Научная статья на тему 'Термины, используемые в области категории кратности действия в башкирском языке'

Термины, используемые в области категории кратности действия в башкирском языке Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
213
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕРМИНЫ / БАШКИРСКИЙ ЯЗЫК / КАТЕГОРИЯ КРАТНОСТИ ДЕЙСТВИЯ / ОДНОКРАТНОСТЬ / МНОГОКРАТНОСТЬ / ПОВТОРЯЕМОСТЬ / TERMS / BASHKIR LANGUAGE / CATEGORY OF FREQUENCY OF ACTION / MOMENTARINESS AND FREQUENCY OF ACTION / REPEATABILITY / ТЕРМИНДАР / БАШҡОРТ ТЕЛЕ / ТАПҡЫРЛЫҡ КАТЕГОРИЯһЫ / БЕР ТАПҡЫРЛЫҡ / КүП ТАПҡЫРЛЫҡ / ҡАБАТЛАНғАНЛЫҡ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сулейманова Тансылу Ахметовна

В статье подвергаются анализу термины, используемые в области категории кратности действия в башкирском языке. Целью исследования является: выявление степени изученности данной категории, определение роли лингвистов и авторов учебников в формировании терминологии в этой области. Изучение категории кратности действия берет свое начало с первой учебной грамматики по морфологии башкирского языка, изданной в 1925 году. Авторы учебника впервые выделили глагольные формы с аффиксом -ғыла/-гелә со значением повторяемости действия и ввели термин повторительный аймак ‘ҡабатлыҡ аймағы’. Под термином ‘аймаҡ’ изучаются глагольные формы, относимые в настоящее время к глагольным категориям объема (вида) ‘ҡылымдың күләм категорияһы’ и залога ‘ҡылымдың йүнәлеш категорияһы’. В учебнике А. Мансурова «Грамматика. I киҫәк. Фонетика һәм морфология» (1933; «Грамматика. I часть. Фонетика и морфология») выделены уже два аффикса -ғыла/-гелә и -штыр/-штер (автор называет их ‘суффиксами’). Они приводятся в составе особой морфологической категории глагола, которая названа термином степени глагола ‘ҡылым дәрәжәләре’. Одним из первых в тюркологии подвергает всестороннему анализу способы глагольного действия в башкирском языке А.И. Харисов. В монографии «Категория глагольных видов в башкирском языке» [11] в составе глагольных форм с видовыми значениями выделяет особый ‘многократный вид’. При этом ученый определяет, что для выражения способов действия в башкирском языке используются не только аффиксы, но еще аналитические средства и особые видо-временные формы, описанные под термином ‘время-вид’. Известный тюрколог Н.К. Дмитриев выделяет две категории в составе категории глагольного вида ‘ҡылым төрө’ в башкирском языке. Глагольные формы с аффиксами отнесены к 1-ой категории, названной термином ‘формы усиления и ослабления действия’, ко 2-ой аналитические конструкции с модальными глаголами ал-, бир-, кил-, кит-, бар-, йөрө-, тор-, сыҡ-, ебәри др. Дж.Г. Киекбаев для обозначения способов глагольного действия вводит термин объем глагола ‘ҡылым күләмдәре’. Данный термин используется во всех современных учебниках по башкирскому языку. М.В. Зайнуллин использует термин категория объема (вида) глагола ‘ҡылымдың күләм (төр) категорияһы’ и выделяет три способа ее выражения: 1) синтетический, 2) аналитический, 3) повторение глагольных форм. Р.А. Абуталипова, опираясь на труды основоположников славянской аспектологии, выделяет в башкирском языке особую категорию кратность действия ‘тапҡырлыҡ’, которая состоит из двух компонентов ‘однократность и много¬кратность действия’. Использует также термины ‘дистрибутив’, ‘итератив’, ‘мультипликатив’, предложенные Ю.С. Масловым для обозначения семантических типов кратности действия. Целенаправленный анализ учебников и научных работ по башкирскому языку показывает, что лингвисты и авторы учебников для обозначения одного и того же языкового явления используют разные термины. Следовательно, терминология в области категории кратности действия в башкирском языке еще не сформирована и ждет дальнейших исследований.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Terms Used in the Field of Category of Frequency of Action in the Bashkir Language

