Научная статья на тему 'Башҡорт телендәге билдәләү һәм билдәһеҙлек алмаштарының тарихы (история определительных и неопределенных местоимений башкирского языка)'

Башҡорт телендәге билдәләү һәм билдәһеҙлек алмаштарының тарихы (история определительных и неопределенных местоимений башкирского языка) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
372
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
местоимения / тюркология / аффиксы / этимология / частицы

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Куланчин Айтуган Юмабаевич

Статья посвящена комплексному исследованию исторического развития определительных и неопределенных местоимений башкирского языка. Автор стремится проследить процесс становления всех местоимений, опираясь на труды известных тюркологов. В статье приведен анализ взглядов следующих исследователей: Н.К. Дмитриева, Дж.Г. Киекбаева, М.В. Зайнуллина, А.М. Азнабаева. Значительное внимание уделяется местоимениям арабского происхождения, таких как әллә, бәғзе, көллө. Подробно описывается происхождение данных местоимений в арабском языке. При этом дискуссионным продолжает оставаться вопрос о происхождении местоимения әллә. Многие неопределенные местоимения образуются добавлением к вопросительным местоимениям частицы -лыр. В статье детально рассматривается этимология данной частицы, опираясь на материалы Н.К. Дмитриева, Дж.Г. Киекбаева и А.М. Азнабаева. Проводится мысль о том, что определительные и неопределенные местоимения возникли позже, чем личные, указательные и вопросительные местоимения, так как среди определительных и неопределенных местоимений много заимствований с арабского языка, также некоторые из них образованы из вопросительных местоимений.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORY OF THE ORIGIN OF DEFINITIVE AND INDEFINITE PRONOUNS OF THE BASHKIR LANGUAGE

The article is devoted to a comprehensive study of the historical development of indefinite pronouns of the Bashkir language. The author seeks to follow the process of formation of all pronouns based on the works of famous Turkologists. The article provides an analysis of the views of the following researchers: N.K. Dmitriev, J.G. Kiekbaev, M.V. Zaynullin, A.M. Aznabaev. Considerable attention is paid to pronouns of Arabic origin, such as әllә «anything», «that is», bәgze «some», köllö «all». The origin of these pronouns in Arabic is described in detail. At the same time, the question of the origin of the pronoun әllә continues to be controversial. Many indefinite pronouns are formed by adding the particle -lyr to the interrogative pronouns. The article examines in detail the etymology of this particle, relying on the materials of N.K. Dmitriev, J.G. Kiekbaev and A.M. Aznabaev. The article holds the idea that indefinite pronouns arose later than personal, demonstrative, and interrogative pronouns, since there are many borrowings from the Arabic language among indefinite pronouns, and some of them are also formed from interrogative pronouns.

Текст научной работы на тему «Башҡорт телендәге билдәләү һәм билдәһеҙлек алмаштарының тарихы (история определительных и неопределенных местоимений башкирского языка)»

DOI 10.24411/2223-0564-2020-10214 А.Й. Куланчин УДК 811.512.141

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭГЕ БИЛДЭЛЭY ЬЭМ БИЛДЭЬЕЗЛЕК АЛМАШТАРЫНЬЩ ТАРИХЫ (ИСТОРИЯ ОПРЕДЕЛИТЕЛЬНЫХ И НЕОПРЕДЕЛЕННЫХ МЕСТОИМЕНИЙ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА)

Аннотация

Статья посвящена комплексному исследованию исторического развития определительных и неопределенных местоимений башкирского языка. Автор стремится проследить процесс становления всех местоимений, опираясь на труды известных тюркологов. В статье приведен анализ взглядов следующих исследователей: Н.К. Дмитриева, Дж.Г. Киекбаева, М.В. Зайнуллина, А.М. Азнабаева. Значительное внимание уделяется местоимениям арабского происхождения, таких как эллэ, бэгзе, квллв. Подробно описывается происхождение данных местоимений в арабском языке. При этом дискуссионным продолжает оставаться вопрос о происхождении местоимения эллэ.

Многие неопределенные местоимения образуются добавлением к вопросительным местоимениям частицы -лыр. В статье детально рассматривается этимология данной частицы, опираясь на материалы Н.К. Дмитриева, Дж.Г. Киекбаева и А.М. Азнабаева.

Проводится мысль о том, что определительные и неопределенные местоимения возникли позже, чем личные, указательные и вопросительные местоимения, так как среди определительных и неопределенных местоимений много заимствований с арабского языка, также некоторые из них образованы из вопросительных местоимений.

