Научная статья на тему 'From the history of the study of means of expression of the intensity of action in the Bashkir Language'

From the history of the study of means of expression of the intensity of action in the Bashkir Language Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
76
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАШКИРСКИЙ ЯЗЫК / ИНТЕНСИВНОСТЬ ДЕЙСТВИЯ / ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ / РАЗНЫЕ ПОДХОДЫ / СРЕДСТВА РЕПРЕЗЕНТАЦИИ / BASHKIR LANGUAGE / INTENSITY OF ACTIONS / HISTORY / DIFFERENT APPROACHES / MEANS OF REPRESENTATION

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Абуталипова Рамзана Асхатовна

В настоящей статье освещена история изучения категории интенсивности действия в башкирском языке. Анализ учебной и научной литературы показывает, что глагольные формы с аффиксами -ыңҡыра/-еңкерә, -ымhыра/-мhыра отмечены как формы категории ‘аймаҡа' еще в первом учебнике по морфологии башкирского языка, изданном в 1925 году на основе арабской графики. Приведенный в качестве иллюстрации фактический языковой материал показывает, что в состав данной категории включены формы глагола, относимые в настоящее время к глагольным категориям вида и залога. В учебнике, изданном в 1933 году на основе латинской графики, осложненные данными аффиксами глаголы приводятся в перечне форм морфологической категории его степеней ‘ҡылым дәрәжәләре'. Дж.Г. Киекбаев рассматривает эти формы в составе морфологической категории вида глагола ‘ҡылым күләмдәре'. В действующих учебниках по башкирскому языку для средних школ, средних, средне-специальных учебных заведений и вузов глагольные формы со значением усиления и ослабления действия изучаются как формы категории вида глагола ‘ҡылым күләмдәре'. Впервые в башкирском языкознании термин ‘интенсивность действия' используется А.И. Харисовым как одно из значений категории вида глагола. Существенный вклад в определение лингвистического статуса глагольных форм со значением интенсивности действия с аффиксами -ыңҡыра/-еңкерә, -ымһыра/-емһерә, -ҡыла/-келә, -штыр/-штер внес Н.К. Дмитриев. Известный тюрколог исследует эти формы в составе особых форм ‘усиления и ослабления' действия глагола. В современном языкознании глагольные формы со значением интенсивности действия рассматриваются в составе функционально-семантической категории аспектуальности. Автор данной статьи считает, что возможность использования аффиксов -ҡыла/-келә, -штыр/-штер в одном слове одновременно, дает основание выделить интенсивность действия как самостоятельную категорию глагола в башкирском языке. На основе анализа научных трудов, учебных грамматик по башкирскому языку, изданных с 20-х годов ХХ столетия по настоящее время, делается вывод о том, что лингвистический статус глагольных форм со значением интенсивности действия еще недостаточно изучен и требует дальнейших исследований.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

БАШҠОРТ ТЕЛЕНДӘ ЭШ-ХӘРӘКӘТТЕҢ ИНТЕНСИВЛЫҒЫН БЕЛДЕРЕҮСЕ ТЕЛ САРАЛАРЫНЫҢ ӨЙРӘНЕЛЕҮ ТАРИХЫ (ИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ СРЕДСТВ ВЫРАЖЕНИЯ ИНТЕНСИВНОСТИ ДЕЙСТВИЯ В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ)

This article covers the history of studying the action intensity category in the Bashkir language. An analysis of educational and scientific literature shows that verbal forms with the affixes -ыңҡыра/-еңкерә, -ымhыра/-мhыра have been already marked as forms of category ‘аймаҡ' 'aimag' in the first textbook on Bashkir morphology in the Arabic script published in 1925. The actual language material given in the paper as an example demonstrates that this category included verbal forms currently referred to verbal categories of aspect and voice. In the book published in 1933 and based on the Latin alphabet verbs complicated by the given affixes are included in the list of forms of its morphological category of degree ‘ҡылым дәрәжәләре' ‘kylym dәrәzhәlәre'. Jalil Kiekbaev considers these forms as a part of the morphological category of the verb as aspect ‘ҡылым күләмдәре' ‘kylym külәmdәre'. In today's textbooks on the Bashkir language for secondary schools, secondary specialized and higher education institutions verbal forms with the meaning of action intensification or weakening are studied as a form of the verbal category of aspect ҡылым күләмдәре' ‘kylym külәmdәre'. Аhnаf Kharisov was the first to use the term ‘intensity of action' in Bashkir linguistics as one of the meanings of the verbal category of aspect. Significant contribution to the definition of a linguistic status of action verbal forms with the meaning of intensity expressed by the affixes -ыңҡыра/-еңкерә, -ымһыра/-емһерә, -ҡыла/-келә, -штыр/-штер has been made by noted Turkologist Nikolay Dmitriev. He studies these forms as a part of specific forms an action verb ‘being intensified and weakened'. In modern linguistics verbal forms with the meaning of intensity are considered as a part of the functional-semantic category of aspectuality. The author of this article believes that the use of the affixes -ҡыла/-келә, -штыр/-штер in one word at a time gives reason to highlight action intensity as a separate verbal category in the Bashkir language. Based on the analysis of scientific works, textbooks on Bashkir grammar published since the 1920s to the present time, it is concluded that the linguistic status of verbal forms with the meaning of action intensity has been poorly studied and requires further research.

