CC BY
0
5.8.2. [13.00.02] НАЗАРИЯ ВА МЕТОДИКАИ ОМУЗИШУ ПАРВАРИШ 5.8.2. [13.00.02]ТЕ0РИЯ И МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ И ВОСПИТАНИЯ 5.8.2. [13.00.02]THEORY AND METHODS OF TEACHING AND UPBRINGING
ТДУ 348
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-133 -137
Шербоев Саидбой, д.и.п., узви вобастаи Академияи та^силотиТоцикистон, профессори кафедраи
методикаи таълими Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи Сотим Улугзода; Рахимова Манзура А^мадовна, сармуаллими кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд) Шербоев Саидбой, д.п.н., член-корреспондент Академии образования Таджикистана, профессор кафедры методики преподавания Государственного института языков Таджикистана имени Сотима Улугзода; Рахимова Манзура Ахмадовна, старший
преподователь кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикстан, Худжанд) Sherboev Saidboy, Doctor of Pedagogical Sciences, Corresponding Member of the Academy of Education of Tajikistan, Professor of the Department of Teaching Methods of the State Institute of Languages of Tajikistan named after Sotim Ulugzoda; Rakhimova Manzura, senior teacher of the Department of Methods of Teaching Tajik Language and Literature, SEI "KSU named after a cad. B. Gafurov" (Tajikistan,Khujand), E-mail: m.rahimova24@mail.ru
Вожа^ои калидй: инкишофи нутц, нутци хатти, нутци шифоци, забони тоцики, хонандагон, дарс
Мацола ба баррасии масоили мубрами инкишофи нутци шифоциву хаттии хонандагон дар дарсцои забони тоцики ихтисос ёфтааст. Цайд карда мешавад, ки инкишофи нутци шифоциву хатти, тарбияи малакаи ибораю цумласози ва содаю равон ифода кардани фикр аз вазифацои муцими машгулиятцои забони тоцики дар муассисауои таълими миёна ба цисоб меравад.Муаллифи мацола роццои гуногуни инкишофи нутци шифоциву хаттии хонандагонро пешницод менамояд. Нишон дода мешавад, ки лугатомузй, аз ёд кардани матн, руцуъ кардан ба масоили цаблан баррасигардидаи грамматики ва тацлили сохтори цумла аз роццои самараноки он инкишофи нутци шифоциву хаттии хонандагон ба цисоб меравад. Ин роцу усулцо бо овардани мисолу машццо ва ицрои онцодар цараёни дарсцои забони тоцики собит гардидааст.
Ключевые слова: развитие речи, письменная речь, устная речь, таджикский язык, учащиеся, урок
Статья посвящена обсуждению актуальных вопросов развития устной и письменной речи учащихся на уроках таджикского языка. Отмечается, что развитие устной и письменной речи, тренировка навыков составления словосочетаний и предложений, простого и беглого выражения мыслей являются важными задачами занятий таджикского языка в общеобразовательных учреждениях. Автор статьи предлагает различные пути развития устной и письменной речьи учащихся. Подчеркивается, что обогащение словарного запаса, запоминание текста, решение ранее обсуждавшихся грамматических вопросов и анализ структуры предложений являются одними из наиболее эффективных способов развития устной и письменной речи учащихся. Эти пути и методы доказаны приведением примеров и упражнений и их применением в ходе уроков таджикского языка.
