Научная статья на тему 'КИЛәСәК ЗАМАН ХәБәР ҡЫЛЫМ һәМ УНЫң ТАРИХИ үҫЕШЕ'

КИЛәСәК ЗАМАН ХәБәР ҡЫЛЫМ һәМ УНЫң ТАРИХИ үҫЕШЕ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
173
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ХәБәР һөЙКәЛЕШЕ / КИЛәСәК ЗАМАН / БИЛДәЛЕЛЕК-БИЛДәһЕҙЛЕК КАТЕГОРИЯһЫ / АФФИКСТАР / INDICATIVE MOOD / FUTURE TENSE / THE CATEGORY OF DEFINITENESS AND INDEFINITENESS / AFFIXES

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Азнабаев А. М., Хужахметова И. И.

В статье доказывается, что глаголы будущего времени изъявительного наклонения имеют определенную (аласаҡ) и неопределенную (алыр) формы. Описывается история их возникновения и развития: первая из них образовалась от древней формы аласар путем замены конечного -р, древнего аффикса множественного числа, показателем определености -г (аласа+г > аласаҡ). А форма алыр в древнетюркском языке имела значение настоящего времени, это значение сохранилось в огузских языках, а в кипчакских, в т.ч. башкирском, — стала выражать значение будущего неопределенного времени, что вполне законно по теории определенности-неопределенности проф. Дж.Г. Киекбаева.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИЛәСәК ЗАМАН ХәБәР ҡЫЛЫМ һәМ УНЫң ТАРИХИ үҫЕШЕ»

ЛИНГВИСТИКА

^ ^ ^ ^ & ^ФЬ -ф. Ф ¿Ь Ф. ффффффффф ¿уЧ ф

Э.М. Л^набаев, И.И. Хужахметова

КИЛЭСЭК ЗАМАН ХЭБЭР ^ЫЛЫМ ЬЭМ УНЬЩ ТАРИХИ УдЕШЕ

Хэбэр Иейкэлеше кылымдарыныц ее заманы булып, Иэр заманыньщ билдэле Иэм билдэИез терзэре бар: алды — алган (уткэн заман), ала-сак — алыр (килэеэк заман), ала//укый — алып тора (йврвй, ята к.б.) (хэзерге заман). Хэзерге замандыц билдэле тере аналитик юл менэн яИа-ла: теп мэгэнэне белдергэн кылым хэл кылым рэуешендэ килэ (алып, укып...), уга биш ярзамеы к^]лым эйэрэ (укып ултыра, тора, йврвй, ята, бара). Элбиттэ, ярзамеы кылымдар уззэренец теп мэгэнэлэрендэ кулланылмай: Ул урамда йврвй. — Ул Офвлэ укып йврвй. Тэуге Иейлэмдэге йерей к^^ымы узенец теп мэгэнэИендэ кулланылган, э икенее Иейлэмдэ ул, ярзамеы кылым функция-Иында килеп, эш-хэлдец ошо моментта эшлэне-уен белдерэ.

Был мэкэлэлэ без хэбэр кылымдыц килэеэк заманына игтибарыбыззы йунэлтмэкеебез. Был заман формаИыныц билдэле Иэм билдэИез терзэре бетэ терки телдэрзэ лэ бар. Куренекле тюрколог Н.А. Баекаковтыц радлауынеа, «терки телдэрзэ килэеэк замандыц ике формаИы: -ар Иэм -аджак аффикелы формалар барлыкка килгэн; ...улар билдэлелек Иэм билдэИезлек еи-фаты буйынеа капма-каршы куйылгандар» [I]. Ыеынлап та, башкорт телендэ лэ килэеэк заман хэбэр кылымдыц алыр Ьэм алаеак терзэре бар, уларзыц беренееИе билдэИезерэк, ышаныеЬызы-рак эш-хэлде белдерэ, шуныц ееен уныц янын-да икелэнеузе, шиклэнеузе белдергэн менэеэбэт Иуззэр килэ ала: Ул, бэлки, кайтыр. Э алаеак тере эш-хэлдец билдэле булыуын, мотлак утэлэеэген белдерэ, шуныц ееен уныц янында идкэ алынган менэеэбэт Иуззэр килэ алмай: Ул, бэлки, кайтасак Иымак Иейлэмдэр телебеззэ кулланылмай.