Ключевые слова: местоимения, тюркология, аффиксы, этимология, частицы

Aytugan Yu. Kulanchin

HISTORY OF THE ORIGIN OF DEFINITIVE AND INDEFINITE PRONOUNS OF THE BASHKIR LANGUAGE

Abstract

The article is devoted to a comprehensive study of the historical development of indefinite pronouns of the Bashkir language. The author seeks to follow the process of formation of all pronouns based on the works of famous Turkologists. The article provides an analysis of the views of the following researchers: N.K. Dmitriev, J.G. Kiekbaev, M.V. Zaynullin, A.M. Aznabaev. Considerable attention is paid to pronouns of Arabic origin, such as alls «anything», «that is», bagze «some», kollo «all». The origin of these pronouns in Arabic is described in detail. At the same time, the question of the origin of the pronoun alla continues to be controversial. Many indefinite pronouns are formed by adding the particle -lyr to the interrogative pronouns. The article examines in detail the etymology of this particle, relying on the materials of N.K. Dmitriev, J.G. Kiekbaev and A.M. Aznabaev. The article holds the idea that indefinite pronouns arose later than personal, demonstrative, and interrogative pronouns, since there are many borrowings from the Arabic language among indefinite pronouns, and some of them are also formed from interrogative pronouns.

Key words: pronouns, Turkology, affixes, etymology, particles

Куланчин Айтуган Юмабаевич, преподаватель кафедры башкирского и сравнительно-сопоставительного языкознания Башкирского государственного педагогического университета им. М. Акмуллы (Уфа), e-mail aitugan.islamdin@mail.ru

Aytugan Yu. Kulanchin, Lecturer at the Department of Bashkir and Comparative Linguistics, Bashkir State Pedagogical University Named after M. Akmullah (Ufa), e-mail aitugan.islamdin@mail.ru

© Куланчин А.й., 2020

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2020/2 (88)

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭГЕ БИЛДЭЛЭY ЬЭМ БИЛДЭЬЕЗЛЕК АЛМАШТАРЫНЫЦ ТАРИХЫ.

91

Алмаш hYЗ теркеме тел белемендэ YЗен-сэлекле урын билэп тора. Был hYЗ теркеменэ ингэн лексиканы кYп галимдар иц боронго hYЗЗэр тип hанай. Татар телсеhе Л. Ж|элэй YЗенец хезмэтендэ был атаманыц бик боронго булыуын телгэ ала hэм былай тип яза: «Алмаш hYЗ теркемен таныу hэм билгелэY мэсьэлэhе антик филология тарафынан ук кен тэртибенэ ■куйылган була. Унда был тер hYЗЗэрзе проно-мен (лат. ргопотеп - исем есен) тип атагандар, йэгни исем урынына йеретелэ торган hYЗЗэр бу-лып сыга» [4, 117-се б.]. Рус галимы В.В. Коле-сов алмаштарзы рэYештэр менэн бер рэттэн иц боронго hYЗЗэргэ индерэ. Fалим фекерен былай ацлата: «ТэYтормошта исем урынына - алмаш-тар, э кылым урынына рэYештэр тсулланылган. Мэдэлэн, Ьин кай§а, Ье§гэ тегендэ кб.» [7, 358-се б.]. Шулай ук уныц фекеренсэ, борон алмаштар дейем мэгэнэлэ кулланылган, шуга кYрэ лэ сифат, hан кеYек hYЗ теркемдэре лэ алмаштарзан барлыкка килгэн [7, 359-сы б.].

Был hYЗ теркеме кYп лексик берэмектэрзэн тормаhа ла, алмаштар телмэрзэ йыш кулланыла. Был турала М.В. Зэйнуллин былай тип яза: «Улар телмэрзэ актив кулланыла, сенки алмаштар башка исем hYЗЗэрзец hэм рэYештэрзец урынбадарзары сифатында уларзы hейлэмдэ ал-маштырып килэлэр» [5, 67-се б.].

Хэзерге башкорт телендэ алмаштарзыц алты терен билдэлэйзэр: зат, кYрhэтеY, ^рау, билдэлэY, билдэhезлек, юклык. Эгэр зэ зат hэм hорау алмаштарыныц тарихы галимдар тарафынан ентекле ейрэнелгэн булhа, билдэлэY hэм билдэhезлек алмаштарыныц тарихы буйынса хезмэттэр кYп тYгел.

