CC BY
169
ТДУ 371.315.5 ТКБ 74.2
ИНКИШОФИ НУТК, ВА А^АМИЯТИ ОН ДАР ОМУЗИШИ ИБТИДОИИ ЗАБОНИ МОДАРИ
РАЗВИТИЕ РЕЧИ И ЕЕ ЗНАЧЕНИЕ В НАЧАЛЬНОМ ОБУЧЕНИИ РОДНОГО ЯЗЫКА
DE VEL OPMENT OF SPEECH AND ITS SIGNIFICANCE IN THE INITIAL LEARNING OF MOTHER TONGUE
Иматзода Лутфия Махмадулло, директори Пажууишгоуи рушди маориф ба номи Абдурраумони Цомии Академияи маорифи Тоцикистон; Нурахмадзода Родила, унвончуи ПРМ ба номи Абдураумони Цомии АМТ (Тоцикистон, Душанбе)
Иматзода Лутфия Махмадулло, директор Института развития образования имени Абдуррахмона Джами Академии образования Таджикистана; Нурахмадзода Рохила,
соискатель ИРО имени Абдурахмона Джами АОТ(Таджикистан, Душанбе)
Imatzoda Lutfiya Mahmadullo, director of the Institute for Education Development named after Abdurahmon Jami under the Academy of Education of Tajikistan; Nurakhmadzoda Rohila, claimant for candidate degree of the Institute for Education Development named after Abdurahmon Jami under the Academy of Education of Tajikistan (Tajikistan, Dushanbe), Е-mail: rohila.n@mail.ru
Вожа^ои калиди: инкишофи нутц, омузиши забони модари, нутци щифоуи, нутци хатти, методу тарзуои омузиш, асаруои бадеи, воситауои бадеият, мауорати баёни фикр
Дар мацола масъалаи инкишофи нутц ва омузиши забони модарии хонандагони синфуи ибтидои, нуцтаи назари олимони тоцик, педагог-методистон оид ба методикаи таълими забони модари дар синфуои ибтидои бо истифода аз методу усулуои гуногун, аз цумла бо истифода аз асаруои бадеи мавриди таулил царор ёфтаанд. Кайд, мешавад, ки забони модари воситаи мууими муомила ва ифодаи фикр мебошад. Тазаккур меравад, ки омузиши забони модари дар синфуои ибтидои барои инкишофи нутц, такмил ва бой намудани захираи лугавии хонандагон, аз худ намудани цоида ва шаклуои грамматикии калимаю цумлауо, инчунин фаумидани мазмуни уар як калима, ибора ва цумла равона гардидааст.
Ключевые слова: развитие речи, изучение родного языка, устная речь, письменная речь, методы обучения, художественные произведения, художественные средства, выразительные навыки
В статье анализируется развитие речи и изучение родного языка у учащихся начальных классов, взгляды таджикских ученых, учителей и методистов на методы обучения родному языку в начальной школе с использованием различных методик, в том числе с использованием художественных произведений.
Отмечается, что родной язык является важным средством общения и выражения. Подчеркивается, что обучения родному языку в начальных классах направлено на развитие речи, обогащение словарного запаса учащихся, изучение грамматических правил, форм слов и предложений, а также понимание значения каждого слова, фразы и предложения.
Key words: speech development, learning the mother tongue, speaking, writing, methods of teaching, belles-letters literary production, belles-letters means, expressive skills.
The article dwells on the development of speech and the study of the mother tongue in primary school students, the views of Tajik scientists, teachers and methodologists on the methods of teaching mother tongue in primary school using various techniques, including the use of belles-letters literary production. It is noted that the mother tongue is an important means of communication and expression. It is emphasized that teaching the native language in primary grades is aimed at developing speech, enriching the vocabulary of students, studying grammar rules, forms of words and sentences, as well as understanding the meaning of each word, phrase and sentence.
Забон воситаи мухдми муомилаи байни одамон ва ифодаи фикр аст. Аз ин чихдт ифодаи фикр ё нутки хонандагон бояд пурмазмун ва дурусту фах,мо баён шавад. Максади пешбарандаи
тамоми зинахои таълим, аз чумла таълими забони модарй дар синфхои ибтидой, инкишофи тафаккyр, ташаккyли фикри тахлилию эчодй ва созандаю офаранда махсуб меëбад, ки асоси он аввал дар оила, минбаъд дар мyассисаи таълимй гyзошта мешавад.