Алыр-алаеак формалары-ныц тарихи язмышы бик кызыклы: алыр//алар//алур формаИы боронго терки телдэ лэ булган, тик ул килэеэк заманды тугел, э хэзерге заманды белдергэн. Доцент М.Э. Эхмэтовтыц радлауынеа, «хэзерге килэеэк заман -(у)р аффик-еы ярзамында барлыкка килэ. Уныц тубэндэге варианттары булган: -ур/ -ур, -ыр/-ир/-эр/-р, -йур: барур «бара — идет»; бирур «бирэ — дает»; барыр «бара — идет»; билир-сиз «белэИегез — знаете»; ясар «яИай — делает»; йорыйур «йерей — ходит» [2, 75-ее б.]. Курене-уенеэ, М.Э. Эхмэтов -р (-ыр, -ир И.б.) аффикелы кылымдарзы хэзерге заман тип таныган Иэм шулай тэржемэ иткэн. Деред, боронго орхон-ениеей язмаларында ук шул ук кылым кайЬы бер оеракта билдэИез килэеэк заман функцияЬында ла кулланыла башлаган. М.Э. Эхмэтовтыц рад-лауынеа, узе тикшергэн, ейрэнгэн комарткылар-за -р (-ыр/-ир...) аффикелы кылым 33 мэртэбэ оерай, шуларзыц 29 оерагында — хэзерге заман, тик 4 оеракта гына ул билдэИез килэеэк заман функцияИында кулланылган [2, 76-еы б.]. XI быуатта язылган М. Кашгари Иузлегендэ лэ хэбэр кылымдыц хэзерге заманы шул ук -р (-ар/ -эр, -ыр/-ир, -ур/-ур, -йур/-йур) аффикеы менэн яИалган булган. «Был форма Иейлэшеу момен-тында барган йэки Иэр вакыт булып торган эш-хэлдэрзе белдерэ», — тип курИэтелэ был Иузлектэ. Мидалдары: Сэм кутар ас борг — Тебя ждут хищники (авторзыц тэржемэИе бик ук анык тугел. — Э.Л., И.Х.) — Ьине ас буре квтэ. 1ашгм мэнщ саг-

Э.М. А?набаев

А^набаев Эхмэр Мвхэмэтдин улы, педагогия фэндэре кандидаты, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты профессоры

Хужахметова Илузэ Илшат кы$ы, М. Акмулла исемендэге Башкорт дэулэт педагогия университеты студенты

рулур — Из моих глаз проливаются слезы — Минец куз йэштэрем ага. Ikí кошнар башг 6ip ашичта пшмаз (юклыгы) — Головы двух баранов не варятся в одном котле — Ике Ьарык башы бер казанда бешмэй [3, 501-се б.]. Тимэк, XI быуатта ла -р (-ар/-эр, -ыр/-ир) аффикслы кышыш хэзерге за-ман функцияпында кулланышы1уын дауам иткэн. Э килэсэк заман формаИы быш вакыттарза -гай/ -гэй (-кай/-кэй) аффиксы менэн яИалган бул-ган: Ол мэцд кэлгд] — Он придет ко мне — Ул мицэ килер (килэсэк) [3, 501-се б.]. -Гай/-гэй аффикслы форма хэзерге башкорт телендэ лэ ос-раштыра: Берэй нэмэ килеп сыкмагайы.

Тимэк, боронго -р (-ар/-эр, -ыр/-ир) аффикслы кышыш формаИы башкорт, татар И.б. кышсак телдэрзэ, хэзерге заман мэгэнэИен югалтып, бил-дэИез килэсэк заман мэгэнэИендэ кулланыша башлаган. Ьуцгы узгэрештен сэбэбен бе? боронго ала-килэ тибындагы хэл-кылымдын кыпсак телдэрзэ хэбэр Иейкэлешенен хэ?ерге заманы мэгэнэИендэ кулланыша башланыуында курэбе? Ысынлап та, боронго терки телдэ (орхон-енисей язмаларыщда) ала-килэ формаИы хэл кылыш функ-цияпын башкарган [2, 105, 106-сы бб.].

Профессор Г. Айдаровтын курИэтеуенсэ, -а/ -е аффикслы кышыш VIII бы1уатта ла хэл кылыш функцияпында кулланышган, мэдэлэн: уча — летая, тута — держа, кече — переходя, баса — давя, наступая [4, 216-сы б.].Ул гына ла тугел, М. Каш-гари Иузлегендэ лэ (XI бы1уат) -а/-э аффикслы кылыш хэл кылыш рэуешендэ кулланышы1уын дауам иткэн: «Хэл кылыш кылыш ниге?енэ -а/-й, -у/ -у аффикстары едтэлеу юлы менэн яИала: Эр сока олтурд1 — Кеше сугенеп ултыр?ы» [3, 493-се б.].

Куп кенэ терки телдэрзэ -а/-э аффикслы к^]лым узенен боронго хэл кышыш функцияпын беген дэ югалтмаган; мэдэлэн, карасэй-балкар телендэ: каза 'копая', кюле (орф.) 'смеясы'; караим телендэ: бара 'идя', келе (орф.) 'придя'; узбэк телендэ: кила 'делая'; каракалпак Иэм казак тел-дэрендэ: ала 'беря', коре 'видя'; хакас телендэ: одыра 'сидя', иде 'делая'; шор телендэ: пара 'идя', тохта 'ожидая'; алтай телендэ: чыга 'выиодя', йыга 'сваливая'. Шул ук вакытта Ианап кителгэн тел-дэрзен кайпы берзэрендэ быш кылыш формаИы, башкорт телендэге кеуек, хэ?ерге заман форма-Иында ла кулланыша; мэдэлэн, каракалпак телендэ: ал-а-ман 'я беру'; нугай телендэ: бар-аман 'я иду'; караим телендэ: ал-а-м-ан 'я беру'; карасэй-балкар телендэ: бар-а-ма 'я иду'; кумыгк телендэ: бар-а-ман, гел-е-мен (орф.) 'я иду'; узбэк

