт телендә үлем менән бәйле йолалар лексикаһының тарихи үҫеше (историческое развитие лексики погребально-поминального обряда в башкирском языке)»

11. The Murzayevs, E., V Slovar' mestnykh geogra-ficheskikh terminov [A Dictionary of Local Geographical Terms]. Moscow: Geografgiz, 1959. 303 p. (in Russ.).

12. Nikitina, E.G. O rodstve mayaskikh i tyurkskikh yazykov (foneticheskie i leksicheskie aspekty) [On the Affinity of Maya and the Turkic Languages (Phonetical and Lexical Aspects)]. Moscow: Strastnoy bul'var, 1995. 26 p. (in Russ.).

13. Sravnitel'nyj slovar ' tunguso-man'chzhurskikh yazykov. Materialy k etimologicheskomu slovaryu. T. 1 [A Comparative Dictionary of the Manchu-Tungus Languages. The Etymological Dictionary Data. Vol. 1]. Ed. V.I. Cincius. Leningrad: Nauka, 1975. 672 p. (in Russ.).

14. Russko-bashkirskiy slovar' vodnykh obyektov Respubliki Bashkortostan [A Russian-Bashkir Dictionary of Water Body Names in the Republic of Bashkortostan]. Comp. by Khisamitdinova, F.G., Shakurov, R.Z., Si-razitdinov, Z.A., et al. Ufa: Kitap, 2005. 256 p. (in Russ. and Bashkir).

15. Khisamitdinova, F.G. Izbrannye trudy. II (1). Onomastika [Selected Works. II (1). Onomastics]. Ufa: Institute for History, Language and Literature, the RAS Ufa Research Centre, 2016. 403 p. (in Russ.).

16. Yakhontov, S. V zashchitu austro-tayskoy gipotezy [In Defense of the Austro-Thai Hypothesis]. In: Nostra-ticheskie yazyki i nostraticheskoe yazykoznanie [The Nos-tratic Languages and Linguistics]. Abstracts. Moscow: Nauka, 1977. P. 50-51 (in Russ.).

17. Bengston, Jonn D., Blazek, Vaclav. Ainu and Aus-tric: Evidence of Genetic Relationship. Voprosy yazyko-

vogo rodstva - Journal of Language Relationship. 2009. No. 2. P. 1-24.

18. Bouda, K. Ainu und Kaschinawa: Sprachliche Beziehungen. Pamplona, 1976. 87 S.

19. Fähnrich, H. Ibero-Kaukasisch und Drawidisch. Bedi kartlisa. Paris, 1964. 19/20. S. 135-158.

20. Grunzel, J. Entwurf einer vergleichenden Grammatik der altaischen Sprachen nebst einem vergleichenden Wörterbuch. Leipzig: Winter, 1895. 144 S.

21. Patrie, J. The genetic relationship of the Ainu language. Honolulu: the Univ. press of Hawaii, 1982/-XI. 174 p.

Список сокращений

айнск. - айнский, алт. - алтайский, башк. -башкирский, бур(ят.) - бурятский, груз. - грузинский, дайякск. - дайякский, др.-тюрк. - древ-нетюркский, драв. - дравидский, индоевроп. -индоевропейский, калм. - калмыцкий, кирг. - киргизский, койбальск. - койбальский, кор. - корейский, лат. - латинский, маньч. - маньчжурский, монг. - монгольский, нан. - нанайский, негид. -негидальский, нем. - немецкий, ностр. - ностра-тический, орок. - орокский, ороч. - орочский, ПА - праалтайский, прамонг. - прамонгольский, прасамод. - прасамодийский, прауральск. - прау-ральский, праяп. - праяпонский, рус. - русский, санскр. - санскрит, сельк. - селькупский, тат. -татарский, тунг. - тунгусский, удэйск. - удэйский, узб. - узбекский, ульч. - ульчский, уральск. -уральский, эвенкийск. - эвенкийский, эвен. -эвенский, якутск. - якутский, яп. - японский.

Б01 10.24411/2223-0564-2019-10208 Л.Р. Свлэймэнова УДК 81-373

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ YЛЕМ МЕНЭН БЭЙЛЕ ЙОЛАЛАР ЛЕКСИКАЬЫНЬЩ ТАРИХИ YCЕШЕ (ИСТОРИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ ЛЕКСИКИ

ПОГРЕБАЛЬНО-ПОМИНАЛЬНОГО ОБРЯДА В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ)

Сулейманова Луиза Рауфовна, кандидат филологических наук, доцент кафедры русской, башкирской и зарубежной филологии Сибайского института (филиала) Башкирского государственного университета (Сибай), e-mail: luizasul22@yandex.ru

Luiza R. Suleymanova, Cand.Sc. (Philology), Associate Professor of the Department of Russian, Bashkir and Foreign Philology, the Sibay Institute (Branch) of the Bashkir State University (Sibay), e-mail: luizasul22@ yandex.ru