In the article terms used in the category of frequency of action in the Bashkir language are analyzed. The objective of the study is to identify available information on the category in question, to determine the role of linguists and text-book authors in the formation of terminology in this field. The study of the category of frequency of actions originates from the first educational grammar on Bashkir morphology published in 1925. The authors of the textbook for the first time distinguished the verbal forms with the affix -gyla / -gelә which have the meaning of repetitiveness of action and introduced the term a repetitive aymak ‘kabatlyk aymaғy’. The term 'aymak’ is used to study verbal forms that now currently refer to the verbal categories of aspect and voice. In 1933, A. Mansurov’s textbook Grammar. Part I. Phonetics and morphology was published. In the textbook there are already two affixes -gyla / -gelә and -shtyr / -shter (the author calls them ‘suffixes’). They are contained in the special morphological category of the verb, which is called by the term the degree of the verb ‘kylym dərəjələre’. In Turkology it was A.I. Kharisov who was one of the first to analyze ways of verbal action in the Bashkir language. In the monograph The category of verbal forms in the Bashkir language he singles out a repetitive aspect in the composition of verbal forms with the meaning of aspect. At the same time, the scholar determines that not only affixes, but also analytical means and tense-aspect forms described under the term time-aspect are used to express ways of action in the Bashkir language. The well-known Turkologist N.K. Dmitriev distinguishes two categories in the category of verbal aspect ‘kylym törö’ in the Bashkir language. Verbal forms with affixes are referred to the first category called by the term strengthening and weakening forms, analytical constructions with the modal verbs al-, bir-, kil-, kit-, bar-, yörö-, tor -, syk-, ebәr-, etc. refer to the second one. J.G. Kiekbaev uses the term verbal aspect ‘kylym küləmdəre’ to determine methods of verbal action. This term is used in all modern textbooks of the Bashkir language. M.V. Zayin uses the term the category of aspect 'kylymdyŋ külәm (tör) kategoriyahy' and distinguishes three ways of expressing it: 1) synthetic, 2) analytical, 3) repetition of verbal forms. R.A. Abutalipova, referring to the works of founders of Slavonic aspectology, singles out a special category of frequency of action ‘tapkyrlyk’ in the Bashkir language, which consists of two components 'momentariness and frequency of action'. She also uses the terms 'distribution', 'iterative aspect', the 'multiplicative' proposed by Yu.S. Maslov to denote the semantic types of frequency of action. A purposeful analysis of textbooks and scientific works on the Bashkir language demonstrates that linguists and textbook authors use different terms to denote the same linguistic phenomenon. Consequently, the terminology in the field of the category of frequency of action in the Bashkir language has not been formed yet and requires further research.

Текст научной работы на тему «Термины, используемые в области категории кратности действия в башкирском языке»

НАУЧНАЯ СМЕНА

& »*:ч лч т .<ч ^ щ. **:ч *-:ч йч ^ч ¿:ч *-!ч лч л г*:ч с» ¡>;ч л «:ч »тч *-:ч ¡»;ч до

Ш Свлэймэнова УДК 811.512.141

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭ ТАПКЫРЛЫК КАТЕГОРИЯЬЫ ЭЛКЭЬЕНДЭ КУЛЛАНЫЛЕАН ТЕРМИНДАР

(ТЕРМИНЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В ОБЛАСТИ КАТЕГОРИИ КРАТНОСТИ ДЕЙСТВИЯ В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ)

Аннотация

В статье подвергаются анализу термины, используемые в области категории кратности действия в башкирском языке. Целью исследования является: выявление степени изученности данной категории, определение роли лингвистов и авторов учебников в формировании терминологии в этой области.

Изучение категории кратности действия берет свое начало с первой учебной грамматики по морфологии башкирского языка, изданной в 1925 году. Авторы учебника впервые выделили глагольные формы с аффиксом -гыла/-гелэ со значением повторяемости действия и ввели термин повторительный аймак 'кабатлык аймагы'. Под термином 'аймак' изучаются глагольные формы, относимые в настоящее время к глагольным категориям объема1 (вида) 'кылымдыц кулэм категорияhы' и залога 'кылымдыц йунэлеш категорияhы'.

В учебнике А. Мансурова «Грамматика. I кидэк. Фонетика hэм морфология» (1933; «Грамматика. I часть. Фонетика и морфология») выделены уже два аффикса —зыла/-гелэ и -штыр/-штер (автор называет их 'суффиксами'). Они приводятся в составе особой морфологической категории глагола, которая названа термином степени глагола 'кылым дэрэжэлэре'.

Одним из первых в тюркологии подвергает всестороннему анализу способы глагольного действия в башкирском языке А.И. Харисов. В монографии «Категория глагольных видов в башкирском языке» [11] в составе глагольных форм с видовыми значениями выделяет особый 'многократный вид'. При этом ученый определяет, что для выражения способов действия в башкирском языке используются не только аффиксы, но еще аналитические средства и особые видо-временные формы, описанные под термином 'время-вид'.

Н.К. Дмитриев выделяет две категории в составе категории глагольного вида 'кылым тврв' в башкирском языке. Глагольные формы с аффиксами отнесены к 1-ой категории, названной термином 'формы усиления и ослабления действия', ко 2-ой - аналитические конструкции с модальными глаголами ал-, бир-, кил-, кит-, бар-, йврв-, тор-, сык-, ебэр- и др.

Дж.Г. Киекбаев для обозначения способов глагольного действия вводит термин объем глагола 'кылым кулэмдэре'. Данный термин используется во всех современных учебниках по башкирскому языку, при этом выделяется уже три способа его выражения: 1) синтетический, 2) аналитический, 3) повторение глагольных форм.