телендэ: кел-а-ман 'я иду'; уйгыр телендэ: ят-а-мэн 'я пишу', оку-й-мэн 'я учусы'. Тимэк, куп телдэрзэ боронго ала-килэ формаИы у?енен хэл кышыш функцияИын югалтмаган, шул ук вакытта хэбэр кышышдын хэ?ерге заманы функцияЬыш-да ла кулланыша башлаган. Огуз телдэрзэ ала-килэ формаИы кабатланып килгэндэ генэ хэл кылыш рэуешендэ кулланыша, тип курИэтэ проф. Н.З. Гаджиева: Биз инсанлар бирбирибизни в)'рэнэ-фэнэ гочарылыг. Мы, люди, изучая друг друга, стареем [5, 82-се б.]. Шундай ук хэлде терекмэн Иэм гагауз телдэрендэ лэ кузэтеп була: терекмэн бакына-бакына гиттик 'Мы шли, опираясы'; гагауз Дура-дура ядадым 'Будучи все время на ногах (букв. стоя-стоя) я устал'. Тимэк, башкорт телендэ хэ?ерге заман формаЬы (ала-килэ) боронго хэл кышымдан барлыкка килгэн. Башка терки телдэрзэн айырмалы рэуештэ, башкорт телендэ был форма-нын хэл кышым функцияЪы югалган. Деред, кайЪы бер диалекттарза халыгктыщ йэнле Иейлэу телендэ ала-килэ формаЬы быш функцияла кулланыша: Ул балык тота китте. Проф. Ж.Г. Кейекбаев, быш форманын Пирэк-Иаяк булИа ла осрауын танып, уны максат хэл кылыш тип атаган [6, 250-се б.].

Шулай итеп, боронго -р (-ыр, -ир И.б.) аффикслы хэ?ерге заман хэбэр кышыш билдэИе? килэсэк заман функцияЬын алган, э боронго ала-килэ тибындагы хэл кылыш хэ?ерге заман хэбэр кылыш булыш хе?мэт итэ башлаган. Бик куп терки телдэрзэ ала-килэ формаИы, алдагы биттэрзэ эйте-леуенсэ, хэ?ерге заман хэбэр кышыш функция-Иын да алган, боронго хэл кышыш мэгэнэИен дэ югалтмаган. Быш хэл куберэк кыпсак Иэм карлук телдэрзэ булган. Э огуз телдэрзэ боронго -р (-ар/-эр, -ыр/-ир) аффикслы хэбэр кышыш беген дэ хэ?ерге заман хэбэр кышыш булыш хе?мэт итэ. Проф. Н.З. Гаджиеванын радлауынса, хэ?ерге за-мандын курИэткесе булып -ыр/-ир, -ур/-ур (-ыр/ -¡ир, -ур/-йур) аффикстары Ианала: ал-ыр 'он берет', ал-ыр-ам 'я беру', ал-ыр-сан 'ты берешы', ал-ыр-саныз 'вы берете', ал-ыр-лар 'они берут'. Огуз телдэрзэ килэсэк заман -ыр/-ир аффик-сындагы -ы/-и тар 11узышкышарзы1 -а/-э кин Иу-Зышкылары1 алмаштырыу юлы менэн генэ яИала: ал-ы-р 'он берет', ал-а-р 'он возымет', гэл-и-р 'он идет', гэл-э-р 'он придет' [5, 74-се б.]. Шул ук хэл гагауз телендэ лэ кузэтелэ: ал-э-р 'он берет', ал-а-р 'он возымет'. Быш телден орфографи-яИында -ы ПузынкыИы урынына -э кулланыша. Огуз телдэрзэге быш куренеш проф. Ж.Г. Ке-йекбаевтын билдэлелек-билдэИезлек теорияИы-

на тап килэ. Был теория буйынса, алтай, шул идэптэн терки, телдэрендэ кин Иузынхылар (баш-хорт телендэ а-э Ьузынх^злары) борон-борондан билдэИезлек — куплек мэгэнэИен, э тар Иузынхылар (халгандары) билдэлелекте белдереу есен хулайлашхан булган: «Ьуззен азагындагы -а/-э Ьу?ынх^1лары предметха (исемгэ) билдэИезлек мэгэнэИен бирэ, шунын есен был кин Иузынхы-лар, исемгэ билдэлелек мэгэнэИен бирергэ кэрэк булганда, тар Иузынхылар менэн алмашына, сенки тар Иузынхылар билдэлелек мэгэнэИе менэн бэйлэнгэн» [7, 108-се б.]. Кин Иэм тар Иузын-хыларзын был функцияИы хахында проф. Ж.Г. Кейекбаев бер нисэ мэртэбэ Иызых едтенэ алып эйткэн: «Да-дэ аффиксы составындагы -а/ -э форманты, кин Иузынхы буларах, тулыИынса билдэИезлек мэгэнэИен сагылдыра» [7, 101-се б.]. Йэки: «КайИы бер урал-алтай телдэренен зат ал-маштарында куплек — билдэИезлек идеяИы грамматик яхтан алгы рэт тар Иузынхыларзы артхы рэт кин Иузынхылар менэн алмаштырыу юлы менэн белдерелэ, сагыштырыгыз: дейем монгол-са би 'я', догур телендэ баа 'мы', тагы ла сагыштырыгыз: догур телендэ ин 'он' — ан 'они' (озон Иузынхы ярзамында); татарса ул 'он', лэкин алар 'они'» [7, 96-сы б.]. Тимэк, огуз телдэрзэге, мэдэлэн, эзербайжан телендэге ал-ы-р (алыр) формаИынын хэзерге заманды, э ал-а-р (алар) формаИынын килэсэк заманды белдереуе билдэ-лелек-билдэИезлек теорияИы кузлегенэн закон-лы Иэм анлашыла торган куренеш, сенки тар Иу-зынташар билдэлерэк заманды — хэзерге заманды (эш куз алдында эшлэнеп ята), э кин Иузынхылар билдэИезерэк — килэсэк заманды белде-рергэ тейеш (эш алда, килэсэктэ эшлэнергэ мемкин). Башхорт теленен боронго бер удеш бад-хысында ла эзербайжан телендэге куренеш (алыр-алар) булган, тип эйтеп була, сенки билдэИез килэсэк замандын бер теркемендэ тар Иузынхы-лы вариант (бар-ыр, эйт-ер), э хайИыларында кин Иузынхылы вариант Иахланган (кил-эр, сыг-ар). Эммэ башхорт орфографияИы тар Иузынхылар хулланыузы законлаштырган: кил-ер, бул-ыр, сенки уларзын ике варианты ла билдэИез килэсэк заманды белдереугэ хулайлашхан, уларзын мэгэнэлэрендэ бер ниндэй зэ айырма юх: эйтер, барыр, %айтыр — тар Иузынхы менэн килгэн ва-рианттар; булар, килэр, эсэр, етэр — кин Иузын-хылы варианттар. Был варианттар билдэИез килэсэк заманды белдерэ. Эммэ хасандыр баш-хорт телендэ лэ тэугелэре хэзерге заманды, икен-