Аз чихати педагогй - аз худ намyдани забони модарй барои инкишофи хамачонибаи кyдак, барои ташаккули шахсияти y ахамияти калон дорад.Дар ^онуни Чумхурии Точикистон "Дар бораи забони давлатй "омадааст: «Забони давлатии Ч,умхурии Точикистон забони точикй аст. Х,ар як шахрванди Ч,умхурии Точикистон вазифадор аст забони давлатиро донад»[2]. Бинобар ин, дар шароити имрyза барои дуруст ба рох мондани таълими забонй модарй аз роху усулхое истифода бурдан лозим аст, ки асоси инкишофи нутки хонандаро ташкил намоянд.
Забони модарй воситаи мухими муомила ва ифодаи фикр буда, вазифаи асоси таълими забони модарй инкишофи нутк, такмил ва бой намудани захираи лугавии кyдак, аз худ намудани коида ва шаклхои грамматикии калимаю чумлахо, инчунин фахмидани мазмуни хар як калимаю чумла мебошад. Дар ин давра бояд хонандагон сохти забони точикиро аз худ намуда, чумла, калима, хичо, овоз, харф ва ба воситаи хат ифода шудани онхоро амалй ëд гиранд, тарзи сохта шудани хичохо ва калимахои гуногунро омyхта, ба маънои калимахо сарфахм рафта, захираи лугавиашон зиëд гардад, ба меъëрхои забони адабии точик нутк карданро омyзонида шаванд.
Бояд таъкид намуд, ки чунин гояхои баланд ва андешахои амики ду педагоги барчаста -Коменский ва Песталотси оид ба омузиши забони модарй ва инкишофи нутки кyдакон минбаъд дар кор карда баромадани методикаи инкишофи нутк ва омузиши забони модарй дар муассисахои таълимй заминаи хуби илмию амалй гаштаанд.
Олим ва педагоги бузурги рус К.Д.Ушинский низ дар ин самт хизмати шоистае ба анчом расонидааст. У каломи модарро «мактаби бузурги тарбия» номида, хамеша кушиш ба харч додаст, ки фарзандон аз хурдй ба ин мактаб фаро гирифта шаванд. Дар ин маврид чунин кайд намудаанд: «Дар кудак бояд аввал нутки шифохй ташаккул ëбад, то ки минбаъд барои нутки хаттии он хамчун тахкурсй хизмат кунад, ки махз дар ин замина ба онхо грамматика таълим дода мешавад. Зеро омузиши грамматика ва имло аз кудакон тафаккури ташаккyлëфта ва махорати баëн намудани фикрро такозо менамояд» [4].
Ч,араëни инкишофи нутк ва омузиши забони модарй чун ду паллаи тарозу аз хам чудонашавандаанд, чунки забони модариро аз худ намуда, кудак на танхо калимахо, балки мафхумхои здад, андеша, хиссиëт, образхои адабй, мантик ва фалсафаи забонро аз худ мекунад ва - «дар давоми ду-се сол бе ягон мушкилй он кадар донише аз худ мекунад, ки хадди аккали онро дар давоми бист соли дигари омузиши богайратона аз худ карда наметавонад. Чунин аст педагогикаи машхури халк - каломи модарй» [5,с.77].
Дар дахсолахои охир олимони точик, педагог-методистон ба халли масъалахои илми методикаи таълими забони модарй дар синфхои ибтидой ва болой машгул буда, кисме аз ин методистон М.Лутфуллозода, Ф.Шарифзода, С.Аминов, С.Шербоев, Ф.Икромова, Э.Шарифов, Р.Мирзоев, И.Абдуллоев, Б.Боронов, Б.Fаниева муаллифони китобхои дарсии забони модарй низ мебошанд.
Накши забони модарй ва таълими он, кабл аз хама, дар он аст, ки дар чараëни омузиши он равандхои маърифатии хонандагон ташаккул меëбанд, ки он ба сифати тахсилот таъсир мерасонад. Асоси таълими забони модариро дар синфхои ибтидой инкишофи нутки талабагон ташкил менамояд, ки вазифахои аз худ кардани меъëрхои забони адабй, малакаи хондану навиштан ва такмили маданияти нуткро дар бар мегирад. Дар ин маврид академик М.Лутфуллозода чунин кайд менамоянд: «Доира ва мазмуни инкишофи нутк дар синфхои ибтидой хакикатан хам васеъ ва харчониба аст. Инкишофи нуткро ба кори талабагон нисбат дода, онро ба тарики зерин шарх медихем: аз тарафи хонандагон амалй, фаъолона аз худ намудани тарафхои гуногуни нутк (тарзи талаффуз, лугат, сохти грамматика, нутки алоканок). Вале омузонанда ва назораткунандаи чараëни инкишофи нутки талабагон муаллим мебошад. Баробари он инкишофи нутк нисбат ба фаъолияти педагог устокорона истифода бурдани чунин метод ва тарзхое мебошад, ки дар бобати фаъолона аз худ намудани тарафхои гуногуни забон ба талабагон ëрй расонда тавонанд» [3,с.384].