1 В башкирском языкознании многие годы для обозначения глагольных форм, выражающих видовые значения, традиционно использовался термин категория вида глагола 'кылымдыц твр категориякы' Однако с 60-х гг ХХ века большинство тюркологов признает, что грамматическая категория глагольного вида в тюркских языках отсутствует. В русистике вид и способы глагольного действия рассматриваются как две самостоятельные категории: вид как грамматическая категория глагола, а способы действия - как лексико-грамматические разряды глаголов, выделяемые на основе сходства в типах протекания и распределения во времени глагольного действия [10, с. 551]. Очевидно, что именно с целью разграничения этих двух разноуровневых категорий в 1966 году Дж.Г. Киекбаев вводит новый термин - 'кылымдыц кулэм категориякы' ('досл.: категория объема глагола').

Сулейманова Тансылу Ахметовна, аспирант Стерлитамакского филиала Башкирского государственного университета (Стерлитамак), e-mail: tansylul986@mail.ru

Tansylu Akh. Suleymanova, Postgraduate Student, Sterlitamak Branch, Bashkir State University (Sterlitamak), e-mail: tansylu1986@mail.ru

© Сулейманова Т.А., 2018

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2018/1 (79)

Р. А. Абуталипова, опираясь на труды основоположников славянской аспектологии, выделяет в башкирском языке особую категорию кратность действия 'тапкырлык', которая состоит из двух компонентов - 'однократность и многократность действия'. Использует также термины 'дистрибутив', 'итератив', 'мульти-пликатив', предложенные Ю.С. Масловым для обозначения семантических типов кратности действия.

Целенаправленный анализ учебников и научных работ по башкирскому языку показывает, что лингвисты и авторы учебников для обозначения одного и того же языкового явления используют разные термины. Следовательно, терминология в области категории кратности действия в башкирском языке еще не сформирована и ждет дальнейших исследований.

Терэк hy^ap: терминдар, башторт теле, таггкырльгк категориякы, бер таггкырлык, куп таггкырльгк, 'кабатланганлык

Ключевые слова: термины, башкирский язык, категория кратности действия, однократность, многократность, повторяемость

Tansylu Akh. Suleymanova

TERMS USED IN THE FIELD OF CATEGORY OF FREQUENCY OF ACTION IN THE BASHKIR LANGUAGE

Abstract

In the article terms used in the category of frequency of action in the Bashkir language are analyzed. The objective of the study is to identify available information on the category in question, to determine the role of linguists and textbook authors in the formation of terminology in this field.

The study of the category of frequency of actions originates from the first educational grammar on Bashkir morphology published in 1925. The authors of the textbook for the first time distinguished the verbal forms with the affix -gyla / -geld which have the meaning of repetitiveness of action and introduced the term a repetitive aymak -'kabatlyk aymasy'. The term 'aymak'is used to study verbal forms that now currently refer to the verbal categories of aspect and voice.

In 1933, A. Mansurov's textbook Grammar. Part I. Phonetics and morphology was published. In the textbook there are already two affixes - -gyla / -gela and -shtyr / -shter (the author calls them 'suffixes'). They are contained in the special morphological category of the verb, which is called by the term the degree of the verb - 'kylym darajalare'.

In Turkology it was A.I. Kharisov who was one of the first to analyze ways of verbal action in the Bashkir language. In the monograph The category of verbal forms in the Bashkir language he singles out a repetitive aspect in the composition of verbal forms with the meaning of aspect. At the same time, the scholar determines that not only affixes, but also analytical means and tense-aspect forms described under the term time-aspect are used to express ways of action in the Bashkir language.

The well-known Turkologist N.K. Dmitriev distinguishes two categories in the category of verbal aspect - 'kylym toro' in the Bashkir language. Verbal forms with affixes are referred to the first category called by the term strengthening and weakening forms, analytical constructions with the modal verbs al-, bir-, kil-, kit-, bar-, yoro-, tor-, syk-, ebar-, etc. refer to the second one.

J.G. Kiekbaev uses the term verbal aspect - 'kylym kulamdare' to determine methods of verbal action. This term is used in all modern textbooks of the Bashkir language. M.V. Zaynullin uses the term the category ofaspect - 'kylymdyq kulam (tor) kategoriyahy' and distinguishes three ways of expressing it: 1) synthetic, 2) analytical, 3) repetition of verbal forms.

R.A. Abutalipova, referring to the works of founders of Slavonic aspectology, singles out a special category of frequency of action - 'tapkyrlyk' in the Bashkir language, which consists of two components - 'momentariness and frequency of action'. She also uses the terms 'distribution', 'iterative aspect', the 'multiplicative' proposed by Yu.S. Maslov to denote the semantic types of frequency of action.

A purposeful analysis of textbooks and scientific works on the Bashkir language demonstrates that linguists and textbook authors use different terms to denote the same linguistic phenomenon. Consequently, the terminology in the field of the category of frequency of action in the Bashkir language has not been formed yet and requires further research.

Key words: terms, the Bashkir language, category of frequency of action, momentariness and frequency of action, repeatability

Был мэтсэлэлэ баштсорт телендэге таптсыр-лытс категория^1 eлкэhенэ ^араган терминдар анализлана. Fилми хезмэттец матссаты - баштсорт тел гилемендэ таптсырлытс функциональ-семан-тик категория^шыц eйрэнелеY кимэлен hэм был елкэлэге hэр хезмэттец терминология системаЬын формалаштырыуга индергэн елешен асытслау.