Аннотация

В данной статье исследуются историко-генетические особенности погребально-поминальной лексики башкирского языка на основе лингвистических, фольклорных, этнографических данных. С точки зрения происхождения лексика и фразеология данного обряда состоит из исконно башкирских (тюркских) и заимствованных единиц. Тысячелетний период развития исламской религии среди башкир способствовал утверждению мусульманских канонов в похоронном обряде, поэтому большая часть терминологии по происхождению -арабская, значительная часть лексики (около 45%) - исконно тюркская. Наиболее древний пласт терминологии данного обряда относится к общетюркской лексике, характерной для большинства тюркских языков. Исследование этимологии и семантики общетюркской похоронной терминологии выявляет информацию о разных древних погребальных ритуалах и обрядах, архаичных представлениях предков башкир о мироздании. По результатам наших исследований, с изменением обряда, согласно разным религиозным верованиям, его терминология продолжает жить в системе обряда, приспосабливаясь к новым обрядам, развивая значения, расширяя или сужая семантическое содержание.

Погребально-поминальная терминология выражается как литературной лексикой, так и диалектными словами и фразеологическими единицами. Устойчивые словосочетания и диалектизмы хранят в себе богатую информацию о древней культуре народа. Исконно башкирские слова исследуемого обряда имеют много общего с лексикой других тюркских языков, в то же время обладают своими специфическими особенностями. Башкирский язык, относясь к кыпчакской группе, имеет большое сходство с современными кыпчакскими языками, однако при этом обладает иным фономорфологическим строем слов. Общеизвестно, что башкирский язык имеет значительные лексические расхождения с языками других групп, такими как тувинский (тобаская группа), хакасский (кыргызская группа), чувашский (булгарская группа), но в общей лексике с данными языками сохранился более древний домусульманский пласт погребальной терминологии.

Ключевые слова: башкирский язык, погребально-поминальный обряд, лексика, происхождение лексики, исконно башкирская (общетюркская) лексика

Luiza R. Suleymanova

THE HISTORICAL DEVELOPMENT OF THE LEXICON

OF THE FUNERAL-MEMORIAL RITE IN THE BASHKIR LANGUAGE

Abstract

This article examines the historical-genetic features of the funeral-memorial vocabulary of the Bashkir language based on linguistic, folklore, and ethnographic data. From the point of view of the origin, the vocabulary and phraseology of this rite consist of the original Bashkir (Turkic) and borrowed units. The millennial period of development of the Islamic religion among the Bashkirs promoted the establishment of the Muslim canons in the funeral rite, therefore most of the terminology is Arabic by origin, a significant part of the vocabulary (about 45%) is originally Turkic. The most ancient layer of the terminology of this rite belongs to the common Turkic vocabulary characteristic of most Turkic languages. The study of the etymology and semantics of the common Turkic funeral terminology reveals information about various ancient funerary rituals and rites, archaic ideas of the ancestors of the Bashkirs about the universe. According to the results of our research, with the change of the rite, due to different religious beliefs, its terminology continues to live in the rite system, adapting to the new rites, developing meanings, expanding or narrowing the semantic content.

The funeral-commemoration terminology is expressed both in the literary vocabulary and dialectal words and phraseological units. Set phrases and dialectisms store a wealth of information about the ancient culture of the people. The original Bashkir words of the rite under study have much in common with the vocabulary of other Turkic languages, at the same time they have their own specific features. The Bashkir language, referring to the Kipchak group is very similar to the modern Kipchak languages, but at the same time it has a different phonomorphological structure of words. It is well known that the Bashkir language has significant lexical discrepancies with the languages of other groups, such as Tuvan (the Tobas group), Khakass (Kyrgyz group), Chuvash (Bulgar group), but in the common vocabulary of these languages, the more ancient pre-Muslim layer of funeral terminology has remained.

Key words: Bashkir language, funeral and memorial rite, vocabulary, lexical origins, native Bashkir (common Turkic) vocabulary

Йола - традицион мэзэниэттец калыплашкан, быуаттар тепкеленэн YЗгэрешhез тип эйтерлек hа'кланFан меhим бер елеше. Унда халыктыц рухи асылы, эхлэки hэм эстетик нормалары саFыла. Йола лексикаЬын лингвистик тикшереY тэY си-ратта лексиканыц тарихи YSешен асыкларFа, шулай ук халыктыц этнографияhын, мэзэниэт тарихын ейрэнеYгэ булышлык итэ. Йола лексикаЬын комплекслы тикшереYгэ бигерэк тэ телдэ мэзэни, социаль-психологик, мифоло-гик караштарзыц саFылышын ейрэнеYсе тел Fилеменец этнолингвистик ЙYнэлеше булышлык итэ. Этнолингвистиканыц лингвистика hэм этнос тураhындаFы фэндэргэ нигезлэнеYе YPЗЭ аталFан проблемаларзы тикшереп асыклаузы кYпкэ ецеллэштерэ. Fаилэ-кенкYреш йолалары тезмэhендэ Yлем менэн бэйле йолалар айырым бер урын алып тора. Улар^ы терле ^злектэн сыFып этнографтар, фольклорсылар, археолог-тар, лингвистар h.б. ейрэнэ. ТикшеренеYселэрзец хезмэттэрендэ Yлем менэн бэйле йолаларзы атау есен терле терминология кулланыла, нигеззэ улар ерлэY, куйыу hYЗЗэренэн яhалFан. Без иhэ <^лем менэн бэйле йолалар» тигэн терминды кулланабыз [13].