Key words: speech development, written speech, oral speech, Tajik language, pupils, lesson
The article is devoted to the discussion of current issues in the development of oral and written speech of students in Tajik language lessons. It is noted that the development of oral and written speech, training
БАРРАСИИ МАСОИЛИ МУБРАМИ ИНКИШОФИ НУТЦИ ХАТТИВУ ДА^ОНИИ МУ^А ССИЛИН ДАР ДАРСЦОИ ЗАБОНИ ТОЦИКИ
ОБ АКТУАЛЬНЫХ ВОПРОСАХ ПИСЬМЕННОГО И УСТНОГО РАЗВИТИЯ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА
ON CURRENT ISSUES OF WRITING AND SPEAKING SKILLS DEVELOPMENT OF PUPILS IN TAJIK LANGUA GE LESSONS
of phrase and sentence skills, simple and fluent expression of thoughts are important tasks of Tajik language classes in educational institutions. The author of the article suggests various ways to develop students' oral and written speech. It has been shown that learning vocabulary, memorizing text, solving previously discussed grammatical issues and analyzing structure are some of the most effective ways to develop students' oral and written language. These ways and methods have been proven by giving examples and exercises and their application during Tajik language lessons.
Инкишофи нут;и шифохй ва хаттй, тарбияи малакаи ибораю чумласозй ва содаю равон ифода кардани фикр аз вазифахои машгулиятх,ои забони точикй дар муассисах,ои таълимй ба х,исоб меравад. «Тамоми мавзуъх,ои барномаи таълимй бояд барои инкишофи нутки хаттиву шифохди онх,о, умуман барои тарбияи мутахассисони шоистаи замон, ки дар шароити чах,онишавии арзишх,ои илму техника дар тамоми чабхдх,ои хочагии халк хдсса гузошта тавонанд, равона гардад»[8,с.241]. Нут;и шифохй бо нут;и хаттй алокаи ами; дошта, яке барои инкишофи навъи дигаре мусоидат мекунад. Вале дар баёни фикр ва ифода намудани мазмун нут;и хаттй ва шифохй бо хусусиятхои худ аз хам фар; мекунанд ва тафовут аз он иборат аст, ки дар нутки шифохй баёни фикр зуд ба амал бароварда мешавад. Х,ама намуди кор барои инкишофи нутки шифохди хонандагон дар дарс^ои забони точикй бояд дар хдмбастагй бо омузиши коидах,ои имло, аломатх,ои китобатй, риояи кавоиди сухангуй ва дигар масоили забоншиносй гузаронида шавад. Риоя намудани чунин хусусиятх,ои таълим имкон медихдд, ки хонандагон на танх,о дар дарс^ои забони точикй, балки дар дигар дарсх,о х,ам озодона суханронй кунанд. ^олабу коида^ои чумлабандии омухтаашон ва тарзи ифодаи дурусти фикрро дар дарс^ои дигар, умуман дар фаъолияти минбаъдаи таълимй ва вокеии худ низ пурсамар истифода намоянд."Дар таълими забони модарй кори доир ба инкишофи нутк мегузаронидагии муаллим ба лах,заи ночизи барои исботи ин ё он коида истифодашаванда табдил наёбад. Ч,араёни таълими забони модарй бояд чунон бошад, ки ба такмилу суфта гардидани нутк ва вусъати боигарй, аникй, чаззобй ва одоби он хизмат кунад; дар талабагон хислат^ои э^тиёткор будан нисбат ба калом, хушзехдй, зуд дарк кардани мох,ияти фикри мусохдб, мавридшиносй ва одоби суханро тарбия намояд» [2,с.19]. Яке аз омилх,ои мухдмми инкишоф додани нут;и шифохй хониши бадей ва аз ёд кардани матн ба шумор меравад, чунки чи дар ва;ти хониши ифоданок ва чи дар чараёни азёдкунии матн талабагон бо ибораву чумлах,ои тайёри нут;и зебову пурмаъно шинос шуда, сохти чумлаву иборах,ои образнок ва махорати бадеии нависандаро мушохида менамоянд, ки панду андарзх,о аз осори классикон чавобгуйи чунин талабот буда метавонанд. Матнх,ои азёдшуда дар вазъиятх,ои гуногуни зиндагй хдмчун санад хизмат мекунанд. Бино ба таъкиди муха;;и;он барои инкишофи нутки мураттаб баъзан ручуъ кардан ба масоили каблан баррасигардида аз манфиат холй нест. Масалан, он намуна^ои осори классикон, ки дар дарс^ои адабиёт мавриди омузишу та^лил карор меёбанд, дар дарс^ои забони точикй низ зери "микроскопи лингвистй" карор додан натича^ои хуб ба бор меорад. Дар рафти ичрои чунин амалх,о нутк ва тафаккури хонандагон инкишоф хохдд ёфт. Ба ифодаи дигар нутки бой, дуруст ва зебо насиби шахсе мегардад, ки дар мисоли нутки намунавй тарбия ёфта бошад ва худ зиёда пайрави чунин гуфтор бошад. Аз он чумла, намуна^ои зеринро аз назар мегузаронем: Ба чашми дилат дид бояд ца^он, Ки чашми сари ту набинад ни^он. Рудакй [9, с.115]. Бикуш то ба каф ори калиди ганци вуцуд,
Ки бе талаб натавон ёфт гав^ари мацсуд! Камоли Хуцандй [9, с.124].