Билдэhезлек алмаштарыныц бер теркеме эллэ hYЗенэ hорау алмаштары едтэлеп яhала: эллэ кем, эллэ кайкы, эллэ ни, эллэ ниндэй, эллэ каща, эллэ нимэ, эллэ нщэ, эллэ кащан, эллэ купме, эллэ кай^1 кб. [5, 75-се б.]. Эллэ алма-шы башкорт теленэ гэрэп теленэн килеп ингэне шик тыузырмай. Эйтергэ кэрэк, Н.К. Дмитриев та ошо фекер яклы. Уныц фекеренсэ, был алмаш гэрэп телендэге иллэ hYЗенэ барып тоташа [3, 126-сы б.]. Иллэ hYЗе гэрэп телендэ сиклэY киgэксэhе булып кулланыла, башкорт теленэ сыганак ялгауы +башка, тыш бэйлэYестэре аша тэржемэ ителэ. Мэдэлэн, Жээ куллу туллаб иллэ Зэйд - Зэйеттэн башка бвтэ студент-тар §а килде. Эммэ без профессор Н.К. Дмитриев менэн тульЛынса килешэ алмайбыз. Беренсенэн, башкорт теленэ гэрэп теленэн ингэн

hYЗЗэрзэ и - э ^сеше ^зэтелмэй. Икенсенэн, сиклэY киgэксэhе функция^ш башкарган hYЗ ни сэбэпле билдэhезлек кYрhэткесе булып киткэн? Эсенсенэн, иллэ hYЗе башкорт телендэ YЗенец теп функция^1нда кулланыла ла инде: иллэ-мэгэр. Беззец фекеребезсэ, эллэ алмашы гэрэп телендэге hорау киgэксэhе э + юклык кYрhэткесе лэ кушылма^ша барып тоташа, башкорт теленэ тэржемэhе: шулай тугелме? Был кушылма башкорт телендэге эллэ hYЗенец мэFЭнэhен бирэ ала.

Билдэhезлек алмаштары телэhэ hYЗенэ шул ук hорау алмаштары кушылып барлыкка килэ: телэhэ кем, телэhэ нимэ, телэhэ кай^1 кб. Телэhэ hYЗе кылымдыц шарт hейкэлеше формаЬында торFаны ацлашыла. Къ^аныска кYрэ, башкорт телендэге кылымдарзыц тарихы елкэhендэ тэрэн тикшеренеYЗэр булмаFан. Беззец фекеребезсэ, телэ кылымы тел hYЗе менэн бэйле, сенки кеше телэYЗе тел аша башкара. Тимэк, телэhэ кылымы тел+э+hэ кушылмаЬынан барлыкка килгэн.

Профессор М.В. Зэйнуллин билдэлэYенсэ, кай^1 бер билдэhезлек алмаштары hорау алмаш-тарына -лыр икелэнеY киgэксэhе hэм уныц фоне-тик варианттары кушылып яhала: нимэлер, кем-дер, нисектер, касандыр, кащалыр, ниндэщер, нщер, кай^глыркб. [5, 75-се б.]. Бында беззе -лыр икелэнеY киgэксэhенец тарихы кызы^ындыра. Ка^ы бер телселэр был кидэксэне тор, торор ■кылымынан килеп сыккан тигэн фекерзе якланы [9, 86-сы б.]. Э профессор Н.К. Дмитриев был кидэксэгэ карата тYбэндэгене яза: «...башкорт теленец боронFорак стадияhында 3-се зат хэбэрлегенец YЗенэ айырым аффиксы буетан, тип эйтэ алабыз, ул аффикс башка терки телдэрендэ -дыр, -дир рэYешендэ, э башкорт телендэ -тыр, -дыр, -$ыр, -лыр рэYешендэ hакланFан, йэFни элек алалыр (он берет). Хэзерге вакытта -дыр аффиксы башкорт телендэ башкасарак мэFЭнэлэ кулланыла» [3, 174-се б.]. Профессор Э.М. Аз-набаев YЗенец бер хезмэтендэ YPЗЭ эйтелгэн фекергэ халык ижадынан мидал да килтерэ: Япондар туп аталыр, Твтвнв ергэ яталыр.