селэре, хэзерге эзербайжан телендэге кеуек, килэсэк заманды белдереп йерегэн булырга тейеш. Эммэ ала-килэ тибындагы боронго хэл хылым башхорт Иэм башха хыпсах телдэрзэ хэзерге заманды белдерэ башлагас, эйтер, ~касыр тибындагы тар Иузынхылы варианттар билдэИез килэсэк заманды: белдереугэ кускэн. Шуга ла был формаларзын хайИы бер варианттары, телдэн тешеп халып, югала башлаган. ШуныИы х^тз^зх: башхорт телендэ куберэк тар Иузынх^злар менэн хулланылган варианттары (агыр (Ьыу), ултырыр И.б.), э татар телендэ был хылымдарзын кин Иу-зынхылы варианттары Иахланган (агар, ачар И.б.). Башхорт телендэ лэ кин Иузынхылы вариантта-ры куп кенэ осрай (сыгар, эсэр И.б.), тик орфография уларзы тар Иузынхылар менэн языузы за-конлаштырган (сыгыр, эсер И.б.). Эммэ языусы-лар телендэ кин Иузынхылы варианттар осраш-тыра: мэдэлэн, Т. Гарипова, «Ат сабышында кем алга сыгар бит эле», тип яза («Ватандаш». — 2011. — 1-се Ианы. — 70-се б). Бер йылы «Баш-хортостан» гэзите республика хекумэте эшлэгэн «Питьевая вода» программаИын «Эсэр Иыу» тип тэржемэ итеп бадтырып сыгаргайны. Куренеуенсэ, был мидалдарза орфография бозолган. Башхорт телендэ урынбадар тигэн термин бар, аффиксы-на харап, был терминды татар телле кеше ин-дергэн йэки уны татар теленэн алгандар, тип эйтеп була, сенки башхорт телендэ бадар тигэн хылым формаИы куптэн хулланылмай.

Шулай итеп, бегенге башхорт телендэге хэзерге заман хылым боронго терки телдэге хэл хылымдан (ала-килэ тибындагы) мэгэнэИе узгэреп барлыхха килгэн, боронго терки телдэге -р (И.б.) аффикслы хэзерге заман формаИы башхорт И.б. хыпсах телдэрзэ билдэИез килэсэк заманды: белдереугэ хулайлашхан. Бындай процестар башха терки телдэрзэ лэ барган. Куренекле тюрколог Г.Ф. Благованын радлауынса, «-(а)р аффикслы форманын мэгэнэИе хэзерге узбэк телендэ тарая теште: унын билдэИез килэсэк заман мэгэнэИе ныгынып халды!» [8]. Ни есен боронго терки тел-ден хылымдары хэзерге терки телдэрзен хайИы-ларында (башхорт И.б. хыпсах телдэрзэ) уззэренен боронго мэгэнэлэрен йэки функцияларын узгэрткэн (хэл хылымдар, мэдэлэн, хэбэр хылым-га эйлэнгэн)? Был Иорауга яуапты проф. Ж.Г. Кейекбаевтын билдэлелек-билдэИезлек те-орияИына нигезлэнеп эзлэргэ кэрэк. Ысынлап та, боронго терки телдэге хэл хылым билдэИез-лек курИэткесе -а/-э (е) кин ИузынхыИы менэн,