Текст научной работы на тему «From the history of the study of means of expression of the intensity of action in the Bashkir Language»

но и историко-культурную значимость как отражение развития духовной культуры монголов, истории социальных и экономических отношений в обществе, языковых, хозяйственных и культурных связей с другими народами. Необходимость сбора и изучения терминов, обозначающих водные объекты, определяется еще и тем, что они могут дать ценный материал о лексико-семантическом и структурном развитии лексических единиц монгольского языка.

ЛИТЕРАТУРА

1. Содномпилова М.М. Мир в традиционном мировоззрении и практической деятельности монгольских народов. Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 2009. 366 с.

2. Равдан Э. Монгол орны газар нутгийн нэрзYЙ (Монгольская географическая терминология). Улаанбаатар: Соёмбо, 2008. 534 с.

3. ЫеквуШ. Sin-e Ьагуи Ьагауип qosiyun-u уа]аг-ип neres-un оуПи1у-а (Заметки о топонимии Западного хо-шуна новых баргутов). Qayilar: ОЬиг Мо^уиЪип soyul-ип кеЫе1-ип qoriy-a, 2011. 347 р.

4. Vangcin D. Sin-e baryu jegün qosiyun-u yajar usun (Топонимия Восточного хошуна новых баргутов). Qayilar: Öbür Mongyul-un keblel-ün bölüglel, 2015. 843 р.

REFERENCES

1. Sodnompilova, M.M. Mir v traditsionnom mirovozzrenii i prakticheskoj dejatel'nosti mongol'skikh narodov [The World in Traditional World View and Practice of the Mongolian People]. Ulan-Ude, Publishing House of the Buryat Scientific Centre, the RAS Siberian Branch, 2009, 366 p. (In Russ.)

2. Ravdan, E. Mongol orny gazar nutgijn nerzuj [Geographic Terminology of Mongolia]. Ulaanbaatar, Soyombo, 2008, 534 p. (In Mongolian).

3. Nekeyitü. Sin-e baryu barayun qosiyun-u yafar-un neres-ün oyiluly-a [Sketchbook on Toponymy of New Barga Western Khushuu]. Qayilar, Öbür Mongyul-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, 2011, 347 р. (In Mongolian).

4. Vangcin, D. Sin-e baryu fegün qosiyun-u yafar usun [Toponymy of New Barga Eastern Khushuu]. Qayilar, Öbür Mongyul-un keblel-ün bölüglel, 2015, 843 р. (In Mongolian).

Р.Э. Абуталипова УДК 811.512.141

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ ЭШ-ХЭРЭКЭТТЕЦ ИНТЕНСИВЛЫГЫН БЕЛДЕРЕYСЕ ТЕЛ САРАЛАРЫНЬЩ eЙРЭНЕЛЕY ТАРИХЫ

(ИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ СРЕДСТВ ВЫРАЖЕНИЯ ИНТЕНСИВНОСТИ ДЕЙСТВИЯ В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ)

Аннотация

В настоящей статье освещена история изучения категории интенсивности действия в башкирском языке. Анализ учебной и научной литературы показывает, что глагольные формы с аффиксами -ыцкыра/-ещерэ, -bmhbipa/-Mhbipa отмечены как формы категории 'аймака' еще в первом учебнике по морфологии башкирского языка, изданном в 1925 году на основе арабской графики. Приведенный в качестве иллюстрации фактический языковой материал показывает, что в состав данной категории включены формы глагола, относимые в настоящее время к глагольным категориям вида и залога. В учебнике, изданном в 1933 году на основе латинской графики, осложненные данными аффиксами глаголы приводятся в перечне форм морфологической категории его степеней - 'кылът дэрэжэлэре'. Дж.Г. Киекбаев рассматривает эти формы в составе морфологической категории вида глагола - 'кылыт кулэтдэре'. В действующих учебниках по башкирскому языку для средних школ, средних, средне-специальных учебных заведений и вузов глагольные формы со значением усиления и ослабления действия изучаются как формы категории вида

Абуталипова Рамзана Асхатовна, доктор филологических наук, профессор кафедры башкирского языка факультета башкирской филологии Стерлитатакского филиала Башкирского государственного университета (Стерлитатак), e-mail: rabutalipova@mail.ru

Ramzana A. Abutalipova, Dr. Sc. (Philology), Professor at the Chair of the Bashkir Language, the Department of Bashkir Philology, the Sterlitamak Branch of the Bashkir State University (Sterlitamak), e-mail: rabutalipova@mail.ru