Улем менэн бэйле башкорт йолаларыныц кайhы бер лексика^1 совет осорона тиклемге Yк этнографик, фольклористик хезмэттэрзэ телгэ алына, улар араЬында ИИ. Лепехин, Н.С. Попов, Лев фон Бергхольц, М. Баишев, Д.П. Никольский, П.С. Назаров, С.И. Руденколарзыц эштэрен атарFа мемкин. Хэзерге тикшеренеYселэрзец тарихи-этнографик, археологик, фольклор хезмэттэ-ренэн дэ (Н.В. Бикбулатов, Ф.Ф. Фэтихова, Р.А. Солтангэрэева, Ф.А. Нэзершина, Н.А. Мэ-житов, Э.Н. Солтанова, Р.М. Йосопов, F.Б. Хе-сэйенов, Н.Г. Мохтаров ^б.) тема буйынса кызыклы материал табырFа мемкин. Э.Ф. Иш-бирзин, М.И. Баhауетдинова, Ф.F. Хисамит-динова, Л.Х. Сэмситова, С.Ф. Миржанова, Р.Х. Халикова, А.А. Камалов, Н.Х. Ишбулатов, РН. Ьазыева кеYек башкорт лексикологтарыныц хезмэттэрендэ башкорт теленец терле аспект-тарын яктыртыу процесында беззец темаFа каFылышлы айырым терминдар ейрэнелгэн [13]. Башкорт теленец Yлем менэн бэйле йолалар лексикаИы hэм фразеология^ша этнолинг-вистик анализ беззец тарафтан кандидатлык диссертацияhы кимэлендэ тикшерелде hэм монография сыFарылды [13], э был мэкэлэбеззэ иhэ йола лексикаЬын икенсерэк аспектта - тарихи YSеш кYЗлегенэн карап китэйек.

Баштсорттарзыц хэзерге ерлэY йолалары ислам традицияларына нигезлэнгэн, эммэ кYп быуатлытс Y5еш дэYерендэ, терле дини тсараш-тарга бэйле, мэжYCилек, зороастризм, маздеизм, тэцреселек кеYек терле YSеш этаптарын hэм кYп Y3гэрештэр кисергэн. «Йола фолькло-рын» тезеYселэр зэ, хэзерге заманга килеп еткэн мэрхYмде тсуйыу йолаhы - батсыйза тсатмарлы, терле рэYештэре булган архаик мэзэниэттец ярсыгы гына, тип билдэлэй [2, 43-се б.]. Беззец тикшеренеY3эр кYрhэтеYенсэ, баштсорт ерлэY йолалары нигеззэ ислам тсанундарына буйhонFан, эммэ уныц лексикаИы hэм фразеологияhы hаман да дейем терки hэм боронFO башкорт матди hэм рухи мэзэниэте эззэрен hа'клауын дауам итэ.

ЕрлэY йолалары терминология^шыц се-мантикаhын hэм этимологияhын тикшереY боронFO ерлэY йолаларын hэм ритуалдарын, ата-бабаларзыц донъя тезелеше тураhында архаик ^заллаузарын асытслай. Yлем йолалары терминология^1 эзэби тел hY33эренэн тыш диа-лектизмдар hэм фразеологизмдар менэн бирелэ. Бигерэк тэ кYрhэтелгэн тел берэмектэренец hуцFылары боронFO мэзэниэт тура^шда бай мэFЛYмэт hа'клай.

Тарихи-генетик ^злектэн 'караFанда, йола лексикаhы hэм фразеология^1 теп башкорт hY33эренэн (дейем терки сынанатслы) hэм Y3лэштерелгэн лексиканан тора. Ислам дине-нец баштсорттарза мец йыллытс YSеш дэYере ерлэY йолаларында, элбиттэ, Y3 тсанундарын урынлаштырFан, шуныц есен дэ терминоло-гияныц зур елеше - Fэрэп сыFышлы, эммэ теп баштсорт hY33эре лэ аз тYгел, бетэ лексиканыц ятсынса 45%-ын билдэлэй.

hY3 байлыFыныц иц бороето тсатламы ^п-селек терки телдэр есен дейем hэм лексиканыц тоторотсло теркемдэренэ тсарай, баштсорт те-лендэ фономорфологик Y3енсэлектэргэ эйэ. БоронFO берэмектэр ятсын тсэрзэш идэплэнгэн тсыпсатс телдэрендэ генэ тYгел, бэлки, баштса тел теркемдэрендэ лэ, шул идэптэн мосолман динен тотмаFан халытстарзыц - хакас, тува, ятсут, сыуаш телдэрендэ лэ hатсланFан.