Билдэле булыуынса, hэр телдэ, шул и^эптэн баштсорт телендэ лэ, эш-хэл, хэрэкэт hэм процес-ты таптсырлытс (бер hэм куп таптсырлытс) кYрhэт-кесе буйынса характерлаусы терле кимэлдэге тел саралары бар: аналитик, морфематик, лексик, кон-текстуаль, тсатнаш h.б. Улар синтаксик конструк-цияла хэбэр функцияhын YтэYсе тсылым белдер-гэн семантикага таптсырлытс аспектуаль мэFЭнэhен едтэп, эш-хэрэкэттец езек-езек йэки езелмэйен-сэ баштсарылыуын, кYп йэки бер генэ таптсыр бу-лыуын кYрhэтэлэр. Хэзерге функциональ грам-матикала был саралар аспектуаллек категорияhы составында ейрэнелэ [12, 124-се б.].

Баштсорт тел Fилемендэ таптсырлытс функцио-наль-семантик категория^1 айырым тикшереY объекты булып торFаны ютс, шуFа был елкэлэге терминология элеге ватсытта тик формалашыу осорон кисерэ. Баштсорт теле буйынса ХХ быуат-тыц тэYге осоронда донъя кYргэн дэреслектэрзэн башлап, хэзерге осорза бадылып сытстсан Fилми хезмэттэрзе hэм Fэмэлдэге дэреслектэрзе анализ-лау эш-хэрэкэттец, процестыц бер hэм куп тап-тсырлыFын белдереYсе саралар телдец терле кимэ-лендэге категориялар сигендэ тсарала килеп, терле терминдар менэн атап йeрeтeлeYен кYрhэтэ.

Баштсорт телендэ тсылым нигезенэ тсушы-лып, эш-хэлдец тсабатланыуын белдереYсе hYЗ формаларын яhаусы -гыла/-гелз аффиксы тэYге таптсыр 1925 йылда Fэрэп графикаЬында нэшер ителгэн «Баштсорт теленец сарыфы» дэреслегендэ айырыла [5]. Дэреслектэ теге йэки был катего-рияны яhаусы аффикстарFа тсарата 'ялгау' термины тсулланыла. Беззец тикшереY объекты булып торFан таптсырлытс мэFЭнэле -кыла, -гелэ аффикслы тсылым формалары 'кабатлык ай-магы' тип аталFан айырым бер морфологик категория сиктэрендэ ейрэнелэ: «Теп айматс бойоротс тсылымFа -кала, -гэлэ ялFаузары тса-тышhа, ул тсылым эштец йэки хэлдец тсабат-тсабат булыуын белдерэ (тсабатлытс аймаFы)» [5, 108-се б]. 'Аймак' терминын авторзар элеге ватсытта Fэмэлдэ булFан дэреслектэрзэ, Fилми хез-мэттэрзэ 'йунэлеш ' hэм 'кылым ку.лзмдзре' тип аталFан категорияларFа ингэн фактик материалFа тсарата тсуллана.

1933 йылда Э. Мансуров тарафынан латин шрифы менэн язылFан «Грамматика. I кидэк. Фонетика hэм морфология» дэреслеге донъя кYрэ (без хезмэттец 1939 йылда сытстсан бадмаЬына ^штанабыз) [9]. Дэреслектэ эш-хэрэкэттец тсабатланыуын белдереYсе ике аффикс айырыла: -гыла/-гелз hэм -штыр/-штер (автор 'суффикс' терминын тсуллана). Был аффикстар ярзамында яhалFан тсылым формалары 'кылым дэрэжэлэре' термины менэн нарытслаетан категория составында бирелэ. АлдаFы хезмэттэге кеYек Yк, был категорияны яhаусы тел сараларына хэзерге ЙY-нэлеш hэм кYлэм категорияларына тсараFан грамматик материал индерелгэн. Автор фекеренсэ, -гыла/-гелз, -штыр/-штер суффикстары тсылым-дыц 'кабатлау дэрэжэhе' кYрhэткестэре булып тора [9, 160-161-се б.]. Э. Мансуров был ике суффикстыц тсылымFа икеhе бер юлы, хатта бер нисэ таптсыр тсушыла алыуын кYрhэтэ: бар -бар-гыла, бар-гыла-штыр, бар-гыла-штыр-гыла. Был осратста эш-хэл, хэрэкэт тсабатланыуыныц hирэк булыуы билдэлэнэ [9, 161-се б.]. Р.Э. Абу-талипова фекеренсэ, был юл менэн тсатмарлан-дырылFан тсылымдар эш-хэл, хэрэкэттец тсабат-ланыу кYренешенец hирэк булыуын Fына тYгел, э интенсивлытстыц да норманан тYбэн булыуын белдерэ [1, 59-сы б.]. Бер тсылым нигезенец -штыр hэм -гыла аффикстарын ике hэм икенэн артытс тсабул итэ алыуы тураЬында Н.К. Дмитриев та яза. Баштсорт телендэге был Y3енсэлекле куре-неште ул 'дзрзжзгз кYтзрелеY' термины менэн атай [6, 174-се б.].