Дар хакикат нутки равон аз олами таффаккур чудонашаванда аст, зеро равонии нутк ин равонии фикр мебошад.Ду намуди асосии нутки шифохй маълум аст - диалогй (гуфтугуи ду ë здада кас) ва монологй (гуфтугуи худ ба худ, яъне гуфтори як одам), ки хар яки он вижагих,ои худро дорад. Шакли нутки шифохии диалогй ба таври гузориши саволу чавоб сурат мегирад, ки он чавоби нопурра ва кутохро талаб мекунад. Охангнокии талаффузи бурро ва таъсирбахш, киëфа чихатхои махсуси нутки диалогист. Барои нутки диалогй бахусус махорати додани савол,
мув о фики он шунидани чавоб ва ислод кардани нутки дамсудбат зарур аст. Нутки шифодии монологй ин накли муфассал, пурра ва мунтазам мебошад. Бинобар ин, аз гуянда талаб карда мешавад, ки у ба мазмун ва мукаммалии нутки дадонй эътибор дихдд. Аз ин чидат, нигод доштани возедй ва табий будани нутк бисёр мудим аст [6,с.77].
Сарчашмаи мудими инкишофи нутки пурмазмун асардои адабиёти бадей - афсона, дикоя, шеър, чистон, зарбулмасалу макол, тезгуяку шумуракдо ба дисоб рафта, захираи бои забон дар ондо мадфуз аст. ^увваи бузурги таъсирбахшандаи адабиёти бадей ва эчодиёти дадонакии халк чун анъана дар педагогикаи ватанй ва хоричй дамчун омили асосии таълиму тарбияи насли наврас ва воситаи тавонои инкишофи нутки ондо ба дисоб меравад. Асари бадей дамчун воситаи асосии тарбияи фикрй, ахлокй ва зебоии бачадо хизмат мекунад ва он ба инкишоф ва бой гардонидани нутки кудак таъсири мусбат мерасонад.
Хонандагони синфдои ибтидой адабиёти бачагонаро, ки ифодакунандаи орзую омоли ондост, дуст медоранд ва соддаю равонии забон ва тарзи баёни адабиёти бачадо ба акидаи мо, бедтарин маводи таълимиест барои аз худ намудани забони модарй. Аммо синну сол ва дарачаи маърифатчуии мактаббачаи хурдсол ба мо имкон намедидад, ки дар гуна асарро интихоб намуда, омузем, гоя ва образдои бадеии онро тадлил намоем. Дар синфдои ибтидой бештар навъдои хурди бадей, аз кабили афсона, дикоя, очеркдои бадей, зарбулмасал, шеъру таронадои бачагона, дикоядои даётй, маишй, чистону зарбулмасалдо, тезгуякдо омухта мешаванд.
Дар вакти омухтани дамин гуна асардо мардиладои зерин ба назар гирифта мешаванд:
> Судбати мукаддимавй.
> Аз чониби омузгор хондани матн.
> Ба кисмдо чудо карда хондани матн ва тадлили пешакии дар кисм.
> Тартиб додани савол ё накша.
> Шарди лугат
> Накли мазмуни матн.
> Хониши ифоданоки кисмдои алодидаи матн.
Афсона - жанри падншудаи фолклорй аст, ки дар он тахаюлоти баланди бадеии халк инъикос ёфтааст. Ин жанр низ дар китобдои синфдои ибтидой хеле зиёд дида мешавад, ки хонандагон шунидан ва хондани онро дуст медоранд. Хондани афсона на тандо шавки хонандагонро бедор менамояд, балки ташаккули нутки дадонй ва хотири ондоро мустадкам мекунад. Модияти тарбиявии ин афсонадо боз аз он иборат аст, ки дангоми бозй кудакон аз забони персонаждои афсона дар нутки худ калимадои образноки дамшакл (омоним), даммаъно (синоним), зидмаъноро (антоним) истифода фармуда, мазмуни ондоро ба осонй мефадманд, ки ин дама дар хотирашон мустадкам накш мебандад. Инчунин, ондо ба мафдуми задаи мантикй, мазмуну ифоданокй ва интонатсияи нутк сарфадм мерафтагй мешаванд.