Йоланыц сыFанатс термины булFан Yлем hY3е кYпселек тсэрзэш телдэрзэ тсулланыла: Yлем (татар), влYм (тсырFыз, уЙFыр, тува, эзербайжан), вл1м (тсазатс), влим (тсараFалпатс), олгм (хакас) ^б. В.В. Радловтыц hY3легендэ olym, olom [10, т. 1, 1251-се б.], М. КашFари хезмэтендэ olmes/ olmez hY3 формалары ol тамырынан яhалFан, тип кYрhэтелэ [6, 115-се б.], боронFO терки

язма комарткыларза оШ [7, 75-се б.; 4, 29-сы б.] форма^1 осрай. Терки телдэрзец этимологик hY3леге буйынса, Yлем hэм уныц башка фоно-морфологик варианттары - вл^л/ол/йвл/и1/вил тамырынан аффикстар ярзамында яhалFан иц боронго hYЗ формалары [11, т. 1, 526-сы б.]. 0л/ Yл тамырын профессор ФТ. Хисамитдинова шу-лай ук иц боронго элемент буларак кYрhэтэ hэм уныц мэFЭнэhен влвш hY3е менэн бэйлэй. 0лвш тешенсэhенэ башкорт ышаныузарында кешегэ тэгэйенлэнгэн FYмер, ризык, алдан билдэлэнгэн язмыш менэн Yлем инэ [15, 103-се б.]. Улем hYЗенец семантикаhын, шулай итеп, тYбэндэгесэ билдэлэргэ мемкин: Хозай тарафынан алдан билдэлэнгэн язмыш, бирелгэн ризыктыц, FYмерзец бетеYе [13, 43-се б.].

Ул компоненты менэн яhалFан берэмектэр Yлем менэн бэйле йолаларзыц бетэ система^шда кулланыла. 1. Йола атамалары, уларзыц комплек-стары hэм акттары: Yлем, Yлмзк (гэйнэ, урта урал hейлэштэре) 'Yлем', Yлемтуй, YлеY, у? Yлеме, Y?ен Y?е YлтереY, YлтереY, YлемhерзY, Yлеш, Yлем-етем. 2. Ритуаль предмет атамалары: Yлемлек, Yлемдек (дим hейлэше), Yлемтек (кенсыFыш диалект), Yлемтек hандыгы 'ерлэгэндэ кэрэк буласак терле нэмэ', Yлемтек ебе, Yлек ебе 'мэрхYмде hуцFы юлFа озатканда, аят укытканда таратыла торFан ептэр', Yлемтэ (негеш hейлэше) 'Yлем хэйере', Yлек Ыгуы 'Yлгэн кешене йь^ан hыу'. 3. Ритуаль эш-хэрэкэттец катнашыусылары hэм объекттары атамалары: Yлек. 4. Йола урыны атамалары: Yлеклек 'зыярат'.

Йола акттары составында сынанак тешенсэ-лэрзец бик кYп синонимдары булыуы асыкланды, улар юкка сыккан мэзэниэттэрзец рудименты булhа кэрэк. ЙэFни йола составындаFы термин юкка сыкмай, э яцы йолаларFа ярашлы мэFэнэhен Y3гэртеп кулланыла башлай. Мэдэлэн, Yлем hэм YлеY мэFЭнэлэрен 150-лэп лексик берэмек бирэ: китеY, YтеY, сумыу (дим hейлэше), шытыу (тук-соран, ырFыз hейлэштэре), катыу, йэн куйыу, донъя куйыу, ата-бабалар янына китеY, мэрхYм булыу, ер куйынына инеY (кереY), асылга кайтыу ^б. Был лексика куп осракта бакый донъяны, hирэгерэк фани донъяны метафорик hYрэтлэй, шуныц есен кYбеhе - фразеологизмдар.

Йэндец был донъянан теге донъяFа ку-сеYе, юл идеяhы кылымдар менэн бирелэ. Дим hейлэшендэге сумыу hY3е йэндец теге донъяFа hыу аша кYсеYе тураhындаFы архаик кY3аллаузарзы сатылдыра булhа кэрэк. Теге донъя тешенсэhе кYп халыктарза борон 'hыу, ^1у/

йылFа аръяFы' мэFЭнэhен биргэн [9, 77-се б.]. Башкорт кY3аллаузарында ла йылFа - ике донъя араhындаFы сик [16, 31-се б.], эпостарза, экиэттэрзэ ер адты донъяhы буларак адты hYрэтлэнэ. Эйтелгэндэргэ нигезлэнеп, сумыу hY3е касандыр йэндец йылFа аша теге донъяFа кYсеYен ацлаткандыр, тип фаразларFа була, э хэзерге диа-лектта иhэ YлеY мэFЭнэhендэ hакланFан.

Шытыу (тук-соран, ырFыз hейлэштэре) 'YлеY' лексемаhыныц мэFЭнэhе йэндец, терле CYрэткэ инеп, яцынан тыуыуы тураhындаFы боронFO башкорт ышаныузарын саFылдыралыр, йэнэhе, йэн кош, йэнлек, аFас, Yлэн рэYешендэ был донъяFа кайта [14, 126-сы б.].