© Абуталипова Р. А., 2017

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2017/1 (75)

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ ЭШ-ХЭРЭКЭТТЕН, ИНТЕНСИВЛЫЕЫН БЕЛДЕРЕYСЕ ТЕЛ САРАЛАРЫНЫН,

57

глагола - 'кылым кулэмдэре'. Впервые в башкирском языкознании термин 'интенсивность действия ' используется А.И. Харисовым как одно из значений категории вида глагола. Существенный вклад в определение лингвистического статуса глагольных форм со значением интенсивности действия с аффиксами -ыцкыра/-ецкерэ, -bmhbipa/-eMhep3, -кыла/-келэ, -штыр/-штер внес Н.К. Дмитриев. Известный тюрколог исследует эти формы в составе особых форм 'усиления и ослабления' действия глагола. В современном языкознании глагольные формы со значением интенсивности действия рассматриваются в составе функционально-семантической категории аспектуальности. Автор данной статьи считает, что возможность использования аффиксов -кыла/-келэ, -штыр/-штер в одном слове одновременно, дает основание выделить интенсивность действия как самостоятельную категорию глагола в башкирском языке. На основе анализа научных трудов, учебных грамматик по башкирскому языку, изданных с 20-х годов ХХ столетия по настоящее время, делается вывод о том, что лингвистический статус глагольных форм со значением интенсивности действия еще недостаточно изучен и требует дальнейших исследований.

Ключевые слова: башкирский язык, интенсивность действия, история изучения, разные подходы, средства репрезентации

Ramzana A. Abutalipova

FROM THE HISTORY OF THE STUDY OF MEANS OF EXPRESSION OF THE INTENSITY OF ACTION IN THE BASHKIR LANGUAGE

Abstract

This article covers the history of studying the action intensity category in the Bashkir language. An analysis of educational and scientific literature shows that verbal forms with the affixes -ыцкыра/-ецкерэ, -bmhupaJ-Mhupa have been already marked as forms of category 'аймак' - 'aimag' in the first textbook on Bashkir morphology in the Arabic script published in 1925. The actual language material given in the paper as an example demonstrates that this category included verb forms currently referred to verbal categories of aspect and voice. In the book published in 1933 and based on the Latin alphabet verbs complicated by the given affixes are included in the list of forms of its morphological category of degree 'кылът дэрэжэлэре '- 'kylym d3T3zh3hre\ Jalil Kiekbaev considers these forms as a part of the morphological category of the verb as aspect 'кылым ку.лэмдэре' - 'kylym kulsmdsre'. In today's textbooks on the Bashkir language for secondary schools, secondary specialized and higher education institutions verbal forms with the meaning of action intensification or weakening are studied as a form of the verbal category of aspect тглым ку.лэмдэре ' - 'kylym kubmd3re\ Аhnаf Kharisov was the first to use the term 'intensity of action' in Bashkir linguistics as one of the meanings of the verbal category of aspect. Significant contribution to the definition of a linguistic status of action verbal forms with the meaning of intensity expressed by the affixes -ыцкыра/-ецкерэ, -ъmhырcl/-емhерэ, -к^гла/-келэ, -штыр/-штер has been made by noted Turkologist Nikolay Dmitriev. He studies these forms as a part of specific forms an action verb 'being intensified and weakened'. In modern linguistics verbal forms with the meaning of intensity are considered as a part of the functional-semantic category of aspectuality. The author of this article believes that the use of the affixes -к^гла/-келэ, -штыр/-штер in one word at a time gives reason to highlight action intensity as a separate verbal category in the Bashkir language. Based on the analysis of scientific works, textbooks on Bashkir grammar published since the 1920s to the present time, it is concluded that the linguistic status of verbal forms with the meaning of action intensity has been poorly studied and requires further research.

Key words: the Bashkir language, intensity of actions, history, different approaches, means of representation

Эш-хэл, хэрэкэттец башкарылыу характе-рын, ысулдарын белдереYсе вербаль сараларга антик осорза ук игтибар ителэ. ТэY башлап hан (количество) hэм сифат (качество) универсаль категориялары Аристотель тарафынан айыры-ла, тик озак йылдар фэлсэфэ, логика, hуцырак лингвистика фэндэрендэ был ике дискрет (езек-езек) hэм дискрет булмаган билдэ hэм кYренеш-тэр Ъан' категория^1 сиктэрендэ бергэ карала (И.А. Бодуэн де Куртэнэ, Ш. Балли, Ю.С. Мас-лов, Н.С. Авилова кб.).

ХХ быуат азактарында телселэр hан (бер hэм ^п тапкырлык) hэм сифат (дэрэжэ,

интенсивльгк) кеYек тешенсэлэрзец йeкмэткеhе бер Yк семантик зонага карамауын, уларзыц логик яктан бер терле булмауын билдэлэй haiw уларзы ике айырым категория буларак ейрэнэ башлай (В.С. Храковский, Л.М. Рощина, Е.Я. Ти-таренко, Т.А. Цой, Т.В. Белошапкова кб.).