Бе^тарин гав^ари ганцинаи %астй сухан аст,
Гар сухан цон набувад, мурда чаро хомуш аст. Саъди [9,с. 87].
Х,ар се байт, ки дар дарс^ои адабиёт мавриди омузишу та^лил карор меёбанд, дар таълими мавзуи «Ибора ва чумла» (чашми дилат, чашми сари ту, калиди ганчи вучуд, гавхдри максуд, бех,тарин гавхдри ганчинаи хдстй), «Ч,умлаи мураккаби тобеъ» (чумлаи пайрави сабаб, шарт) бех,тарин намуна буда метавонанд. Гузашта аз ин, равишшиносон маслихдт медихднд, ки "айни як матнро дар дарс^ои забони модарй ду-се маротиба барои та^лил истифода кардан мумкин аст, ба шарте, ки хдр навбат он матн аз диди нав, яъне барои намоиш додани х,одисаи дигари забон истифода шавад" [7,с.253]
%ар он кас, ки гардад зи ро^и хирад,
Саранцом печад ба кирдори бад. А.Фирдавси [9,с.12].
Ба гетй намонад ба цуз номи нек,
%ар он кас, ки хо^ад саранцоми нек. А.Фирдавси [9,с.40].
Ба хонандагон дар алокамандй бо мисолхои мувофи; ба услубхои гуногуни забони адабии хаттй, махсусан, осори баргузидаи классикй таълим додани таърифу коидахои грамматикии забони точикй барои инкишофи нут;и шифохиву хаттй, бахусус, тафаккури мантикии онхо, манбаи асосй хисоб меёбад. "Х,ар як таърифу коидаи дар асоси чанд мисоли махсус интихобшуда танхо нишонаи аз чихати назариявй забондон будани хонандагонро далолат мекунаду бас. Дар ин холат забондонй махдуд ва сохавй гардида, танхо дар мавридхои зарурй дар синфу аудиторияхои гуногун барои чавоб додан ба саволу супоришхои марбут ба масъалахои гуногуни грамматика аз тарафи муаллим назорат ва натичагирй карда мешавад" [3,с.267].
Усули мухимми инкишоф додани нут;и шифохй намоиш додан ва низ шунавонидани намунахои бехтарини нут;и суфтаю равон ва диккати хонандагонро ба онхо чалб намудан мебошад. Чднбахои тарбиявии матни адабй, обуранги бадеии онхо ба воситаи хониши ифоданок, талаффузи дурусти калимаю иборахо ва риояи коидахои сухангуй равшан мегардад. Ба ин матнхои кутох аз осори классикон - хикояхои пандомуз аз "Бустон"-у "Гулистон"-и Саъдии Шерозй, "Маснавии маънавй"-и Ч,алолуддини Румй, "Бахористон"-и А.Ч,омй, "Рисолаи дилкушо"-и Убайди Зоконй, "^обуснома"-и Кайковус ва амсоли ин намуна шуда метавонанд. Ин матлабро равишшиноси рус Стрелникова Ю.А. низ баррасй намудааст: "Бидуни шак, метавон гуфт, ки азхудкунии комили забон бидуни мутолиаи бадей, аз чумла адабиёти классикй гайриимкон аст" [6].