ЕрлэY, кYмеY, куйыу кылымдары шулай ук теп башкорт hY33эре. КYмеY, ерлэY менэн тамырзаш берэмектэр кыпсак телдэрендэ осрай: кYMY, жирлэY (татар), квмY, жерлеY (казак), кемуу (кырFыз), квммY, жерлеY (караFалпак). гKырFыз телендэ куй тамырынан: квргв коюу. Куйыу атама^1 боронFорак булырFа тейеш.

Башкорт ерлэY йолалары лексика^шда боронFO зороастризм йолалары менэн бэйле тел берэмектэренец куп булыуы кузгэ ташлана. Тарихи-археологик тикшеренеY3эргэ караFанда, беззец эраFа тиклем У11-У1 быуаттарза Урта Азия территория^шда зороастризм тигэн Y3енсэлекле дин барлыкка килгэн. Кеньяк Уралда, Волга буйында уныц маздеистик тип аталFан варианты таралFан булFан [8, 49, 57-се б.]. Сынташты курFанында мэйеттэрзец итенэн тазартылFан hейэктэре генэ кYмелеY осрактары теркэлгэн. Был мэйет ерлэY3ец бик боронFO формаhы: Yлгэн кешене калкыу урынFа куЙFандар за, уны коштар, йырткыс хайуандар, кимереYселэр ашаFандан hуц, hейэктэрен йыйып алып кYмгэндэр [8, 46-47-се бб.]. Был йолаларзы башкорттарзыц бик боронFO ата-бабалары ла YтэYен археологтар дэлиллэй, кYреYебезсэ, тел материалы ла идбатлай. Куйыу берэмеге, борон мэйетте ер едтенэ куйып, hуцынан ерлэY ритуалыныц трасформацияhы булырFа мемкин. ТэY3Э ул Yлгэн кешене ер едтенэ куйыузы ацлатып, йолалар Y3гэргэс, ергэ кYмеY3е белдерэ башлаFандыр. Ошондай ук фекер тарихи, фольклор тикшеренеY3эрзэ лэ эйтелэ [8]. Башкорт hейлэштэрендэ куй лексема^шыц эйтелгэн фекерзе ныFытыусы синонимдары ла бар: йы-йыу (кызыл, танып hейлэштэре), жийу (гэйнэ hейлэше), йыйыштырыу (урта hейлэш), жы-йыштырыу (эй hейлэше) 'ерлэY' [1] мэFЭнэhеццэ. Йый тамырыныц боронFO терки телендэге jyg

'хоронить' (собств. 'собирать кости умершего') [12, 731-се б.] hY?e менэн бэйле булыуы ап-асытс, боронго телдэге -г/г ененец hY3 урта^шда баштсорт телендэ -й менэн сиратлашыуы законлы кYренеш. Бынан тыш, кеньятс диалектта hвйж лексемаИы мэйет мэFЭнэhендэ тсулланыла [1]. Ошондай утс мэFЭнэле тамырзаш hYЗзэр баштса терки телдэрзэ лэ осрай: CYйек (тсараFалпатс), соок (хакас), сввк (тува) 'мэйет'. hвйзк hY^ ерлэY йолаhында тсатнашыусы кешене белдергэн куп кенэ составлы терминдарзыц компоненты булып тора: hвйзгенз тороусы, hвйзгенз кергзн кеше (эй-мейэс 11ейлэше), hвйзк тотоусы (тсызыл hейлэше), ауыр hвйзген ау§арган кеше, иц ауыр hвйзк ау§арган кеше (эйек^атсмар hейлэше) 'мэйет йыуыусы', hвйзккз килеYселзр (кенсыпыш диалект) 'мэрхумде hуцFы юлFа озатыусылар', hвйзккз твшкзндзр 'мэйетте тсэбергэ тешереусе кешелэр'. hвйзк тотоу берэмеге баштсорт мэтсэлендэ лэ hатсланFан: «Ьеймэд улыц йорт тотор, hеймэg киленец hвйзгец тотор». hвйзк hy:^ мэйет мэFЭнэhендэ фольклор эдэрзэрендэ лэ осрай: «Тутстамыштыц бар яуын узенэ баш эйзереп, Туктамыштыц онталFан hвйзк-hаягын йыйзырып, тс03F0ндарFа hиптереп, Изеукэй тсай-тып киткэн, ти» («Изеукэй менэн Моразым») [3].

Yлем менэн бэйле йолалар терминоло-гияhында бай тематик теркемдэрзец береhе -мэрхум кейеме. Без кэфен hэм уныц елештэрен белдереусе 57 берэмек асытсланытс. Махсус Fэрэп узлэштермэлэренэн тыш бик куп дейем тсулланылышлы терки hYЗзэр зэ бар. Куп осратста кэфендец айырым елештэре атамалары-на кеше кейеме исемдэре метафорик кусерелгэн. БоронFоратс лексик тсатламFа тун, тамбал, ку.лдзк лексемаларын индерергэ мемкин: тышкы тун (тсызыл hейлэше), хвллз туны (эйек^атсмар hейлэше) 'кэфендец есенсе едке тсаты', те§ туны (тсызыл hейлэше), тамбал (эйек-hатсмар hейлэше) 'йэн ерен яба торFан кэфен тсаты', ожмах ку.лдзге, эске кулдзк (кулмзк), ецhе§ кулдзк 'кэфендец беренсе тсаты', о§он кулмзк, тышкы кулдзк 'кэфендец есенсе тсаты'.