Функциональ грамматикага нигез hалыусы телсе-галимдар «Теория функциональной грамматики» тип аталган коллектив монографияныц беренсе китабында интенсивлык мэFЭнэhен белдереYсе сараларзы эш-хэрэкэттец башка-рылыу ысулдарыныц 'вдтэлмэ аспектуаль билдэке' буларак карай [10, 76-сы б.], Т.А. Цой

[12] haiw Т.В. Белошапкова [4] - аспектуаллек функциональ-семантик категория^шыц бер структур компоненты буларак тикшерэ.

Башкорт тел гилемендэ лэ бындай сара-лар озак йылдар терле кимэлдэге категориялар сигендэ ■карала килэ.

Эш-хэрэкэттец норманан тYбэн hэм югары интенсивлыгын белдереYсе -ыцкыра/-ецкерэ, -ытЫ1ра/-тЫ1ра аффикстары кушылган кылым формалары тэYге тапкыр 1925 йыл-да Башкорт телен гэмэлгэ куйыу комиссияhы hэм Башкортостан Мэгариф Халык Комиссариаты эргэhендэге Еилми мэркэз карамагында нэшер ителгэн «Башкорт теленец сарыфы» тип аталган дэреслектэ айырыла hэм уларзы билдэлэY есен махсус терминдар кулланыла [5]. Дэреслектец автор-тезеYселэре X. Еэбитов, Н. ТаИиров, В. Хангилдин hэм F. Вилданов был аффикстарзы кылымдыц 'аймак' тип аталган грамматик категория^ш яhаусы сара буларак билдэлэй. Уныц составына хэзерге башкорт телендэге кылымдыц ЙYнэлеш hэм кYлэм (тер) категорияларына караган jUjts ^у "теб айматс', ^j-tLijLi^äiä 'кайтм аймагы', ^^ü J-üUjj 'уртаклык аймагы' "кабатлк аймагы .

^^ь ß^s'a 'йекмэту аймагы', ,^-cUJj ¿й js "кесойтм аймагы' ксуск категориялар ингэн. Дэреслек 'башкорт теле имлэhе' тип аталган гэрэп графика^1 нигезендэ нэшер ителгэн, шуга крт кенэ hY3 hэм ялгау^ар^а гэрэп орфография^1 каги^элэре буйынса язылыш hакланFан.

Дэреслектец 47-се параграфында -нкра, -мерз / тсра ялFаузары менэн катмарландырылFан кылым формалары бирелэ: «нкра- ялFауы эштц, хэлдц кесэйтелууи тулы булуун белдерэ. Ошолай нкра нкрз Ьымак ялFаудар тоташыб кылм эштц йэки хэлдц кесэйтелYYн анлатЬа, ул кылм кесэйтм аймаFы була. <...> Телебеззэ таFы бер нисэ hY^ кылм'а -мсрз /-тсра ялFаудары тоташб эштц, хэлдц тулы булмауын бэлки шул тулы эшкэ тартм бр эште йэки хэлде белдерэлэр» [5, 110-сы б]. КYреYебезсэ, хезмэт авторзары был категорияны кылымдыц 'квсзйтм аймагы' тип атай, эммэ -ытЫгра/тЫгра аффиксы эш-хэл, хэрэкэттец норманан тYбэн интенсивлыкта YтэлеYен кYрhэтеYе лэ билдэлэнэ.

1933 йылда Башгосиздаттыц дэреслек hэм Fилми эзэбиэт секторында латин шрифы менэн Э. Мансуров тарафынан тезелгэн «Грамматика. I кидэк. Фонетика hэм морфология» дэреслегендэ лэ -ыцкыра/-цкыра, -ымЫгра/ -мЫгра hэм таFы -штыр/штер аффикстары кушылып яhалFан кылым формалары айырыла

hэм 'кылым дзрзжзлзре' тип аталган морфоло-гик категория составында килтерелэ (без 1939 йылда сыккан бадмага hылтанма яhайбыз.) Бын-да ла ул кылым формаларына кылымдыц хэзерге йунэлеш hэм кулэм (тер) категорияларына караган грамматик материал индерелгэн. Автор тарафынан -штыр/штер, -ыцкыра/-цкыра аффикстары менэн катмарландырылган кылымдар 'квсзйтеY дзрзжзhе', э продуктив булмаган -ым^раЛм^ра аффиксы кушылган ила-, квл-, йокла- кылымдары эш-хэлдец йомшартыулы башлангыс торошта булыуын кYрhэтеYсе форма-лар буларак билдэлэнэ [9, 160-сы б.].