Хондани асардои бадей аз кисмдои зерин иборат буда метавонад:
> Судбати мукаддимавй;
> Хондани асари бадей аз чониби омузгор;
> Ба кисмдо чудо кардани асари бадей ва шархи кисмдо;
> Тартиб додани савол ё накша;
> Накли мазмуни асари бадей;
> Хониши ифоданоки асари бадей;
> Ба накшдо чудо кардани асари бадей ва хондани он;
> Такроран накли мазмуни асари бадей;
Дар хондан ва накл кардани асари бадей накши омузгор басо муассир аст. Хонандагон дангоми хондан ва шунидани афсона, дикоя, шеър аз рафтору кирдори баъзе кадрамондо шод мешаванд.
Дарвокеъ, хондани шеъру суруд дамеша барои кудакон шавковар аст. Ондо ба фадмидани дакикати мудит ёрй расонида, воситаи таъсиррасонй ба диссиёти кудакон ба дисоб мераванд. Дар ин бобат адабиёти бачагонаи точик аз шеъру суруд бой аст, ки ондо воситаи тавонои инкишофи нутки кудакон шуда метавонанд. ^ариб нисфи матндои бадеии китобдои забони модарии синфдои ибтидоиро шеър ташкил медидад, ки асосан шеърдои бачагона буда, ба синну соли хонандагон мувофиканд. Дар ондо даёти чамъият, одамони машдур, тасвири табиат, паррандагон, дайвонот тараннум ёфтааст, ки кисме аз ин шеърдо сужети муайян доранд. Барои фадмидани мазмуни шеър омузгор дангоми судбати мукаддимавй доир ба додиса ё вокеае, ки тасвир мешавад, бояд накл намояд ва аз мазмуни шеър чанд сухан гуяд. Инчунин ба хониши ифоданок диккати махсус дидад, ки хусусияти барчастатарини шеър аст ва аз хонандагон талаб
менамояд, ки шеърро мисли наср нахонанд ва камбудиохи хонандагонро ислох намуда, худи омузгор ба тарики намуна шеърро кироат намояд [6,с.77].
Чистонро маш;и инкишофи тафаккур гуфтан мумкин аст. Зеро барои чавоб гуфтан ба чистон фикр кардан, аклро кор фармудан лозим меояд. Х,ангоми чавоб гуфтан ба чистон кудакон калимаю чумлахои образнокро ба воситаи забон ифода намуда, нутк, дониши худро инкишоф дода, чахонбиниашонро васеъ менамоянд.
Чистон хисси кунчковии хонандагонро бедор мекунад ва барои шавковар гузаштани чараёни дарс роли калон мебозад. Шархи чистон аввал аз муаллим огоз мегардад. муаллим чанд чистонро номбар карда чавоби онхоро шарх медихад, монандии аломатхои як ашё ва ашёи, дигарро зикр мекунад. Хонандагонро мустакилона фикр кардан мачбур месозад, то ин ки чизи пинхоншударо пайдо намоянд.
Байни бачагон тезгуякхое бештар пахн шудаанд, ки дар рузхои мо ба вучуд омадаанд. Бачахо ин асархои хурди фолклориро такрор ва ё хифз карда, талаффузи буррои фонемахо (овозхо), калима ва иборахои мураккабро ёд мегиранд. Ба гайр аз ин, ба дуруст гузоштани зада, риояи оханги сухан малака хосил мекунанд. Собит шудааст, ки тезгуякгуй барои инкишофи узвхои нафасгирии бачахо низ мусоидат мекунанд.
Дар илми адабиётшиносй зарбулмасал ва макол яке аз намудхои эчодиёти бадеии халк хисоб мешаванд. Зарбулмасал ифодаи кутох, вале пурмазмуни бадеист, ки дар он хикматхои халк инъикос ёфтааст.
Зарбулмасал ва маколхои точикй аз чихати мазмун ва тарзи ифодаи фикр нихоят гуногун буда, онхо ходисахои ичтимой, таърихй, одату анъанахои миллй, андешахои панду ахлокй ва мехнатию маишии халкро дар худ инъикос менамоянд. Истифодаи зарбулмасалу маколро дар тарбия ва таълими кудакон тачрибаи бойи халк талаб менамояд, хамчунин онхо ба психология ва тафаккури миллии халки точик мувофикат мекунанд.