Тун hYзенец мэFэнэhе хэзер тарайган (едке ке-йемде белдерэ), э ерлэу йолаларында иhэ бороло терки 'кейем' мэFЭнэhе hатсланFан. Тун бороето уЙFыр телендэге to:n, бороето терки ton лексе-маларына барып тоташа [12, 473-се б.]. Аяктун тсушма hYзе кэфен елеше атамаИы буларатс Тара йылFаhы буйында йэшэусе татарзар телендэ осрай. Кулдзк, кулмзк (бороето терки телендэ koqlek) купселек терки телдэрзэ тсулланыла [12,

476-сы б.]. Тамбал 'ыштан' мэFЭнэhендэ ha^Map hвйлэшендэ, ■Kaühbi бер ■кыпса'к телдэрендэ бар: tambal (тазатс) 'подштанники', dambal ('кырFыз) 'кальсоны, штаны', tanban (сыпатай) 'брюки', tambal (уЙFыр) 'кальсоны, штаны' [12]. Твп баштсорт hYЗЗэренэ ■катын-'кыз кэфененец айырым влвштэре атамаИы тарай: яулык, бвркзнсек 'баштса ябындыра торFан кэфен влвшв', елзн 'кэфендец икенсе тсаты', тYшелдерек, кукрзксз 'тYште тсаплаусы кэфен влвшв'.

Двйвм тврки hан атамалары ябай hэм составлы терминология составында ЭYЗем тсулланыла. Мэйет йыуа торFан ритуаль hыу кулэмен белдереYсе hYЗЗэр: бер (ете) комган (эйек-hатсмар hвйлэше), ике бщрз (эйек^атсмар, тсызыл, урта hвйлэштэр), вс eYMee (дим hвйлэше), кырк (кырк бер) eYMee (тсызыл hвйлэше), вс ка§ак (эйек^атсмар, эй-мейэс hвйлэштэре), вс сзйнук (эй hвйлэше); ритуаль ризьгк атамалары: вс (ете, кырк) йока (дим hвйлэше), кырк (кырк бер) йзймз (эйек^атсмар hвйлэше); мэрхYмде идкэ алыу йолалары исемдэре: всв, eтehe, кыркы, илле бер (илле ике) квнв йэки всвн (eтeheн, кыркын) укытыу (YткзрeY).

КYрhэтелгэн атамаларзыц кYбеhе вс, ете, тсыртс сакраль hандары менэн бэйле, Yлем менэн бэйле йолаларза улар мвhим мэFЭнэгэ эйэ. Мэдэлэн, вс hаныныц тсулланылыуы: мэрхYмде йыуFанда бвтэ хэрэкэттэр вс таптсыр тсабатлана, ирзэрзе вс тсат кэфенгэ урайзар, вс урындан бэйлэйзэр, Yлгэн кешене вс квндэн дэ артытс hатсламайзар, Yлгэндэн hуц всвн укыталар.

Лексиканыц генетик сыпанатстарын тикшер-гэндэ, тсэбер вдтвнэ тсуйылFан билдэлэр тсызытс-hыныу уята, свнки улар, нигеззэ, тврки hYЗЗэр. Ислам тсанундары тсэбер вдтвнэ тсоролмалар тсуйыузы тыйhа ла, баштсорттарза, баштса тврки халытстарза ^шатс утс, был боронFO традиция-лар hатсланFан. Хэзерге тсэбер таштары hэм hэйкэлдэре, кYрэhец, боронFо тсэбер стелалары hэм hындарыныц, э аFас йэки тимер тсоймалар -боронFO тсэбер вдтвндэге тсоролмаларзыц ных YЗгэргэн формаИылыр. ТикшереYселэр XX бы-уатта таралFан баFана рэYешендэге аFас йэки таш тсэбер hэйкэлдэрен боронFO тврки таш ^шдарына алып барып тоташтыра [8, 78-се б.]. БоронFO тврки теле hYЗлегендэ balbal - 'кешене символлаштырыусы ритуаль таш' [5, 579-сы б.], тврки телдэрзец саFыштырма-тарихи грамматикаИында - 'Yлгэн кешенец статуяhы' [12, 731-се б.]. Комарткы ^ас тсэбер баFанаhы', hbтташ 'тсэбер таш^шы' атамалары - твп

башкорт hY33эре (саFыштыр: якут телендэ Ku.hu-тас). Корган лексема^1 бороло терки телендэге qur 'тезеY' кылым тамырынан яhалFан qoryan hY3енэ барып тоташа [12, 487-се б.]. Был кон-струкциялар шастан, hирэгерэк таштан эшлэнгэн бура йэ сарзак рэYешендэ. ТСэбер королмаhыныц формЛы диалект терминдарза саFыла: бура (кызыл hейлэше), миргэ, ей (дим hейлэше), сар?ак (кенсыFыш диалект), таш бура, таш бу-рама (эйек^акмар, кызыл hейлэштэре).