Эш-хэл, хэрэкэттец баштсарылыу ысулдарын, уныц тсабатланыуын белдереYсе тсылым формаларын терки тел Fилемендэ тэYгелэрзэн булып Э.И. Харисов ейрэнэ [11]. Fалим баштсорт телендэге тер категория^шыц дYрт MЭFЭHЭYИ теркем-сэнэн тороуын билдэлэй. Эш-хэрэкэттец тап-тсырлыFын белдереYсе тсылым формаларын 'куп тапкырлык тврв' термины менэн аталFан айырым бер тер буларатс тсарай [11, с. 16]. Э.И. Харисов баштсорт телендэ был мэFЭнэне белдереYЗЭ аффикстар Fына тYгел, аналитик саралар hэм заман формалары ла тсулланылыуын билдэлэй. Эш-хэлгэ идэп^ан яFынан характеристика биреYсе аналитик сараларзы телсе-Fалим 'ярымсинтаксик йзки синтаксик-морфологик характер§агы конструк-циялар' [11, 17-се б.], тамамлаетанлытс/тамамлан-маFанлытс мэFЭнэhенэ эйэ заман формаларын 'за-ман-твр' термины менэн атай [11, 75-се б.].

КYренекле теркиэтсе Н.К. Дмитриев эш-хэл, хэрэкэттец баштсарылыу ысулдарын белдереYсе

тел сараларын ике категорияга айыра. ТСылым тврзэренец 1-се категорияhына синтетик юл менэн (аффикстар ярзамында) яhалFан 'тамам-ланмаган, тамамланган hэм куп тапкырлык' тврзэрен индерэ. -гыла/-гелэ, -штыр/-штер аф-фикстары менэн тсатмарландырылFан hYЗЗэрзе «'Кылымдарзыц хэрэкэтте йэки эште квсэйтеY формалары» тип аталFан бYлектэ тсарай, лэкин Fалим был формалар квсэйтеY тYгел, э таптсыр-лытс мэFЭнэhен белдереYЗе лэ таный, шуFа был форма «тсылымдан ацлашылFан эштец (хэлдец) тсабатланыуын кYрhэтэ, йэFни ул семантик ятстан рус теле 'кылымдарындаFы многократный видкэ ятсын тора», тип вдтэй [6, 215-се б.]. 2-се катего-рияFа -п, -а/-э, -й аффикстарына бвткэн хэл тсы-лымдар менэн модаль тсылымдар ярзамында яhал-Fан аналитик конструкциялар ингэн. Fалим улар-зы модаль тсылымдар белдергэн мэFЭнэгэ ярашлы тврквмлэп, 18 тсылым тврвнэ бYлэ. Твр мэFЭнэhен белдереYсе был аналитик сараларзы Н.К. Дмитриев 'кылым твр§эре' термины менэн аталFан категория эсендэ тикшерэ. Был формаларзан тыш, баштсорт телендэ 'кылым тврв' мэFЭнэhен ацлатыусы заман формалары ла булыуын бил-дэлэй [6, 191-се б.].

ХХ быуаттыц 60-сы йылдарынан алып кYп-селек твркиэтселэр тврки телдэрендэ твр грамматик категория^1 булмауын таный hэм твр мэFэнэлэрен белдереYсе сараларзы 'эш-хэрэкэт-тец башкарылыу ысулы' тип атаетан айырым бер лексик-грамматик категория буларатс тсарай башлай. Беззец фекеребезсэ, шуFа ла кYренек-ле твркиэтсе ЖЕ. Кейекбаев баштсорт телендэ эш-хэл, хэрэкэттец баштсарылыу ысулдарын (твр мэFэнэлэрен) белдереYсе сараларзы билдэлэY всвн 'кылым кулэмдэре' терминын индерэ: «Эштец / хэрэкэттец ^лэмен, йэFни кYбэйеYен йэки эзэйеYен, дауамын йэки тамам булыуын, аз ва-тсыт эсендэ булыуын йэки тиз эшлэнеYен, башла-нып китеYен йэки бвтвYен белдергэн тсылым формалары тсылым кYлэмдэре тип атала» [8, 137-се б.]. (Эммэ Fалим YЗенец хезмэтендэ был категорияныц лингвистик статусы тура^шда бер ниндэй зэ вдтэмэ ацлатмалар бирмэй.) Категорияныц билдэлэмэhендэ эш-хэрэкэттец тса-батланыу мэFЭнэhе кYрhэтелмэгэн, шулай за кYп таптсырлытс мэFЭнэhен биреYсе -кыла/-келэ, -штыр/-штер аффикстары тсылым кYлэмдэрен яhаусы ялFаузар тезмэhендэ теркэлгэн. Fалим был категорияныц ике юл менэн яhалыуын кYр-hэтэ. Беренсе юлFа ялFаузар тсушылып яhалFан формалар, икенсеhенэ -а, -э йэки -й ялFаулы твп