1944 йылда галим Э.И. Харисов YЗенец монографияhында эш-хэл, хэрэкэттец башкары-лыу характерын белцереYсе телмэр берэмектэрен кылымдыц тер (вид) категория^1 кYрhэткестэре буларак тикшерэ, эммэ башкорт телендэге был категорияныц рус телендэге 'совершенный / не-соврешенный вид' тип аталган грамматик категория сиктэренэ ^1ймауын Ьызык едтенэ ала. Уныц билдэлэYенсэ, -ымЫгра/мЫгра аффиксы менэн килгэн кылымдар эш-хэлдец бик аз микдарза ^ан ягынан эз) булыуын, э -штыр/штер аффикслы-лары эштец эзмэ-эзлекЬез, ныкышмалылыкЬыз, етдилекЬез, йэгни интенсивлыкЬыз YтэлеYен кYрhэтэ [11, 73-се б.]. Был хезмэттэ башкорт тел гилемендэ тэYге тапкыр эш-хэл, хэрэкэттец югары hэм тYбэн кимэлдэге интенсивлык менэн YтэлеYен белдереYсе сараларга карата 'интенсивлык' термины кулланыла.

ЖР. Кейекбаев башкорт телендэ эш-хэл, хэрэкэт, тороштоц YтэлеY, башкарылыу ысулда-рын белдереYсе тел сараларын 'к^гл^гм ку.лзмдзре' тип аталган категория кYрhэткестэре буларак ейрэнэ hэм уга ошондай билдэлэмэ бирэ: «Эштец / хэрэкэттец кртэмен, йэгни кYбэйеYен йэки эзэйеYен, дауамын йэки тамам булыуын, аз вакыт эсендэ булыуын йэки тиз эшлэнеYен, башланып китеYен йэки бетеYен белдергэн кылым формалары кылым кртэмдэре тип атала» [8, 137-се б.]. Билдэлэмэнец тэуге елешендэ галим, кYреYебезсэ, эш-хэл, хэрэкэттец норманан тубэн hэм югары интенсивлыгы тураЬында hYЗ алып бара.

К.F. Ишбаев -гыла/-гелз, -ыцкыра/-ецкерз, -штыр/штер аффикстарын кылымдыц 'ку.лзм hзм дзрзжз' формаларын яhаусы саралар тип билдэлэй [7, 21-се б.].

Fэмэлдэге мэктэп, урта hэм югары укыу йорттары есен дэреслектэрзэ эш-хэрэкэттец интенсивлык дэрэжэлэрен белдереYсе аффик-стар 'кылым кулзмдзре ' hэм 'кылымдыц кулзм

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ ЭШ-ХЭРЭКЭТТЕН ИНТЕНСИВЛЫЕЫН БЕЛДЕРЕYСЕ ТЕЛ САРАЛАРЫНЫН,

59

(тер) категорияЫг' тип аталган морфологик категорияларзы яhаусы вербаль саралар соста-вында бирелэ.

Эш-хэл, хэрэкэттец интенсивлыгын белдереYсе телмэр берэмектэренец лингви-стик асылын билдэлэYгэ кYренекле тюрколог Н.К. Дмитриев зур елеш индерэ. «Баштсорт теленец грамматикаИы» тип аталган монографик хезмэтендэ телсе-галим тэYгелэрзэн булып баштсорт телендэ тсылымдыц айырым 'хэрэкэтте йэки эште KecsumeY йэки йомшартыу' форма-лары барлыгын кYрhэтэ: «Сифат hYЗЗэр кеYек Yк, баштсорт телендэге тсылымдарзыц да эште (хэлде) кесэйтеY йэки йомшартыу есен махсус формалары бар. Был ике оттенок синтетик юл менэн, йэгни аффикстар артсыры, бирелэ. <...> Йомшартыу формаИы тсылымдан ацлашылган эштец баштсарыусы (YтэYсе) тарафынан тулыhы менэн тYгел, э елешлэтэ, эз интенсивлытс hэм зур булмаган диапозон менэн эшлэнеYен белдерэ» [6, 197-198-се б.]. Н.К. Дмитриев был категорияныц ике теркем аффикс менэн килэ алыуын кYрhэтэ: 1) -ыцкыра/-ецкерэ, -оцкора/-ецкерэ, -цкыра -цкерэ, -цкора/-цкерэ; 2) ^rn^ipa/-eMhepa, -OMhopa/-eMhepd, -M^ipa/-Mhepa, -мЫра/^hepa.

Баштсорт теленец фактик материалы был аффикстарзыц тсылым нигезе белдергэн эш-хэл, хэрэкэттец телмэр субъекты (hейлэYсе, языусы) ^злегенэн, йэки тсабул ителгэн норма-нан тYбэнерэк интенсивлытста баштсарылыуын белдереYсе саралар булыуын ра^лай. Мэ^элэн: 1) Kupeherna, класта иц шаян, иц удал Кы§ырас та унан куркыцкырай шикелле, малай. (З. Бии-шева). Идкесэрэкуйлай, бегенге кендэге хэлдэр§е ацлап етецкерэмэй шул картыц (Н. Мусин). ФэYЗuэ, ул сакта Барсынбикэ, елэсэheнэн куркыцкырай §а, ярата ла (Т. Fарипова). Лэкин Fэбuт агай уны, класка eüpaHewepaheH тип булhа кэрэк, бегенгэ тыныс калдыр§ы (З. Би-ишева). Айбулат KeMeMhep0He лэ ендэшмэне (h. ДэYлэтшина). Сэрбиямал капыл каты кайгырып китте, UMaMhbipan, ку:$§эрен усы менэн hеpтеп алды (З. Биишева).