э хэзерге заманы -р (-ыр, -up h.6.) боронго куплек-билдэИезлек кYрhэткеcтэре менэн тамам-ланыр булган. Шуга ла уларзыц мэгэнэhе лэ бик киц (билдэhезерэк) булган. Быш Yзенcэлекте бил-дэле тюркологтар за билдэлэп угкэндэр. Мэдэлэн, проф. Э.В. Севортян бышай тип язган: «"Кай^1 бер телдэрзец боронго Ygеш бадхысында телэк кылыш менэн килэсэк заман кылышдыц, хэзерге hэм килэсэк заман кылышдарзыщ (идке эзербай-жан, идке терек, идке Yзбэк телдэрендэ) араЬында кэтги айырма булмаган. Уларзыц мэгэнэлэре бу-талы1у кай^1 сакта уларзы белдергэн формалар-зыц тоторокло булмауына hэм буталы1уына кил-тергэн» [9, 22-се б.]. Шул ук фекерзе профессор И.Ш. Рагимов та кабатлаган: «Хэзерге эзэби телдэ конкрет грамматик мэгэнэне Y3ендэ ны-гыткан к^хлым формалары боронго заманда кYп мэгэнэле булган» [10, 8-се б]. «Идке Yзбэк те-лендэ, — тип кYрhэтэ Г.Ф. Благова, — -а аф-фикслы хэл кышышдыц синтаксик функцияЬы бик киц булган» [8, 94-се б.]. Шуга ^рэ лэ билдэ-hезлек кYрhэткеcтэре (аффикстар) менэн тамам-ланган боронго кылым формалары озайлы тари-хи Ygеш барышында мэгэнэлэрен Y3гэртэ алган-дар. Бындай Y3гэреш терки телдэрзэ бер терле генэ булмаган. Алдагы биттэрзэ эйтелеYенcэ, боронго терки -а/-э аффикслы хэл кылыш кыпсак телдэрзэ хэзерге заманды белдереYгэ кулайлаш-кан, шулай за быш телдэрзец кYбеhендэ быш кылыш формаЬы хэл кылыш мэгэнэhен дэ югалт-маган, шулай итеп омоним кышыш формалары барлыкка килгэн. Э боронго -р (-ыр, -up h^.) аффикслы хэзерге заман формаЪы кыпсак, карлук hэм кенсыгыш терки телдэрзэ билдэhез килэсэк заманды белдерергэ кулайлашкан. Э огуз телдэрзэ быш форманыц аффиксы составында тар 11узыш-кышар булгандары Y33эренец боронго мэгэнэhен hэм функцияhын 11аклаган: йазыр (йаз-ы-р) 'яза, пишет', гэлир (гэл-и-р) 'килэ, идет'; э аффиксы составында киц 11узы1нкылар килгэн вариантта-ры, башка терки телдэрзэге кеYек, билдэhез килэсэк заманды белдереYгэ ^скэндэр: йазар (йаз-а-р) 'языр, напишет', гэлэр (гэл-э-р) 'килер, придет'. Эзербайжан теленец был Yзен-сэлеге билдэлелек-билдэhезлек теория^1 ^зле-генэн законлы куренеш.

Э бына боронго терки телдэ булган алды-кил-де (алты-кэлти) формаЬы, М.Э. Эхмэтовтыц рад-лауынса, «Лейасе (эйтеYcе) Yзе шаhит булган йэ Yзе башкарган эште белдерэ» [2, 72-се б.]. Быш форма бетэ терки телдэрзэ лэ Yзенец бо-

ронго мэгэнэhен 11аклаган, икенсе берэй заманды бел^е-рв куcмэгэн, сенки уныц аффиксы составында боронго билдэлелек кYрhэткеcе -ы/ -и (е) кулланышган. «Урал-угар телдэренец факт-тарынан куренеYенcэ, -в, -э, -ы компоненттары терле-терле билдэлелек щ^эткестэре булып 11ана-ла» [11, 85-се б.], — тип язган проф. Ж.Г. Кейек-баев. Икенсе бер хезмэтендэ ул шул ук фекерен икенсе факттарга таянып кабатлай: «Терки телдэрзэге -ды аффикслы Yткэн заман кышышдыщ билдэле булы1уы шул факттан да кYренэ: уныц 1-се hэм 2-се зат форма^1 бер вакытта ла -мын/ -ман йэки -сын/-сан аффикстарын кабул итмэй. Эйтэйек, бетэ терки телдэрзэ лэ алдым 'я взял' hэм алды-ц 'ты взял' формаларыш курэбез, э алды-мын hэм алдысыц формаларыш осратмайбыз. Зат аффикстары составыщда бер билдэлелек к^этке-се (-ы/-и) булгас, -мын/-ман (-сын/-сан) билдэлелек кYрhэгкеcенец кулланышы1уы артыгк булып сыга» [7, 83-се б.]. Шулай итеп, хэзерге баш-корт телендэге -р (-ыр, -ир 1i.6.) аффикслы бил-дэhез килэсэк заман (алыр, килер) боронго терки телдэге шул ук аффикслы хэзерге заман форма-^шан барлыгкка килгэн.

Килэсэк заман хэбэр кышышдарзыщ билдэле формаhы башкорт телендэ -са%/-сэк, татар те-лендэ -чак/-чэк, терекмэн, гагауз, эзербайжан, кумык телдэрендэ -жак/-жек аффикстары менэн яhала. Боронго терки телдэ, доцент М.Э. Эхмэтовтыц радлауынса, килэсэк категорик (билдэле) вакыт -тачы/-тэчи аффиксы ярзамында яhалыр булган: олуртачы 'ултырасак — будет, должен сидеть', влуртэчи ^лтерэсэк — убьет'... Тачы аффикслы кышыш килэсэк категорик вакыт функ-ция^1нда килэсэктэ мотлак рЭYештэ башкары-ласак эш-хэлде белдерэ [2, 77-се б.].