мэгэнэле хэл ■кылымдар азагынан кYлэм Hhay-сы кылымдар куйыу менэн яhалFан аналитик конструкциялар ингэн. Хэбэр heйкэлеше кылы-мыныц заман формаларын теркемлэгэндэ лэ ЖЕ. Кейекбаев «бер тапкыр буетан хэрэкэтте йэки хэрэкэттец бер нисэ тапкыр кабатланыуын, йэ бyлмаhа билдэле бер вакытта Fына дауам ш^ен» белдереYсе заман формаларын «вакыт эсендэ дауамлык» тип атаетан Y3 аллы теркем эсендэ бирэ [8, 93-се б.]. Шаhитлы (билдэле) уг-кэн заман формаларын анализлаFанда, мэçэлэн, телсе 4-се теркемгэ 'кабатланган мвнэсэбэтле уткэн заман', 5-се теркемгэ 'кабатланган у§ал-лы куптэн Ymкэн заман', 6-сы теркемгэ 'кабатланган у§аллы куптэн уткэн замандыц ихтирам формаЫг', 7-се теркемгэ 'кабатланган куптэн уткэн замандыц тасуири формаЫг 'терминдары менэн аталFан кылым формаларын индерэ. Ша-hrnhbi3 (билдэhез) Yткэн заман формаларыныц 2-се теркеме лэ 'кабатланган шаЫтЫг§ куптэн уткэн заман' тип атала [8, 105-109-сы б.]. ky-реYебезсэ, ЖЕ. Кейекбаев кылымдыц тапкырлык категория^ш айырмай, лэкин кабатлаетан эш-хэл, хэрэкэтте белдереYсе кылым формаларын яhаyсы сараларзы кYлэм hэм заман катего-риялары составында hанап Yтэ.

М.В. Зэйнуллин 'кылымдыц кулэм (твр) ка-тегорияЫт ' айыра hэм уныц ес юл менэн яhа-лыуын кYрhэтэ: 1) синтетик, 2) аналитик, 3) кылым формаларыныц кабатланып килеYе [7, 249-сы б.]. Ьэр юл менэн яhалFан кылым формалары составында эш-хэлдец, вакиFаларзыц кабатланып тороуын белдереYсе кылым кYлэмдэре билдэлэнэ. Бынан тыш, заман формаларыныц 'билдэhе§ (шаЫтЫг§) кабатлаулы уткэн заман ' тип атаетан терен айыра [7, 104-се б.].

Дейем урта hэм махсус урта белем биреY учреждениелары есен Fэмэлдэге дэреслектэрзэ эш-хэрэкэттец кабатланыуын белдереYсе сара-лар 'кылым кулэмдэре' термины менэн аталFан морфологик категорияны яhаyсы тел саралары составында ейрэнелэ.

Р.Э. Абуталипова башкорт халык ижадыныц сэсмэ терзэрендэге, художестволы эçэрзэрзэге кабатлаотан эш-хэлде репрезентациялаусы сара-ларзы ейрэнеп, башкорт телендэ был максатта терле кимэлдэге вербаль саралар кулланыуын иçбатлай [3]. Ьу^арак Fалим был тел саралары кылымдыц 'тапкырлык' термины менэн атаетан айырым категория^ш барлыкка килтереY3эрен hэм 'бер тапкырлык' hэм 'куп тапкырлык' тип аталFан ике компоненттан тороуын кYрhэтэ [2].

Таптсырлытс категория^ш функциональ грам-матикалаFы 'уратма' теорияhына ярашлы ана-лизлап, уны аспектуаллек функциональ-семантик уратмаИыныц структур компоненты буларатс ей-рэнэ [4, 147-се б.].

Функциональ грамматиканыц айырым тар-маFы буларатс танылыу алFан аспектологияFа ни-гез hалыусыларзыц береhе Ю.С. Маслов телселэр тарафынан терминдарзы тсулланыуза берзэмлек булмауын, шулай утс тсулланышта кYп hанлы дублет-терминдар йeрeYен билдэлэй. Fалим был ситуацияныц лингвистик эзэбиэтте ацлауFа тса-масаулауын hэм тел Fилеме YSешенэ кире йо-F0нт0 яhауын идкэртэ. Ошо проблемаFа арналFан мэтсэлэhендэ ул славян телдэрендэге аспектоло-гия eлкэhенэ тсараFан теп тешенсэ hэм терминдарзы системаFа килтерэ. Эш-хэрэкэттец баш-тсарылыу ысулдарын атау есен тэтсдим ителгэн hэм, киреhенсэ, тсулланыштаFы бик Yк уцышлы идэплэнмэгэн терминдарзыц таблица^ш бирэ [10, 53-се б.]. Был хезмэттэ эш-хэрэкэттец тап-тсырлыFын белдереYсе вербаль сараларFа тсарата терминдарзыц бер нисэ варианты бар. Мэ^элэн, бер hэм кYп таптсырлытстыц семантик терзэрен билдэлэY есен 'дистрибутив', 'коммулятив-дис-трибутив', 'семельфактив' (йэки бер актлы), 'о§айлы-дистрибутив', 'итератив' (бик Fэзэти булмаFан 'фреквентатив'), 'мультипликатив' (йэки ^п актлы) кеYек терминдар бирелгэн [10, 76-79-сы б.]. Баштсорт теле кYренештэренэ тсарата 'дистрибутив', 'итератив', 'мультипликатив' кеYек терминдарзы Р.Э. Абуталипова фай-залана. Бер hэм кYп таптсырлытстыц баштса семантик терзэре элегэ айырылмаFан.