«Япон hуFышы» бэйете Был бэйеттэ -лыр икелэнеY киgэксэhен Yтэмэй, э 3-се заттыц хэбэрлек ялFауы булып тора, хэзерге тел менэн был юлдар ошолай яцFырар ине:

Япондар туп ата, Тетене ергэ ята.

Тимэк, -лыр икелэнеY киgэксэhе - бороето хэбэрлек ялFауы. 1-се hэм 2-се заттыц хэбэрлек

ялгаузарыньщ этимология^ша карата терле фекерзэр эйтелгэн. Профессор Н.А Баскаков был ялгаузар^ы алмаштарга алып барып бэйлэй. Быны Э.В. Севортян, А.Н. Кононов кеYек теркиэтселэр зэ тсеYЭтлэй [11, 515-се б.]. Иэгни был гипотезага ярашлы -лыр хэбэрлек ялгауы улар hYЗенэ барып тоташыр ине. Ысынлап та, тса^ы бер телдэрзэ хэбэрлек ялгауы зат алмаш-тарынан айырылмай тиерлек, мэдэлэн, татар телендэ:

мин килэмен

син килэсен

без килэбез

сез килэсез

Эммэ был фекер менэн килешеп булмай, сенки бындай ^1гымта фэтсэт бер телгэ генэ (был осратста татар теленэ) таянып яhалFан. Э.М. Азнабаев был гипотезаныц ниге^ез бу-лыуына ошондай дэлил килтерэ: «Эммэ баштса тсэрзэш телдэрзэ был гипотезаFа тап килмэгэн факттар бар. Мэ^элэн, баштсорт телендэ кYплектэге 2-се зат хэбэрлек hэм зат аффикстары алмаш менэн hис тура килмэй: бала-Ы1гы§, ала-Ыггы§ (татарса бала-сыз, ала-сыз). Эзербайжан телендэ ^плектэге 1-се зат хэбэрлек hэм зат аффикстары алмаштан килеп сытсмаFан: адам-ыг» [1, 62-се б.]. Ысынлап та, билдэле Fалим профессор Ж.F. Кейекбаев, хэбэрлек ялFаузары ес элемент тсушымтаЬынан килеп сытстсан, тип идбатлай. Уныц фекеренсэ, терки телдэрзэ -м (-б) беренсе заттыц берлеген белдерэ (килэ-м), -э билдэhезлекте белдереYсе киц hузынтсы булhа, э hуцFы -§ - ^плек кYрhэткесе. Тимэк, -лыр аффиксы л+ы+р тсушымтаЬынан барлытстса килэ. Был осратста иhэ -л ^плекте hэм билдэhезлекте белдерэ, -ы - ике тартынтсы араhындаFы hу-зынтсы, hуцFы кYрhэткес -р шулай утс кYплек-билдэhезлекте белдереYсе элемент. КYреYебезсэ, был аффикс билдэhезлек менэн ты^ыз бэйле, сенки ул 3-се затты белдерэ, э 3-се заттыц билдэhез булыуы тураЬында Ж.F. Кейекбаев Y3енец хезмэттэрендэ кYп телгэ ала. Шулай итеп, -лыр ялFауы, билдэhез мэFЭнэгэ эйэ булFанFа ла, хэбэрлек ялFауы булыузан тутстап, таFы ла билдэhезерэк икелэнеY киgэксэhе функцияhын Yтэй башлаFан. Э -лыр киgэксэhе тсушылFан ^рау алмаштары (нимэлер, кемдер, нисектер, касандыр, кащалыр, ниндэщер, ни§ер, кай^тыр) бороето алтай телендэге ни hэм ки элементтары-нан килеп сытстсан. Ки элементы бетэ урал-алтай телдэрендэ лэ, беренсе нэYбэттэ, кем (кто) ^рау алмашы функцияhында актив тсулланыла. Бороето

алтай сыFанатслы ни элементы хэзерге баштсорт телендэ кYпселек осратста теркэYес формаhын да Yтэй.