Мутаассифона, "нутки хаттии шогирдони мактаб нисбатан дар сатхи паст аст. Афзуда аз ин аксарияти хонандагон таассурот, эхсос ва дониши хосилкардаи худро ба таври шифохй баён карда тавонанд хам, онро аз тарики хаттй бегалат ва ба низоми муайян руйи сахифа оварда наметавонанд. Дар навиштачоти онхо галатхои нихоят зиёди услубй, имлой, китобатй ва гайра ба мушохида мерасанд. Феълан осонгуйй ва хушкбаёнй хосияти асосй ва чорчубаи анъанавии услуби баёни хонандагон аст" [4,с.204] Агар муаллим вобаста ба мавзуъхои синтаксис корхои хаттиро мунтазам ташкил намояд, бешубха, дар бобати ба хонандагон додани маълумоти назарй, боло бардоштани дарачаи саводнокй, вусъати чахонбинй ва тарбияи ахлокиву маънавии онхо ба комёбихо сохиб мешавад. Масалан, дар робита бо мавзуъ хар дарс аз руйи маводи осори классикй диктантхои таълимиро ба рох мондан муфид аст, зеро асоси инкишофи нутки мураттаби хонандагонро нутки хаттй ташкил мекунад.
Порчахои назмиву насрие, ки дар мавзуъхои гуногуни тарбиявиву ахлокй, азчумла эхтирому арчгузорй ба забон ва китоб, эхтироми калонсолон, тасвири зебоихои табиат ва г., ки дар хар дарси забон мавриди тахлил карор ёфтаву бо тавсияи омузгор аз чониби хонандагон аз ёд карда мешаванд, аснои навиштани эссе дар мавзуъхои мухталиф хамчун санад ба кор мераванд. Соколова Г.П дар маколаи худ "Дар бораи дафтархои тематикй"[5,с.9] истифодаи осори классиконро дар хар дарси омузиши грамматика тавсия дода, пешниход мекунад, ки хар намунаи аз осори классикон тахлилшударо хонандагон бояд ба дафтархои махсуси тематикй (Пушкинские, Гоголевские, Тургеневские) сабт намоянд. Чунки аснои пур шудани дафтархои даврй он намунахо набояд гум шаванд. Ба ин васила осори пурарзише, ки ба калами бузургони каламрави сухан мансуб аст, хамеша хамрохашон мемонад ва чи аснои ироаи нутки дахонй ва чи ифодаи нутки хаттй чун аснод хизмат мекунад.
Роххои инкишофи нут;и хаттии хонандагон гуногун мебошад. Яке аз онхо лугатомузй, махсуб ёфта, дар инкишофи нут;и мураттаб ахамияти багоят калон дорад. Вай хамчун кисми таркибии дарсхои забони точикй бо тамоми кисматхои омузиши забон алокаманд аст. Хониши асари бадей аз осори намояндагони барчастаи адабиёти классикии форсу точик, ки калимахои ношинос ва шархталаби зиёд доранд, захираи лугавии талабагонро бой намуда, онхоро бо мазмуну сохти калимаву иборахои нав ва сохтори чумлахо шинос мекунад. Хдр гох, ки муаллим ба машгулияти навбатй тайёрй мебинад, микдор, хусусият ва тарзи эзохи лугатхоро муайян менамояд. Вай аз асархои шоирони классикй бо ширкати фаъолонаи хонандагон калимахои нофахморо чудо карда, шарху эзох медихад. Инчунин муаллим аз китоби дарсй лугатхои дар поёни матн ё повараки китоб додашударо низ бояд ба хонандагон муаррифй намояд. Ин навъи кор малакаи мантикии тафаккур ва алокамандии нутки шифохию хаттиро таъмин менамояд. Масалан, дар синфи 8-ум барои мустахкамкунии мавзуи "Пуркунанда" машки 13-ум пешниход шудааст ва матни хикояте аз "Бахористон"-и Абдурахмони Ч,омй оварда шудааст. Дар супориши машки мазкур чунин омадааст: "Х,икояро хонед ва гуед, ки хикмати он дар чист? Пуркунандахои онро ёбед ва кадом навъ буданашонро шарх дихед:
Кабутарро гуфтанд:
- Чун аст, ки ту ду бача беш барнаёрй ва чун мурги хонагй бар бештар аз он кудрат надорй? Гуфт:
- Бачаи кабутар гизо аз хдвсалаи модару падар мехурад ва чучаи мурги хонагй аз мазбала бар х,ар рох,гузар. Аз як хдвсала гизои ду бача беш натвон дод ва аз ним мазбала дари рузии хдзор чуча тавон кушод.