Беззец тикшереY heзeмтэлэре кYрhэтеYенсэ, баштсорт тел Fилемендэ эш-хэл, хэрэкэттец тса-батланыуын белдереY есен махсуслаштсан -гыла/ -гелз hэм -штыр/-штер аффикстары менэн тсат-марландырылFан тсылым формалары тэYге дэрес-лектэрзэ Yк айырыла. hуцFаратс донъя кYргэн хезмэттэрзэ таптсырлытсты белдереYсе аналитик, лексик, тсабатланыусы, контекстуаль h.б. саралар айырыла. Шулай булька тсарамадтан, был саралар озатс йылдар буйы телдец терле кимэлдэренэ тсараFан категориялар сигендэ ейрэнелэ hэм терле терминдар менэн атап йеретелэ: 'кабатлык аймагы', 'кабатлау дзрзжзhе', 'многократный вид', 'кылым ку.лзмдзре', 'кылымдыц кулзм (тер) категория^ь', 'тапкырлык функциональ-семан-тик категорияЫг' 'бер тапкырлык' hэм 'кYп тапкырлык' ^б. Был ситуация баштсорт тел Fи-лемендэ таптсырлытс функциональ-семантик ка-

тегория^1 eлкэhендэ тсулланылган терминология элегэ тулыЛынса асытсланып бетелмэгэнлекте h9M артабан тикшеренеYЗэр YткэреY кэрэклеген кYрhэтэ.

Э?ЭБИЭТ

1. АбуталиповаР.А. Из истории изучения средств выражения интенсивности действия в башкирском языке // Проблемы востоковедения. 2017. № 1(75). С. 56-61.

2. Абуталипова Р.А. Кратность как особая глагольная категория в башкирском языке // Язык и литература в условиях многоязычия: материалы Меж-дунар. науч.-практ. конф. Ч. 1. Языковая картина мира и лингвистика ХХ1 века. Нефтекамск: РИО БашГУ 2008. С. 10-15.

3. Абуталипова Р.А. Баштсорт телендэ эш-хэл, хэрэкэттец тсабатланыуын белдереYсе тел саралары (Средства выражения кратности действия в башкирском языке) // Изучение и преподавание башкирского языка и литературы в средней и высшей школах: материалы республ. науч.-практ. конф. Уфа: БГУ, 2003. С. 52-56.

4. Абуталипова Р.А. Функционально-семантическая категория аспектуальности в башкирском языке. Уфа: Гилем, 2008. 294 с.

5. Гэбидов Х., ТаЫров Н., Хангилдин В., Вилда-нов Г. Баштсорт теленец сарыфы. Эфе: Башкнига, 1925. 112 б. (Габидов Х., Тагиров Н., Хангильдин В., Вильданов Г. Морфология башкирского языка. Уфа: Башкнига, 1925. 112 с.).

6. ДмитриевН.К. Баштсорт теленец грамматикаЬы. Fилми бадма. Эфе: БДУ-ныц редакция-нэшриэт Y3эге, 2008. 326 б. (Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. Уфа: РИЦ БГУ 2008. 326 с.).

7. Зэйнуллин М.В. Хэзерге баштсорт эзэби теле. Морфология: югары утсыу йорттарыныц филология факультеты студенттары есен дэреслек. Эфе: Баштсорт дэYлэт университеты, 2002. 388 б. (Зайнуллин М.В. Современный башкирский язык (морфология): учебник для студентов филологического факультета высших учебных заведений. Уфа: Башкирский государственный университет, 2002. 388 с.).

8. КейекбаевЖ.Г. Хэзерге баштсорт теле (Баштсорт дэYлэт университетыныц ситтэн тороп утсыусы студенттары есен лекциялар). Эфе: БДУ нэшриэте, 1966. 146 б. (Киекбаев Дж.Г. Современный башкирский язык (Лекции для студентов заочного отделения Башкирского государственного университета). Уфа: Изд-во БГУ, 1966. 146 с.).

9. Мансуров Э. Грамматика: ете йылльгк h9M урта мэктэптец 5-9-сы кластары всей дэреслек: I ки-дэк. Фонетика h9M морфология. вфе: Башгосиздат, 1939. 163 б. (Мансуров А. Грамматика: учебник для 5-9-х классов семилетних и средних школ. Ч. 1. Фонетика и морфология). Уфа: Башгосиздат, 1939. 163 с.).