Хэрэкэтте йэки эште 'кесэйтeY формаЫг', Н.К. Дмитриев фекеренсэ, -кыла/-келэ, -гыла/-гелэ hэм -штыр/-штер, -штор/-штор аффикстары менэн белдерелэ 1юм «<...> тсылымдан ацлашылган эштец (хэлдец) тсабатланыуын кYрhэтэ, йэгни ул семантик ятстан рус теле тсылымдарындагы многократный видкэ ятсын тора» [6, 198-се б.].

Н.К. Дмитриевтыц был фекере менэн без нигеззэ килешэбез [1, 200-се б.]. Мидалдарзан

KYpeHeYeHC9, -кыла/-келэ, -штыр/-штер аффикстары тсылым нигезенэн ацлашылган аспек-туаль ситуацияларза эш-хэл, хэрэкэттец KYn таптсыр тсабатланыуын белдерэ. Мэçэлэн: Э§ерэк капкылап алгандан hyy, телдэр асыла твштв (Н. Мусин). Сэфэр мэлендэ hораштырып та караны, тик hаман бер нэмэне асыклай алмай эле ул (Фалис заде) (Р. Байымов). Тик Эсмэбикэ апай гына берсэ иренэ, берсэ улына караштырып алды (З. Биишева). Лэкин был аффикстар менэн тсатмарландырылган тсылымдар тсабатланыузыц hирэк, норманан тубэн интенсивлытста булыуын да кYрhэтеп, таптсырлытс-интенсивлытс тип атау мемкин булган тсатнаш (диффуз) аспектуаль мэгэнэле форма яhайзар. Шуга ла без баштсорт телендэ тсылымдыц махсус аффикстар тсушылыу юлы менэн яhалFан эш-хэл, хэрэкэтте йомшартыу hэм кесэйтеY формаларын 'интенсивлык', э таптсырлытс мэFЭнэhен биреYсе формаларзы 'тапкырлык' тип аталFан ике форма яhаусы (лексик-грамматик) категория буларак ейрэнэбез. Интенсивлытс категорияhын аспектуаллек функ-циональ-семантик уратмаЬыныц 'норманан тY-бэн : норма : норманан югары 'тибындаFы ес ком-понентлы оппозиция яhаусы структур компоненты буларак тсарайбыз [2, 145-се б.; 3, 27-се б.].

А. Мансуров -штыр hэм -гыла аффикста-рыныц бер hYЗЗЭ бер юлы тсулланыла алыуын билдэлэй. Был осратста эш-хэлдец таFы ла 11ирэге-рэкбулыуыбелдерелэ: бар-баргыла, баргылаштыр, баргылаштыргыла [9, 161-се б.]. Н.К. Дмитриев та бер тсылым нигезе бер Yк ватсытта был ике аф-фиксты ике hэм икенэн артытс таптсыр тсабул итэ алыуын кYрhэтэ hэм был куренеште 'дэрэжэгэ кYтэрелеY' тип атай [6, 174-се б.]. Фактик мате-риалдан куренеуенсэ, бер тсылымFа тсушылFан -гыла, -штыр аффикстарыныц тэYгеhе тсылым нигезе белдергэн эш-хэрэкэттец тсабатланыуын, э икенсеhе норманан тубэн интенсивлытс менэн баштсарылыуын ацлата. Бер hYЗгэ улар икеhе бер юлы тсушь^а, интенсивлытстыц норманан тубэн булыуын Fына тугел, э тсабатланыу куренешенец дэ hирэк булыуын кYрhэтэ. Мэçэлэн: Малкай, ысыклы Yлэнде квйшэhэ лэ, колактарын тщ-тщ генэ кайсылатып, уц тарафка башын нык кYтэреп кара-штыр-гыла-й (Р. Низамов). Кил-гелэ-штер-гелэ-штер-гелэп йврвгвлэ, ултыр-гыла-штыр-гыла-штыр-гыла-п торорбо§ (ба-лалар фольклорынан). Беззец фекеребезсэ, бер тсылым нигезенэ -штыр, -гыла аффикстарыныц бер юлы тсушылып, тсылым нигезе белдергэн эш-хэлгэ ике MЭFЭHЭ еçтэYе, уларзы уз-ара тыFыз

бэйле, эммэ Y3 аллы ике категория буларатс ана-лизлау мемкинлеген бирэ.