Шулай итеп, Yлем менэн бэйле йолаларзыц башкорт лексикаhы дейем терки hэм боронFO башкорт матди hэм рухи мэзэниэтенец традиция-ларын саFылдыра. Теп башкорт hY33эренец башка терки телдэре лексика^1 менэн окшашлыктары кYп, эммэ специфик Y3енсэлектэре лэ бар. ТэY сиратта шуны билдэлэргэ кэрэк, башкорт теле, кыпсак теркеменэ карап, был телдэр менэн куп уртаклыктарFа эйэ, шулай за hY33эрзец фономорфологик тезелеше башка, был YP3Э килтерелгэн мидалдарза асык кYренэ. Билдэле булыуынса, башка теркемдэргэ караFан тува (тобас теркеме), хакас (кырFыз теркеме), сы-уаш (болFар теркеме) кеYек терки телдэр менэн башкорт теле араЬында лексик айырмалыктар таFы ла куберэк. Э шулай за был телдэр менэн уртак лексикала исламFа тиклем буетан иц боронFO йолалар терминология^шыц катламы hакланFан: hейзк (башкорт), соок (хакас), сеек (тува) 'мэйет'; тамук (башкорт), тамы (тува) 'йэhэннэм', ожмах (башкорт), сатмах (сы-уаш) 'йэннэт'; тынын акка сыгарыу (башкорт), тынныг ниме (хакас) 'йэн, йэн биреY'; Yкhе? (башкорт), оюс (хакас), ексYC (тува) 'етем'.

Телдец тарихи Y5еше планында хэзерге башкорт телендэ тамыр формала кулланыл-маFан, эммэ яhалма hY33эрзец, лексикалашкан hY3бэйлэнештэрзец составында hакланFан йола лексикаhы иFтибарзы йэлеп итэ: дейем терки йе 'ейеY, ашау' тамыры емтек hY3ендэ, ек/ег 'эсэй' hY3е Yкhе? етем hY3бэйлэнешендэ hакланFан.

Башкорт теленец Yлем менэн бэйле йолалар лексика^шда hакланFан кайhы бер дейем терки лексемалар хэзерге телдэ архаизмFа карай: там-бал (дейем терки) 'ыштан' - тамбал (башкорт) 'йэн ерен каплаFан кэфен каты', тон (дейем терки) 'кейем' - тышкы тун, хеллэ туны, те? туны (башкорт) 'кэфен каты'.

Йола системаhындаFы теп башкорт hY33эре-нец семантика^1 hэм этимологияhы тураhында ошондай hыFымта яhарFа мемкин: беззецсэ, йола Y3е Y3гэрhэ лэ, уныц лексика^! hэм

фразеология^1 юкка сыкмай, э яцы йолаларга кулайлашып, мэFЭнэhен Y3гэртeп, кицэйтеп йэки тарайтып, йола системаИында йэшэYен дауам итэ.

Э?ЭБИЭТ

1. Башкорт теленец диалекттары hY;pere. 9фе: Китап, 2002. 432 б.

2. Башкорт халык ижады: Йола фольклоры. 9фе: Китап, 1995. 558 б.

3. Башкорт халык ижады: 5-се том. Тарихи кобайырзар, хикэйэттэр (иртэктэр). 9фе: Китап, 2000. 392 б.

4. Башкорт эзэбиэте антологиякы. Беренсе том. ХШ-XVin быуаттар. 9фе: Башк-н «Китап» нэшриэте, 1999. 464 б.

5. Древнетюркский словарь / ред. В.М. Наделяев, Д.М. Насилов, Э.Р. Тенишев, А.М. Щербак. Л.: Наука, 1969. 676 с.

6. Кашгари М. Девону лугат ит-турк. В 3-х т. Т. 1. Анкара, 1939. 530 с.; Т. 2. Анкара, 1940. 366 с.; Т. 3. Анкара: ТОК, 1941. 452 с.

7. Култэгин идтэлегенэ дастан. (Оло язма) // Ва-тандаш. 1997. №4. 72-91-се бб.

8. Мажитов Н.А., Султанова А.Н. История Башкортостана с древнейших времен до XVI в. Уфа: Китап, 1994. 360 с.: ил.

9. Маковский М.М. Сравнительный словарь мифологической символики в индоевропейских языках: Образ мира и миры образов. М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1996. 416 с.

10. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. 1-4. СПб., 1893-1911.

11. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1974. 768 с.; 1978. 349 с.; 1980. 395 с.; 1989. 295 с.

12. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. 2-е изд. доп. М.: Наука, 2001. 822 с.

13. Свлэймэнова Л.Р. Башкорт телендэ Yлeм менэн бэйле йолалар лексикаЬш 11эм фразеологиякы (этнолингвистик анализ). 9фе: БР ФА, Fилeм, 2011. 196 б.