10. Маслов Ю.С. Система основных понятий и терминов славянской аспектологии // Вопросы общего языкознания. Л.: Изд-во ЛГУ 1965. С. 53-81.

11. Харисов А.И. Категория глагольных видов в башкирском языке. Уфа: Башгосиздат, 1944. 92 с.

12.Храковский B.C. Кратность // Теория функциональной грамматики: Введение. Аспектуальность. Временная локализованность. Таксис. М.: Едиториал УРСС, 2003. С. 124-152.

REFERENCES

1. Abutalipova, R.A. Bashkort telenda esh-khara-kattey intensivlygyn beldereYse tel saralarynyy oyra-neleu tarikhy [From the History of the Study of Means of Expression of the Intensity of Action in the Bashkir Language]. Problemy vostokovedeniya - Problems of Oriental Studies Journal. 2017. No. 1 (75). P. 56-61 (in Bashkir).

2. Abutalipova, R.A. Kratnost' kak osobaya gla-gol'naya kategoriya v bashkirskom yazyke [Repetition Factor as a Special Verbal Category in the Bashkir Language]. In: Yazyk i literatura v usloviyakh mnogoyazy-chiya: materialy Mezhdunar. nauch.-prakt. konf. Ch. 1. Yazykovaya kartina mira i lingvistika XXI veka [Language and Literature in Conditions of Multilingualism: Proceedings of an International Scientific and Practical Conference. Part 1. Linguistic Picture of the World and Linguistics of the 21st Century]. Neftekamsk: Bashkir State University Press, 2008. P. 10-12 (in Russ.).

3. Abutalipova, R.A. Bashkort telenda esh-khal, kha-rakattey kabatlanyuyn beldereYse tel saralary [Speech Units Indicating the Repetition of Action in the Bashkir Language]. In: Izucheniye iprepodavaniye bashkirskogo yazyka i literatury v sredney i vysshey shkolakh: materialy respubl. nauch.-prakt. konf. [Studying and Teaching the Bashkir Language and Literature in Secondary and Higher Schools: Proceedings of the Republican Scientific and Practical Conference]. Ufa: Bashkir State University Press, 2003. P. 52-56 (in Bashkir).

4. Abutalipova, R.A. Funktsional'no-semanticheskaya kategoriya aspektual'nosti v bashkirskom yazyke [Functional-Semantic Category of Aspectuality in the Bashkir Language]. Ufa: Gilem press, 2008. 294 c. (in Russ.).

5. Gabidov, Kh., Tagirov, N., Khangildin, V, Wil-danov, G. Bashkort teleney saryfy [Morphology of the Bashkir Language]. Ufa: Bashkniga Press, 1925. 112 p. (in Bashkir).

6. Dmitriyev, N.K. Bashkort teleney grammatikahy. Gilmi baGma [Grammar of the Bashkir Language. Scholarly Edition]. 2nd Ed. Ufa: Bashkir State University Press, 2008. 326 p. (in Bashkir).

7. Zaynullin, M.V Kha^erge bashkort a^abi tele. Morfologiya: yugary ukyu yorttarynyyfilologiya fakul 'tety studenttary ôsôn dareslek [The Modern Bashkir Language. Morphology: Manual for Students of the Department of Philology in Higher Educational Institutions]. Ufa: Bashkir State University Press, 2002. 388 p. (in Bashkir).

8. Kiekbayev, J.G. Ha^erge bashkort tele (Bashkort daulat universitetynyy sittan torop ukyusy studenttary ôsôn lektsijalar) [The Modern Bashkir Llanguage (Lectures for Extra-Mural Students of the Bashkir State University)]. Ufa: Bashkir State University Press, 1966. 146 p. (in Bashkir).

9. Mansurov, A.A. Grammatika: yete yyllyk ham urta maktaptey 5-9-sy klastary ôsôn dareslek: I kiGak. Fonetika ham morfologiya [Grammar: Textbook for 5-9 Forms of Seven-Year and Secondary Schools. Part 1. Phonetics and Morphology]. Ufa: Bashgosizdat Press, 1939. 163 p. (in Bashkir).

10. Maslov, Yu.S. Sistema osnovnykh ponyatiy i ter-minov slavyanskoy aspektologii [System of Basic Concepts and Terms of the Slavic Aspectology]. In: Voprosy obshchegoyazykoznaniya [Issues of General Linguistics]. Leningrad: Leningrad State University Press, 1965. P. 53-81 (in Russ.).

11. Kharisov, A.I. Kategoriya glagol'nykh vidov v bashkirskom yazyke [Category of Aspectual Verb Forms in the Bashkir Language]. Ufa: Bashgosizdat Press, 1944. 92 p. (in Russ.).

12. Khrakovskiy, B.C. Kratnost ' [Repetition Factor]. In: Teoriya funktsional'noj grammatiki: Vvedenie. Aspek-tual'nost'. Vremennaya lokalizovannost'. Taksis [Theory of the Functional Grammar: Introduction. Aspectuality. Temporal Localization. Taxis]. Moscow: Editorial URSS, 2003. P. 124-152 (in Russ.).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.