^итъа:
Хо%и, ки шави %алолрузи, ^амхона макун аёли бисёр. Дони, ки дар ин сарочаи танг, %осил нашавад %алоли бисёр [1, с.85] Пас дар поёни хдкоят шархи калимахои зерини адабии китобй бо ма^сади лугатомузй пешниход гаштааст:
мазбала- пасафкандах,о
хдвсала- чинадон, чигирдони мург, меъдаи парандагон аёл (иёл) - оила, хонавода, зану фарзанд сароча - хонаи хурд (киноя аз дунё)
Дар вакги шиносой бо матнх,ои адабй истилохоте вомехуранд, ки фахмонида додани маънои онхо низ нутк;и шифох,ии талабагонро бой мегардонад. Дар чараёни тахлили асар калимахое дучор меоянд, ки ба ин ё он давраи таърихй мансубанд. Муаллим вазифадор аст, ки дар баробари эзохи во^еахои таърихй-адабй калимахои ношинос ва шарх,талаб матнхоро шарх дода гузарад. Фахмонда додани маънои калимахои шарх,талаб ба хонандагон имконият медихад, ки мазмуни матнро нагз фахмида, минбаъд дар нутк;и худ ин гуна калимахоро мохирона истифода баранд.
Дигар аз усулхои самараноки инкишофи нут^и хаттй тахлили сохтори чумлахо мебошад. Тахлили чумла, муайян намудани муносибатхои байнихамдигарии аъзохо, муайян кардани мав^еи онхо, дарки маънову мазмуни онхо ахамияти калон дорад. Хонандагон ба чунин хелхои машгулият эътибор дода, бо хусусиятхои забони асари бадей мукаммалтар шинос шуда, чихати синтаксисй ва мантщии матнро меомузанд, ки ин усул дар мавриди дигар мух,окима мехохдд.
Хдмин тарщ, инкишофи нутки хонандагон асоси таълими забони модариро дар хдмаи синфх,о ташкил менамояд, ки дар назди он вазифа^ои ба таври амалй аз худ кардани меъёр^ои забони адабй, малакаи хондану навиштан ва такмили маданияти нутк меистад. Ба хонандагон забони сахех, дакик, тоза ва озод ва бе истифода аз калимахои дигар забонх,о, вулгаризм ва диалектизм^оро омузонидан лозим, то ки нуткашон равон ва сахщ гардад. Мах,орати озод, дуруст ва бошуурона хондан, алокамандона ва пайдарпай баён кардани фикр бояд омузонида шавад. Хуллас, шогирдон бояд чун суханвар ба камол расанд, фикру андешаашонро бехато ва ба таври мучаз баён карда тавонанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аминов, С. Забони точикй, Китоби дарсй барои синфи 8 мактаби тахсилоти умумй/С.Аминов.- Душанбе, 2020.-208 с.