14. Фатыхова Ф.Ф. Традиционные представления башкир о рождении и смерти // Башкирский фольклор: исследования и материалы: сб. статей. Вып. 3. Уфа: Гилем, 1999. С. 107-118.

15. Хисамитдинова Ф.Г. Понятие «елеш» («доля») в башкирской мифологии // Ватандаш. 2003. № 1. С. 103-106.

16. hа^ыева РН. Башкорт теленец этнолингвистика hY;pere. 9фе: Башк-н «Китап» нэшр-те, 2002. 176 б.

REFERENCES

1. Bashkort teleney dialekttary hudlege [A Dialec-tological Dictionary of the Bashkir Language]. Ufa: Kitap press, 2002. 432 p. (in Bashkir).

2. Bashkort khalyk izhady: Jola fol'klory [Bashkir Folk Art: Ritual Folklore]. Ufa: Kitap, 1995. 558 p. (in Bashkir).

3. Bashkort khalyk izhady: 5-se tom. Tarikhi kobajyrdar, khikajattar (irtaktar) [Bashkir Folk Art: Vol. 5. Historical Epics and Legends]. Ufa: Kitap, 2000. 392 p. (in Bashkir).

4. Bashkort adabiate antologiyahy. Berense tom. XIII-XVIII byuattar [Anthology of Bashkir Literature. Vol. 1. XIII-XVIII Centuries]. Ufa: Kitap Bashkir Publishing House, 1999. 464 p. (in Bashkir).

5. Drevnetyurkskij slovar' [Old Turkic Dictionary]. Ed. V.M. Nadelyaev, D.M. Nasilov, Eh.R. Tenishev, A.M. Shcherbak. Leningrad: Nauka, 1969. 676 p. (in Russ.).

6. Kashgari, M. Devonu lugat it-turk. V3-kh t. [Diwan Lughat al-Turk. In 3 Vols.]. Vol. 1. Ankara, 1939. 530 p.; Vol. 2. Ankara, 1940. 366 p.; Vol. 3. Ankara: TDK press, 1941. 452 p. (in Turkish).

7. Kultagin iOtalegena dastan. (Olo yadma) [A Dastan in Honor of Kul Tigin. (The Large Inscription)]. Vatandash - Compatriot Journal. 1997. No. 4. P. 72-91 (in Bashkir).

8. Mazhitov, N.A., Sultanova, A.N. Istoriya Bash-kortostana s drevnejshikh vremen do XVI v. [The History of Bashkortostan from Ancient Times to the XVI Century]. Ufa: Kitap, 1994. 360 p. (in Russ.).

9. Makovskij, M.M. Sravnitel'nyj slovar' mifologi-cheskoj simvoliki v indoevropejskikh yazykakh: Obraz mira i miry obrazov [A Comparative Dictionary of Mythological Symbolism in the Indo-European

Languages: The Image of the World and the Worlds of Images]. Moscow: VLADOS Humanities Publishing Center, 1996. 416 p. (in Russ.).

10. Radlov, V.V. Opyt slovarya tyurkskikh narechij. T. 1-4 [An Attempt at a Dictionary of Turkic Patois. Vol. 1-4]. St. Petersburg, 1893-1911 (in Russ.).

11. Sevortyan, E.V. Etimologicheskij slovar' tyurkskikh yazykov [An Etymological Dictionary of the Turkic Languages]. Moscow: Nauka, 1974. 768 p.; 1978. 349 p.; 1980. 395 p.; 1989. 295 p. (in Russ.).

12. Sravnitel'no-istoricheskaya grammatika tyurk-skikh yazykov. Leksika [A Comparative Historical Grammar of the Turkic Languages. The Lexicon]. 2nd ed. Moscow: Nauka, 2001. 822 p. (in Russ.).

13. Sulejmanova, L.R. Bashkort telenda ulem menan bajle jolalar leksikahy ham frazeologiyahy (etnolingvistik analiz) [Vocabulary and Phraseology of the Funeral Ceremony in the Bashkir Language (an Ethnolinguistic Analysis)]. Ufa: The Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan, Gilem, 2011. 196 p. (in Bashkir).

14. Fatykhova, F.F. Traditsionnye predstavleniya bashkir o rozhdenii i smerti [Traditional Bashkir Views on Birth and Death]. In: Bashkirskijfol'klor: issledovaniya i materialy: sb. statej. Vyp. 3 [Bashkir Folklore: Research and Data: Collected Articles. Issue 3]. Ufa: Gilem, 1999. P. 107-118 (in Russ.).

15. Khisamitdinova, F.G. Ponyatie "elesh" ("dolya") v bashkirskoj mifologii [The Concept of olosh 'One's Lot' in Bashkir Mythology]. Vatandash - Compatriot Journal. 2003. No. 1. P. 103-106 (in Russ.).

16. Khadieva, R.N. Bashkort teleney etnolingvistika hudlege [Ethnolinguistic Dictionary of the Bashkir Language]. Ufa: Kitap Bashkir publishing house, 2002. 176 p. (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.