Билдэhезлек алмаштары араЬында Fэрэп теленэн килеп ингэн алмаштарзыц береhе -бэгзе. Ул языусылар э^эрзэрендэ йыш осрай: Инде Fэлэ Звhрэ илэ кушылды, туй §а бул-ды, бэгзе кешелэрзец донъяныц иц рэхэте тигэн заманга ла иреште (М. Fафури). Этимология^ша килгэндэ, бэгзе hYЗе Fэрэп телендэ бэгдY форма^ша барып тоташа hэм кай^1 бер тип тэржемэ ителэ. Fэрэп телендэ был алмаш бэггэдэ (влвштэргэ бYлеY) тсылымынан килеп сытстсан, кYрэhец. Эйтергэ кэрэк, ул hэр ватсыт изафетлы конструкцияныц кидэге булып тора: бэгдY эн-нээси - кай^1 бер кешелэр. Баштсорт теленэ килеп ингэндэ д-з hэм Y-е кYсеше кYЗЭтелэ. Бындай сиратлашыузар баштсорт телендэ тсулланылFан кYп Fэрэп hYЗЗэренэ хас. Шулай утс, кYплек ялFауын да тсабул итеп, айырым лексик берэмек формаhында тсулланыла: бэгзелэр.

Баштсорт телендэ билдэлэY алмаштары-нан бвтэ, бвтэhе, йэмгеhе, бар, бары, барыЫг, барлык, барлыгы, барса, квллв, квллвhв, hэммэ, hэммэhе, Y?, hэр, hэр кем формалары тсулланыла. Татар телсеhе Ф.М. Хисамова был алмаштарзыц этимология^ша тсарата «тари-хи рэYештэ билдэлэY алмаштарыныц лексик составы hуцFаратс формалаштсан, тип уйларFа нигез бар, сенки улар араЬында Y§ алмашы-нан тсала барлытс берэмектэр йэки баштса hYЗ теркемдэренэн кYCкэн, йэки ярым алынма hYЗЗэр» тип яза [10, 151-152-се бб.]. Ысынлап та, баштса теркемсэлэрзэн айырмалы, билдэлэY алмаштары араЬында Y3лэштерелгэн hYЗЗэр зэ бар: hэр, квллв, йэмгеhе.

«Баштсорт теленец тарихи морфологияhы» авторзары бвтэ алмашын баштсорт телендэге бвтвн (целое) hYЗенэ алып барып бэйлэй. Н.К. Дмитриевтыц фекеренсэ, был алмаш бвт тсылымынан килеп сыFа [3, 124-се б.]. Ьу^ы фекер менэн килешергэ була, сенки MЭFЭHЭYИ ятстан бвтэ алмашы был тсылым менэн ауаздаш. Был иЬэ мидалдарза асытс кYренэ: Ауылга килеп ингэс, бвтэ халык, урамга сыгып, был гэжэп колондо, тац калып, Ыкланып карап кала (экиэттэн) hейлэмендэ бвтэ алмашы анытслаусы форма^1нда килэ hэм MЭFЭHЭYИ ятстан ул ауылда йэшэгэн барлытс кешелэрзец дэ урамFа сыFыуын бэйэн итэ, ейзэрзэ кешелэрзец тсалмаFанын йэки ейзэ кешелэрзец беткэнен белдерэ. ШуFа кYрэ лэ без был алмаштыц этимологияhына тсарата

БАШКОРТ ТЕЛЕНДЭГЕ БИЛДЭЛЭY ЬЭМ БИЛДЭЬЕ?ЛЕК АЛМАШТАРЫНЫН, ТАРИХЫ.

93

эйтелгэн профессор Н.К. Дмитриевтыц фекерен яклайбыз. Шулай ук бвтвн алмашын да бет кылымына кайтарып калабыз. Бетен алмашы ла бетэ алмашы биргэн мэFЭнэне бирэ. Тамыр бет кылымына башта билдэhезлекте белдереYсе киц hузынкы -э едтэлгэн, шуFа курэ лэ бетэ алмашы билдэhез дейем MЭFЭHЭ белдерэ. Азак был алмашка таFы ла тешем килеш кYрhэткесе -н килеп кушылFан: бетэ + н. Эммэ терки телдэргэ хас сингармонизм канунына ярашлы киц hузынкы тар -е ене менэн алмаштырылFан. Шулай итеп, бет + бетэ + бетен. Тимэк, бетэ алмашы дейемерэк MЭFЭHЭГЭ эйэ бу^а, бетен алмашы конкретырак MЭFЭHЭ белдерергэ тейеш, сенки уныц составында билдэлелек кYрhэткесе -н бар.