VIII бы1уатта язышган комарткыларза -тачы/ -течи, -дачы/-дечи аффикслы форма, проф. Г. Айдаровтыщ курhэтеYенcэ, билдэле килэсэк заман мэгэнэhендэ кулланышы1уын дауам иткэн. Бына уныц мидалы: Ол еш Kiá бар ерсер сш та-быгычыг влypтэчi — тирмен... Если те два человека будут существовать, они тебя табгача (китайца) убьют — говорю я (ул ике кеше булка, улар Нине, табгасты, ултерэсэк — тимен) [4, 227-се б.]. Эммэ быш кышыш форма^1 ошо вакыттарза си-фат кылыш функцияЬында ла кулланыша башла-ган: олтечи — умирающий, олуртачы — сидящий [4, 212-се б.]. М. Кашгари хезмэтендэ -тачы/ -течи, -дачы/-дечи аффикслы кылыш килэсэк заман хэбэр кылыш функция^шда бетенлэй кул-

ланылмаган, унын функцияИын -кай/-кэй, -гай/ -гэй аффикслы форма утэй башлаган: Ол мэна кэлга) — Он придет ко мне (Ул мицэ килэсэк) [3, 501-се б.]. Эммэ, шул хезмэттэн куренеуенсэ, -тачы/-тачи... аффикслы хылым сифат х^хлым функцияИында гына хулланылган: саттачи — продающий (Ьатыусы), бардачи —идущий (барыу-сы), турдачи — проживающий (тороусы) [3, 490-сы б.].

ШуныИы меИим: боронго -тачы/-тачи, -дачы/-дачи аффикслы категорик (билдэле) заман формаИы бер терки телдэ лэ Иахланмаган, бынын сэбэбен анлатыуы беген мемкин дэ тугелдер.

Хэзерге терки телдэрзэ килэсэк заман хэбэр хылымдын билдэле (ышаныслы) тере -сак-сэк (чак-чэк, -жак-жек) аффиксы менэн яИала: баш-хорт телендэ: ала-сак—килэ-сэк; татар телендэ: ала-чак—килэ-чэк И.б. Ул нисек барлыхха килгэн? Боронго терки Иэм башхорт телдэрендэ булар— килэр формалары менэн бер рэттэн булач—килэч формалары ла булган, тип эйтеп була, сенки хэзерге сыуаш телендэ пулач (орф. д) формаИы Иахланган. Тимэк, башхортса булар, сыуашса пулач формалары бер ук халып, бер ук курИэткестэр ярзамында барлыхха килгэн, тик терки телдэр-зен кубеИендэ боронго -р куплек курИэткесе фай-заланылган, э сыуаш телендэ боронго куплек курИэткесенен -ч варианты хулланылган. Был аффикс узенен куплек мэгэнэИен монгол телдэрендэ бегенгэ тиклем Иахлаган; мэдэлэн, халных телендэ: харада 'ласточка' — харада-с 'ласточки', терз 'окно' — терз-с 'окна' (был телдэ боронго ч ене с ене менэн сиратлаша: башхорт Иэм татар телдэрендэге кеуек: тат. ач — башх. ас, чак — сак 'время'). Проф. А.М. Щербак «Мехэб-бэтнэмэ» хомартхыИында булисар 'будет', сули-сар 'вянет' тибындагы хылым формаларын тап-хан [12, 167-се б.]. Проф. Э.А. Грунина ла XIII— XVI быуаттарза язылган терек теленен хомарт-хыларында килэсэк заманды белдергэн -Ьаг (-исар) аффикслы хылымдарзын булыуын кургэн [13, 96-сы б.]. Тимэк, боронго терки телдэге бу-лас (пулач) формаИы узенен билдэИез килэсэк заман мэгэнэИен юя, югалта башлаган, шуга ла узенен боронго мэгэнэИен Иахлау есен, боронго билдэИезлек курИэткесе — кин Иузынхы -а/-э килеп едтэлгэн Иэм буласа (пулача) формаИы барлыхха килгэн. Тора-бара был форма ла узенен мэгэнэИен югалта башлаган, шуга ла был ни-гезгэ тагы бер боронго билдэИезлек куплек курИэткесе -р килеп хушылган. Шулай итеп,