Шулай итеп, баштсорт телендэге эш-хэл, хэрэкэттец интенсивлыгын белдереY есен мах-суслаштсан аффикстар менэн тсатмарландырылган тсылым формалары тэYге дэреслектэрр Yк айыры-ла, шулай булыуга тсарама^тан, о^атс йылдар буйы телдец терле кимэлдэренэ тсараган категориялар сигендэ ейрэнелэ hэм терле терминдар менэн атап йеретелэ: 'кесэйтм аймагы', KecsumeY дэрэжэhe ', 'хэрэкэтте йэки эште KecsümeY йэки йомшартыу формалары', 'кылым ^лэмдэре', 'кылымдыц кулэм (тер) категория^1', 'интен-сивлык функциональ-семантик категория^г'. Был факт эш-хэл, хэрэкэттец интенсивлыгын белдереYсе телмэр берэмектэренец лингви-стик статусы анытс билдэлэнмэгэнлеген, был елкэлэ гилми тикшеренеY эштэрен дауам htcy кэрэклеген дэлиллэй.

Э?ЭБИЭТ

1. Абуталипова Р.А. Интенсивность как особая глагольная категория в башкирском языке // Актуальные проблемы изучения и преподавания башкирского языка и литературы в образовательных учреждениях Республики Башкортостан: Материалы межрегион. науч.-практ. конф. 16-17 октября 2008 г. Уфа: РИЦ БашГУ 2008. С. 198-203.

2. Абуталипова Р.А. Функционально-семантическая категория аспектуальности в башкирском языке. Уфа: Гилем, 2008. 294 с.

3. Абуталипова Р. д. Н.К. Дмиртиев о категории интенсивности в башкирском языке // Урал-Алтай: через века в будущее: материалы Всерос. тюркологической конф., посв. 110-летию со дня рождения Н.К. Дмитриева. Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН, 2008. С. 25-27.

4. Белошапкова Т.В. Когнитивно-дискурсивное описание категории аспектуальности в современном русском языке. М.: КомКнига, 2007. 336 с.

5. Гэбидов Х., ТаЫров Н., Хангилдин В., Вилда-нов Г. Баштсорт теленец сарыфы (Морфология башкирского языка). 9фе: Башкнига, 1925. 112 б.

6. Дмитриев Н.К. Башкорт теленец грамматикаЪы. Fилми бадма (Грамматика башкирского языка). Эфе: БДУ-ныц редакция-нэшриэт Yi^re, 2008. 326 б.

7. Ишбаев К.Г. Башкирский язык. Морфемика. Словообразование: учебное пособие. Уфа: Гилем, 2000. 247 с.

8. Кейекбаев Ж.Г. Хэзерге баштсорт теле (Баштсорт дэYлэт университетыныц ситтэн тороп утсыусы студенттары есен лекциялар) (Современный

башкирский язык). Эфе: Башкорт дэYлэт университеты нэшриэте, 1966. 146 б.

9. Мансуров Э. Грамматика: ете йыллык Иэм урта мэктэптец 5-9-сы кластары есен дэреслек: I кидэк. Фонетика Иэм морфология (Грамматика: учебник для 5-9-х классов семилетних и средних школ. I часть. Фонетика и морфология). Эфе: Башгосиздат, 1939. 163 б.

10. Теория функциональной грамматики: Введение, аспектуальность, временная локализованность, таксис. 3-е изд, стереотип. М.: Едиториал УРСС, 2003. 352 с.

11. Харисов А.И. Категория глагольных видов в башкирском языке. Уфа: Башгосиздат, 1944. 91 с.

12. Цой Т.А. Способы выражения интенсивности действия в современном русском языке: автореф. дис. ... канд. филол. наук. М., 1989. 23 с.

REFERENCES

1. Abutalipova, R.A. Intensivnost' kak osobaya glagol'naya kategoriya v bashkirskom yazyke [Intensity as a Particular Verbal Category in the Bashkir Language]. In: Aktual 'nyye problemy izucheniya i prepodavaniya bashkirskogo yazyka i literatury v obrazovatel 'nykh uchrezhde-niyakh Respubliki Bashkortostan: Materialy mezhregion. nauch.-prakt. konf. 16-17 oktyabrya 2008 g. [Topical Problems of Studying and Teaching the Bashkir Language and Literature in Educational Institutions in the Republic of Bashkortostan: Proceedings of the Interregional Scientific and Practical Conference, October 16-17, 2008]. Ufa, Bashkir State University press, 2008. P. 198-203 (In Russ.).

2. Abutalipova, R.A Funktsional 'no-semanticheskaya kategoriya aspektual 'nosti v bashkirskom yazyke [Functional-Semantic Category of Aspectuality in the Bashkir Language]. Ufa, Gilem press, 2008. 294 p. (In Russ.).