алмашы терки сыгеанаклы икэненэ Fалим-дарзыц шиге юк. Эйтергэ кэрэк, был алмаш тураЬында теркиэт белемендэ тикшеренеYЗэр кYп булFан, шуFа кYрэ лэ уныц этимологияhына карата терле яклы фекерзэр эйтелгэн. Мэдэлэн, Э.В. Севортян YЗенец «Терки телдэрзец этимо-логик hYЗлеге»ндэ, терки телдэрзэ hэм уларзыц диалекттарында был hYЗ тYбэндэге мэFЭнэлэргэ эйэ, тип яза: йерэк, эс, у§эк, кес, иц якшъЛы кб. Fалимдыц фекеренсэ, «YЗЭк», «тэн» мэFЭнэлэре боронFорак hанала [8, 506-сы б.]. Беззец уйы-бызса, был алмаш та бороето алтай сыианаклы булырFа тейеш. Тимэк, уныц башлаетыс формаИы таFы ла кыдкарак булыуы ихтимал тигэн фекер бар. Урал-алтай телдэрендэ билдэле тешем килеште белдереYсе -т (э -т YЗ сиратында йыш кына д-з-§ ендэренэ кусэ) кYрhэткесе бар. КYрэhец, тап ошо кYрhэткес боронFO алтай -у (у) формаЬына едтэлеп, у§ алмашы яhалFан. Бын-да -§ кYплекте белдереYсе тYгел, э тап билдэле тешем килеште белдереYсе элемент булырFа тейеш, сенки у§ алмашы билдэле мэFЭнэне белдерэ. Y§ алмашы йыш кына эйэлек ялFауын кабул итэ hэм hейлэмдэ YЗе менэн килгэн hYЗЗе кесэйтеп, конкретлаштырып килэ: Y§ем hейэм, у§ем курэ алмайым - эллэ ниндэй серле хистэрем (Ф. Абдуллина). Бисэц ыцгайына у§ец сэрхушка эйлэнеп беттец (Г. Ситдикова). Ул у§е урман ситендэрэк тора, у§е курккан ^шак (М. Fафури). Хэ§ер у§ебе§ §э йерей башланык унда, Мэулщэ эхирэтем менэн кисэ генэ бар§ык (Г. Якупова). Иртэгэ быны у§еге§ §э ацлар^ггы§ (М. Сэлимов). БарыЛы ла минэн нимэлер ^рай, э У§§эре бер нимэ лэ бирмэй (Л. Ьакмар).

Бары hэм барьЛы алмаштарыныц тамыры бу-лып бар hYЗе торFаны шик тыузырмай. Йэмгеhе

алмашы Fэрэп теленэн килеп ингэн. Эйтергэ кэрэк, Fэрэп телендэге жэмэгэ кылымынан яhалFан куп кенэ hYЗЗэр башкорт телендэ кулланыла. Мэдэлэн, йэмэгэт, ижтимаги кб. Fэрэп телендэ жэмэгэ кылымы бергэ йыйыу мэFЭнэhенэ эйэ. Башкорт теленэ килеп ингэн осорза ж (дж) хэрефенэ башлаетан hYЗЗэрзэ дж ене й ене менэн алмаштырылFан. Жэмэгэ кылымынан барлыкка килгэн hYЗЗэр менэн дэ шул ук кYренеш, фэкэт ижтимаги hYЗенэн тыш, сенки был hYЗЗец башына Fэрэп телендэ 8-се по-роданы (кылым терен) белдереYсе -и кYрhэткесе едтэлгэн. FемYмэн, терки телдэргэ ж-й сиратла-шыуы хас кYренеш. Fэрэп теленэн килеп ингэн hYЗЗэр саф башкорт аффикстарын кабул итэлэр. Беззец осракта ^е эйэлек ялFауы едтэлгэн: Кара дицг姧э матрос булган еренэн ун етенсе йылгы инкилапка инеп киткэн, йэмгеhе ун йыл-лап йерегэн ситтэ (Г. Якупова).

Квллв алмашы ла тамырзары менэн Fэрэп теленэ барып тоташа. Йышырак бороето эзэби-эттэ осрай:

Кыдмак утеп, кыш уткэн hуц, килде я§, Кыйкыулашып килде осоп ейрэк-ка§. Ян-януар йэшел улэнгэ сыгып, Келле гэлэм шатланышып булды мэж.

М. Акмулла

Fэрэп телендэ иЬэ был hYЗ (куллу), терле кYрhэткестэр кабул итеп, башкорт телендэге барлык билдэлэY алмаштары мэFЭнэhен бирэ. <^эрэпсэ-русса hYЗлеге»нец авторы Х.К. Баранов хезмэтендэ куллу алмашыныц тYбэндэге мэFЭнэлэрен бирэ: бетен, барлык, барыЫг, бетэhе, hэр, hэр кем [2, 680-се б.].