А.М. Щербак менэн Э.А. Груниналар тапхан бу-лисар/буласар, сулисар/суласар формалары барлыхха килгэн. Бер ук мэгэнэле боронго билдэИезлек — куплек курИэткестэренен бер-береИенэ хушылыуы йэки едтэлеуе плеоназм куренешенэ бэйлэнгэн. Плеоназмдын асылын куренекле тюрколог Г.Ф. Благова аныгырах асып биргэн: «Плеоназм идкергэн аффикстын тэуге грамматик мэгэнэИе тулыИынса югалыуы Иэм Иеземтэлэ Иуз нигезе-нен узгэреуе архаИында барлыхха килэ» [14, 89-сы б.]. Доцент В.Ш. Псэнчин был галимдын фекерен тулыландырып эйтеп биргэн. Унын рад-лауынса, плеоназмдын барлыхха килеуенэ ике фактор: «беренсенэн, «идкергэн аффикстын баш-тагы грамматик мэгэнэИе югалыуы» (Г.Ф. Благова) — йэки унын «Иунеуе» Иэм шунлыхтан аф-фикстын шул Иуз эсендэ хабатланып килеу мемкинлеге; икенсенэн, бер ук мэгэнэнен терле бизэктэрен сагылдырыуга ынтылыш, кешелэрзен йэмгиэттэ уз-ара менэсэбэтен айырып курИэтергэ тырышыу сэбэп булган» [15, 22-се б.]. Плеоназмдын хэрэкэтен хэзерге тел факттарында ла куреп була. Мэдэлэн, береИе, хайЬыЬы Иуззэрендэ эйэ-лек заты аффикстарынын хабатланыуын курэбез: бер-е-Ье, кай-Ьы-Ьы. Бер-е-Ье Иузендэ ике эйэ-лек аффиксы: -е — тартынхыга беткэн Иуззэргэ эйэрэ торган эйэлек аффиксы (эт-е, эш-е), -Ье — Иузынхы ендэргэ эйэреусе эйэлек аффиксы (бэлэ-Ье, кэзэ-Ье). Икенсе эйэлек аффиксынын хушы-лыуы плеоназм, йэгни тэуге эйэлек аффиксы-нын мэгэнэИе юйылыуы, «Иунеуе», Иуззен тамы-рына хушылып, тамыр Иуз булып анлашылыуы менэн бэйле. Татар диалектологы Л.Т. Мэхмуто-ва Минзэлэ Иейлэшендэ плеоназм куренешенен ярылып тороуын билдэлэп утэ. Унын эйтеуенсэ, Минзэлэ татарзары, эйбересе бар, итэгесе белэн, тип Иейлэйзэр икэн [16, 67-се б.], тимэк, ике эйэлек аффиксын хулланалар: эйбер-е-се, итэ-г-е-се. Э татар эзэби телендэ Иэм башха Иейлэштэрзэ эйбере, итэге формаИы хулланыла. Проф. Н.Х. Мэхсутованын курИэтеуенсэ, Арга-яш Иейлэшенен Ялан-хатай Иейлэшендэ 3-се зат алмашынын куплеге аларзар 'они' рэуешендэ ике куплек аффиксы менэн хулланыла (а-лар-зар) [17, 125-се б.]. Билдэле булыуынса, эзэби телдэ Иэм башха диалекттарза бындай форма хулланылмай. Тимэк, был Иейлэштэ алар тигэн форма узенен куплек мэгэнэИен юя, югалта башлаган, шуга ла, был мэгэнэне Иахлап халыу есен, тагы бер куплек аффиксы килеп хушылган да инде. Бо-ронго булас (пулач) хылымы менэн дэ шул ух

хэл: башта уга боронго билдэИезлек-куплек курИэткесе — киц Иузынкы -а (-а) килеп кушы-ла. Купмелер вакыт уткэс, ул да узенец мэгэнэИен югалта башлай, шуга ла уга боронго куплек-бил-дэИезлек курИэткесе -р килеп едтэлгэн1. Баш-корт теленец ниндэйзер у?еш этабында бер ук мэгэнэле булар Иэм буласар формалары параллель рэуештэ кулланылып йерегэн булырга тейеш. Ьуцынан булар, ыксым, ецел форма буларак, телдэ ныгынган, э шул ук мэгэнэле буласар// булачар тере, озон Иэм катмарлы буларак, телдэ кулланылмай башлаган, эммэ ул эзИез югалма-ган, уныц азагындагы билдэИезлек-куплек курИэткесе (-р) ецел генэ боронго билдэлелек курИэткесе (-г/-г) менэн алмашынган. Э Иуз аза-гындагы яцгырау ендэр Иэр вакыт Иацгырау енгэ эйлэнэ (-г>к): буласаг>буласа%, шулай итеп килэсэк замандыц билдэле тере барлыкка килгэн. Телдэ был замандыц билдэле тере лэ булырга тейеш, сенки боронго -тачы/-тачи аффикслы билдэле килэсэк заман формаИы телдэ кулланыл-май башлаган. Бегенге терки телдэрзец береИендэ лэ ул Иакланмаган. Сэбэбе — утэ катмарлы бу-лыузалыр (дурт ендэн торган, уларзыц береИе (-ч), аффрикат ен булып, телмэр аппараты есен ауырлык тыузырган). Шулай итеп, терки телдэрзэ килэсэк замандыц билдэле тере барлыкка килгэн: башк. аласа% — киласак, татар. алачак — килачак, эзербайжан алажа% — галажак И.б. Был форма эш-хэлдец килэсэктэ мотлак эшлэнэсэген бел-дерэ, шуныц есен ул икелэнеузе, шиклэнеузе бел-дергэн менэсэбэт Иуззэре менэн килэ алмай: Ул, балки (могайын), %айтаса% тигэн Иейлэм телдэ барлыкка килмэй; Ул, балки (могайын), %айтыр Иейлэме кулланыла, сенки кайтыр формаИы килэсэк замандыц билдэИез тере Ианала.