3. Abutalipova, R.A N.K. Dmirtiyev o kategorii intensivnosti v bashkirskom yazyke [Nikolay Dmirtiev on the Category of Intensity in the Bashkir Language]. In: Ural-Altay: cherez veka v budushcheye: materialy Vseros. tyurkologicheskoy konf., posv. 110-letiyu so dnya rozhdeniya N.K. Dmitriyeva [Urals-Altai: Through Centuries to the Future: Proceedings of the All-Russian Turkological Conference Dedicated to the 110th Birth Anniversary of Nikolay Dmirtiev]. Ufa, the Institute of History, Language and Literature, the RAS Ufa Science Center, 2008. P. 25-27 (In Russ.).

4. Beloshapkova, T.V Kognitivno-diskursivnoye opisaniye kategorii aspektual'nosti v sovremennom russkom yazyke [Cognitive-Discursive Description of the Aspectuality Category in the Modern Russian Language]. Moscow, KomKniga press, 2007. 336 p. (In Russ.).

5. Gabidov, Kh., Tahirov, N., Khangildin, V,Vildanov G. Bashkort teleneq saryfy [Morphology of the Bashkir Language]. Ufa, Bashkniga press, 1925. 112 p. (In Bashkir).

6. Dmitriyev, N.K. Bashkort teleney grammatikahy. Gilmi badma [Grammar of the Bashkir Language]. Ufa, Bashkir State University press, 2008. 326 p. (In Bashkir).

7. Ishbayev, K.G. Bashkirskiy yazyk. Morfemika. Slovoobrazovaniye: uchebnoye posobiye [The Bashkir Language. Morphemics. Derivation: Textbook]. Ufa, Gilem press, 2000. 247 p. (In Russ.).

8. Keyekbayev, J.G. Haderge bashkort tele (Bashkort daulat universitetynyy sittan torop ukyusy studenttary oson lektsiyalar) [The Modern Bashkir Language (Lectures for Extra-Mural Students of the Bashkir State University)]. Ufa, Bashkir State University press, 1966. 146 p. (In Bashkir).

9. Mansurov, O. Grammatika: yete yyllyk ham urta maktaptey 5-9-sy klastary oson dareslek: Ikidak. Fonetika ham morfologiya [Grammar: Textbook for 5-9 Forms of

Seven-Year and Secondary Schools. Part 1. Phonetics and Morphology]. Ufa, Bashgosizdat press, 1939. 163 p. (In Bashkir).

10. Teoriya funktsional'noy grammatiki: Vvedeniye, aspektual'nost', vremennaya lokalizovannost', taksis [The Theory of Functional Grammar: Introduction, Aspectuality, Temporal Localization, Taxis.]. 3rd Ed. Moscow, Editorial URSS press, 2003. 352 p. (In Russ.).

11. Kharisov, A.I. Kategoriya glagol'nykh vidov v bashkirskom yazyke [Category of Verbal Forms in the Bashkir Language]. Ufa, Bashgosizdat press, 1944. 91 p. (In Russ.).

12. Tsoy, T.A. Sposoby vyrazheniya intensivnosti deystviya v sovremennom russkom yazyke [Ways of Expressing Intensity of Action in Contemporary Russian]. Abstract of Ph.D. Thesis. Moscow, 1989. 23 p. (In Russ.).

А.М. Азнабаев УДК 811.512.141

О НАУЧНЫХ ДОСТИЖЕНИЯХ ПРОФЕССОРА ДЖ.Г. КИЕКБАЕВА (К 105-ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ)

Аннотация

В статье описываются основные достижения профессора Дж.Г. Киекбаева. Он первым создал историческую грамматику башкирского языка; в книге «Введение в урало-алтайское языкознание» (1972) доказал, во-первых, материальное (генетическое) родство уральских и алтайских языков, положив конец спорам по этой проблеме, которые шли около 200 лет, во-вторых, наличие и в урало-алтайских языках грамматической категории определенности и неопределенности. В книге «Основы исторической грамматики урало-алтайских языков» (1976) разработал и сформулировал новую концепцию о происхождении морфологических аффиксов, по которой они возникали путем постепенного наращивания друг на друга древнейших простых (однофонемных) аффиксов в результате действия закона плеоназма, опровергнув старую, утверждавшую, что они произошли от самостоятельных слов.

Ключевые слова: грамматическая категория определенности и неопределенности, морфологические признаки, урало-алтайские языки, генетическое родство, плеоназм, аффиксы

Akhmer M. Aznabaev

ON SCIENTIFIC ACHIEVEMENTS OF PROFESSOR DZHALIL KIEKBAEV (TO HIS 105TH BIRTH ANNIVERSARY)

Abstract

The article deals with Prof. Dzhalil Kiekbaev's main achievements. He was the first to create historical Bashkir grammar. In his monograph Introduction to Ural-Altaic Linguistics (1972) he has proved, first, genetic affinity of the Uralic and Altaic

Азнабаев Ахмер Мухаметдинович, кандидат педагогических наук, профессор (Уфа) Akhmer M. Aznabaev, Prof. Cand.Sc. (Pedagogics) (Ufa)

© Азнабаев А.М., 2017

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.