Квллвhв алмашы YPЗЭ телгэ алынFан келле алмашына башкорт телендэге ^е эйэлек аффиксы еsтэлеYе ярзамында барлыкка килгэн.

Шулай итеп, башкорт телендэге билдэле hэм билдэhез алмаштар зур категория булып hаналмай, сенки уларзыц купселеге башка алмаштарзан яhалFан йэ Fэрэп теленэн YЗлэштерелэгэн. ШуFа кYрэ лэ зат, кYрhэтеY hэм hорау алмаштарынан айырмалы рэYештэ, билдэле hэм билдэhез алмаштар hунFарак барлыкка килгэн булырFа тейеш.

Э?ЭБИЭТ

1. А^набаев Э.М.Башкорт теленец тарихи грамматикаЬы. 9фе: БашДПУ, 2002. 81 б

2. Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. Ташкент: Камалак, 1994. 911 с.

3. Дмитриев Н.К. Башкорт теленец грамматикаЬы. 9фе: БДУ 2008. 326 б.

4. Щэлэй Л.Ж. Татар теленец тарихи морфология-се (очерклар). Казан: Фикер, 2000. 286 б.

5. Зэйнуллин М.В. Хэзерге эзэби башкорт теле (морфология). 9фе: БДУ 2002. 288 б.

6. Киекбаев Дж.Г. Основы исторической грамматики урало-алтайских языков. Уфа: Китап, 1996. 368 с.

7. Колесов В.В. История русского языка. СПб.: Академия, 2005. 672 с.

8. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1974. 768 с.

9. Сэйэргэлиев Б.С. Башкорт телендэ ярзамсы hYЗЗэр. 9фе: Башгосиздат, 1960. 86 б.

10. Хисамова Ф.М. Татар теле морфологиясе. Казан: Мэгэриф, 2006. 335 б.

11. Языки народов СССР. Тюркские языки. В 5 т. / отв. ред. Н.А. Баскаков. М.: Наука, 1966. Т. 2. 532 с.

REFERENCES

1. Aznadaev, A.M. Bashkort teleney tarikhi grammatikahy [Historical Grammar of the Bashkir language]. Ufa: Bashkir State Pedagogical University, 2002. 81 p. (in Bashkir).

2. Baranov, Kh.K. Arabsko-russkiy slovar' [Arabic-Russian Dictionary]. Tashkent: Kamalak, 1994. 911 p. (in Arabic and Russian).

3. Dmitriev, N.K. Bashkort teleney grammatikahy [Grammar of the Bashkir Language]. Ufa: Bashkir State University, 2008. 326 p. (in Bashkir).

4. Jalay, L.Zh. Tatar teleney tarikhi morfologiyase (ocherklar) [The Historical Morphology of the Tatar Language (Sketches)]. Kazan: Fiker, 2000. 286 p. (in Tatar).

5. Zaynullin, M.V Khaderge adabi bashkort tele (morfologiya) [The Modern Bashkir Literary Language (Morphology)]. Ufa: Bashkir State University, 2002. 288 p. (in Bashkir).

6. Kiekbaev, J.G. Osnovy istoricheskoy grammatiki uralo-altayskikh yazykov [Fundamentals of the Historical Grammar of the Ural-Altaic Languages]. Ufa: Kitap, 1996. 368 p. (in Russ.).

7. Kolesov, VV. Istoriya russkogo yazyka [A History of the Russian Language]. St. Petersburg: Akademiya,

2005. 672 p. (in Russ.).

8. Sevortyan, E.V Etimologicheskiy slovar' tyurk-skikh yazykov [An Etymological Dictionary of the Turkic Languages]. Moscow: Nauka, 1974. 768 p. (in Russ.).

9. Saergaliev, B.S. Bashkort telendayardamsy huddar [Auxiliary Words in the Bashkir Language]. Ufa, Bashgo-sizdast, 1960. 86 p. (in Bashkir).

10. Khisamova, F.M. Tatar tele morfologiyase [Morphology of the Tatar Language]. Kazan: Magarif,

2006. 335 p. (in Tatar).

11. Yazyki narodov SSSR. Tyurkskiye yaziki. V 5 t. [Languages of the USSR Peoples. The Turkic Languages. In 5 Vols.]. Moscow: Nauka, 1966. Vol. 2. 532 p. (in Russ.).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.