2. Казаков. Б.И. (ИТИИП-и Точикистон). Дар таълим мафхумх,ои забон ва нуткро бояд фарк кард/БИ.Казаков//Мактаби советй. 1984.- № 2.-С.18
3. Котибова,Ш.Мах,орати зарурии нутки мураттаб/Ш.Котибова,Л.Иматова//Паёми Донишгохи миллй.-2010.- №7 (63).-С. 267-270.
4. Миров, Т. Методикаи таълими адабиёти точик/Т.МировД.Хочаев, Ш.Исломов.-Душанбе: Маориф, 1991, 248 с.
5. Соколова,Г.П. О тематических тетрадях по русскому языку/Г.П.Соколова//Русский язык в школе.- 1993.- №1.- С.9-15.
6. Стрельникова, Ю. А. Использование произведений русских классиков как способ знакомства с русской культурой на уроках РКИ / Ю. А. Стрельникова // Проблемы науки : Материалы Всероссийской научно-технической конференции, посвященной 150-летию Периодической системы химических элементов Д.И. Менделеева и 60-летию Новомосковского института РХТУ им. Д.И. Менделеева, Новомосковск, 25-26 ноября 2019 года. Том Часть 3. -Новомосковск: Новомосковский институт(филиал) федерального государственного бюджетного образовательного учреждения высшего образования "Российский химико-технологический университет имени Д.И. Менделеева", 2019. - С. 112-115. - EDN ZQDAQC.
7. Текучев, А.В. Методика русского языка в средней школе/А.В.Текучев. - М: Просвещение, 1980.-414с.
8. Тиллоходжаева, М. Н. Развитие речи учащихся на уроках таджикского языка / М. Н. Тиллоходжаева // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2015. - № 2(43). - С. 241244. - EDN ULQRHX.
9. Панду хикмат. Гирдоваранда М. Фозилов. - Душанбе: Нашриети давлатии Точикистон, 1963. - 480 с.
REFERENCES:
1. Aminov, S. Tajik language, Textbook for the 8th grade of the general education school.. - Dushanbe, 2020.-208 p.
2. Kazakov. B.I., (ITIIP of Tajikistan). In education, the concepts of language and speech should be distinguished/BI.Kazakov//Soviet school. 1984.- № 2.-Р.18
3. Kotibova, Sh. Necessary skills of structured speech/ Sh. Kotibova, L. Imatova // Report of the Milli University.-2010.- № 7 (63).-Р. 267-270.
4. Mirov T. Teaching methodology of Tajik literature/T. Mirov, K. Khojaev, Sh. Islamov. - Dushanbe: Education, 1991.-248 p.
5. Sokolova, G.P. About thematic notebooks in the Russian language. G.P. Sokolova//Russian language at school.- 1993.- № 1.- Р.9-15.
6. Strelnikova, Yu. A. Using the works of Russian classics as a way to get acquainted with Russian culture in RFL lessons / Yu. A. Strelnikova // Problems of science: Materials of the All-Russian scientific and technical conference dedicated to the 150th anniversary of the Periodic Table of Chemical Elements D.I. . Mendeleev and the 60th anniversary of the Novomoskovsk Institute of Russian Chemical Technical University named after. DI. Mendeleev, Novomoskovsk, November 25-26, 2019. Volume Part 3. -Novomoskovsk: Novomoskovsk Institute (branch) of the federal state budgetary educational institution of higher education "Russian Chemical-Technological University named after D.I. Mendeleev", 2019. - P. 112-115. .
7. Tekuchev, A.V. Methods of the Russian language in secondary school / A.V. Tekuchev. -- M: Education, 1980.-414 p.
8. Tillokhodzhaeva, M. N. Development of students' speech in Tajik language lessons / M. N. Tillokhodzhaeva // Scientific notes of Khujand State University. Academician Bobojon Gafurov. Humanities and Social Sciences Series. - 2015. - №. 2(43). - Р. 241-244
9. Advice and wisdom . Receiver M. Fosilov. - Dushanbe: State Publishing House of Tajikistan, 1963. -480 p.