Тимэк, кешелек донъяИында йэки йэмгиэтендэ терле-терле узгэрештэр булган кеуек, телдэ лэ шундай ук узгэрештэр барган: бер форма кулла-ныузан тешеп калган, югалган, уныц урынына икенсе тере барлыкка килгэн; йэки боронго бер форма, мэгэнэИен узгэртеп, икенсе бер форма-ныц мэгэнэИендэ кулланыла башлаган.

Э^ЭБИЭТ

1. Баскаков H.A. Система спряжения или изменения слов по лицам // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. 2. Морфология - М., 1956. - 277 б.

2. Ахметов M.A. Глагол в языке орхоно-енисей-ских памятников. — Саратов: СГУ, 1978.

3. Девону лугатит турк. — Ташкент: Фан, 1967.

4. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древ-нетюркской письменности VIII века. — Алма-Ата, 1971.

5. Гаджиева Н.З. Азербайджанский язык // Языки народов СССР. Т. 2. Тюркские языки. — М., 1966.

6. Кейекбаев Ж.Г. Башкорт теле: педучилищелар осон дэреслек. — Вфо, 1968.

7. Киекбаев Дж.Г. Введение в урало-алтайское языкознание. — Уфа: Башкнигоиздат, 1972.

8. Благова Г.Ф. Соотносительные глагольные формы в узбекском литературном языке // Вопросы языкознания. — 1958. — № 4. — С. 93—94.

9. Севортян Э.В. Современное состояние и некоторые вопросы исторического изучения тюркских языков в СССР // Вопросы методов изучения истории тюркских языков. — Ашхабад, 1961.

10. Рагимов М.Ш. История форм наклонения глагола в азербайджанском языке: афтореф. дис. ... доктора ист. наук. — Баку, 1966.

11. Киекбаев Дж.Г. Основы исторической грамматики урало-алтайских языков. — Уфа: Китап, 1996.

12. Щербак AM. Огуз-наме. Мухаббатнаме. — М., 1959.

13. Грунина Э.А. Соотношение форм настоящего и будущего времени по памятникам турецкого языка XIII— XVI веков // Вопросы тюркской филологии — М., 1966.

14. Благова Г.Ф. Плеонастическое использование аффиксов в тюркских языках в историческом освещении // Вопросы языкознания. — 1968. — № 6.

15. А^набаев A.M., Псэнчин В.Ш. Башкорт теленец тарихи морфологияЬы. — Офо: Башкортостан китап нэшриэте, 1976.

16. Махмутова Л.Т. Мензелинский говор // Материалы по татарской диалектологии. — Казань, 1962.

17. Максютова Н.Х. Восточный диалект башкирского языка. — М.: Наука, 1971.

МеИим Иуззэр: хэбэр Ьойкэлеше, килэсэк заман, билдэлелек-билдэЬе?лек категорияЬы, аффикстар.

Key words: indicative mood, future tense, the category of definiteness and indefiniteness, affixes.

1 Плеоназм куренеше тураЬында тулырак мэглумэт проф. Э.М. А?набаевтыщ «Ватандаш» (2010, 7-се Ьаны) Ьэм «Панорама Евразии» (2011, 1-се Ьаны) журналдарында бадыиган мэкэлэлэрендэ бирелгэн.

ГЛАГОЛ БУДУЩЕГО ВРЕМЕНИ ИЗЪЯВИТЕЛЬНОГО НАКЛОНЕНИЯ И ЕГО ИСТОРИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ

В статье доказывается, что глаголы будущего времени изъявительного наклонения имеют определенную (аласак) и неопределенную (алыр) формы. Описывается история их возникновения и развития: первая из них образовалась от древней формы аласар путем замены конечного -р, древнего аффикса множественного числа, показателем определености -г (аласа+г > аласак). А форма алыр в древнетюркском языке имела значение настоящего времени, это значение сохранилось в огузских языках, а в кипчакских, в т.ч. башкирском, — стала выражать значение будущего неопределенного времени, что вполне законно по теории определенности-неопределенности проф. Дж.Г. Киекбаева.

Akhmer М. A^nabaev, Ilu^a I. Khu^hakhmetova

FUTURE SIMPLE VERB AND ITS HISTORICAL DEVELOPMENT

In the article we prove that there are definite (e.g. anacax) and indefinite (e.g. anup) forms of the future simple verb. The history of their origin and development is described as well. The first one has been formed from the ancient form anacap, the final -p, an ancient plural affix, having been replaced by -e, a definiteness marker (e.g. anacaC e>anaca%). In the Old Turkic language the form anup was used to express an action that existed in the present (it has been preserved in the Oghuz languages), while in the Kypchak languages, Bashkir included, it began to express an action that would happen in the future. This can be explained by Prof. Dzhalil Kiekbaev's theory of definiteness and indefiniteness.

К сведению читателей

Вышла книга:

Всемирный курултай башкир в общественно политической жизни Республики Башкортостан: сборник документов и материалов / сост. A.M. Буранчин, А.Т. Бердин, И.З. Султанмуратов, Ю.М. Юсупов. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2011. — 260 с.

Сборник содержит документы и материалы, связанные с деятельностью одной из наиболее влиятельных общественных организаций Республики Башкортостан — Международного союза общественных объединений «Всемирный курултай (конгресс) башкир».

Для историков, политологов, этнологов, социологов и всех, интересующихся вопросами современного политического развития России и Республики Башкортостан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.