Дар иртибот ба хамин нукта, кимати тарбиявй ва бадеии асархои бачагона бо хусусияти дар худ тачассум кардани образи бадей, аз махорати ба вучуд овардани тасаввуроти аник дар бораи мухит ва таъсир расонидан ба хиссиёт ва шуури инсон эхсос мешавад. Чунки забони адабиёти бадей хусусиятхои ба худ хос: пурмазмунй, таъсирбахшй ва образнокиро доро мебошад [1, с.58].
Сухани бадей асарро пуртаъсир мегардонад ва аз хамин сабаб мазмуни он дар шахс хассосии фикр эхё ва шавку завкро ба вучуд оварда, хамзамон хонанда ва шунавандаро тарбия мекунанд, нутки гуфтугуии уро бою ганй мегардонад. Аз ин лихоз, мардум аз даврахои кадим дар тарбияи фарзандони худ эчодиёти бадеиро ба таври васеъ мавриди истифода карор медоданд. Дар дили бачагон ба воситаи каломи бадеъ нисбат ба зебоихои хаёт шавку рагбат мепарвариданд, чихатхои гуногуни мохияти зиндагиро ба идроки онхо мерасониданд. Хусусан, суруд ва таронахое, ки халки точик аз кадимулайём эчод карда, хаёти худро бо рангхои гуногун ба тасвир мегирифт, бо гузашти солхо дар забони бачагон маъмул гашта, ба асархои дустдоштаашон табдил меёфтанд.
Барои хонандагони синфхои ибтидой сохиб гаштан ба нутки мураттаби монологй як катор махоратхо, аз чумла махорат фахмидан ва дарк кадани мавзуъ, муайян кардани сархади онхо истифодаи воситахои забон мутобики меъёрхои адабй ва вазифахои гуфтор, пешакй ва ихтиёрй мураттаб намудани нутк ва гайра заруранд. Хонандагон бояд фикрашонро озодона баён карда, фикри дигаронро шунавида тавонанд. Аз ин чихат инкишофи нутки талабагон на танхо вазифаи дарсхои забони модарй, инчунин вазифаи хамаи фанхои таълимии синфхои ибтидой мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Иматова, Л.М. Асосхои методии тахкики инкишофи нутки мураттаби кудакони синни калони томактабй/Л.М.Иматзода.-Душанбе, 2012.-112 с.
2. ^онуни Ч,Т "Дар бораи забони давлатй". Ахбори Мачлиси Олии Ч,умхурии Точикистон, соли 2009, №9-10.
3. Лутфуллозода, М. Асосхои таълими ибтидоии забони модарй/ М.Лутфуллозода. -Душанбе, «Собириён». 2013. - 513с.
4. Ушинкский, К.Д. Первое знакомство с детским миром/ К.Д. Ушинкский/Полн. собр. соч. в 11т. - М.;Л.; 1948, Т.4. - С.20-50.
5. Ушинский, К.Д. Избранные педгогические сочинения/К.Д.Ушинский.-М.,1954. - Т.2. - 468 с.
6. Эшончонов, А.Методикам таълими забони точикй дар мактаби ибтидой/ А. Эшончонов,М.Шукуров М, М.Рахмонов.-Душанбе, Ирфон 1964.
REFERENCES:
l.Imatova, L.M. Methodological Grounds of the Study of Systematic Speech Development in Senior pre-School Children / L.M. Imatzoda. - Dushanbe, 2012. - 112 p.
2.Tajikistan Republic Law "On the State Language". Tidings of Majlisi Oli of Tajikistan Republic, 2009, № 9-10.
3.Lutfullozoda, M. Grounds of Primary Tuition of Mother Tongue / M. Lutfullozoda. - Dushanbe: Sabiriyon, 2013. - 513 p.
4.Ushinsky, K.D. The first Acquaintance with Children's World / K.D. Ushinsky / Completed Collection of Compositions. In 11 volumes. - M.; L .; 1948, - V.4. - P. 20 - 50.
5.Ushinsky, K.D. Selected Pedagogical Compositions / K.D. Ushinsky. - M., 1954. - V.2. - 468 p.
6.Eshonjonov, A. Tajik Language Methods of Teaching at Primary School / A. Eshonjonov, M. Shukurov M., M. Rahmonov. - Dushanbe: Cognition, 1964.
