CC BY
32
ТДУ 4Т ТКБ 81.2Т
КОР БО МАТН ДАР ДАРСХОИ ЗАБОНИ ТО ЦИКИ ХАМЧУН ЯКЕ АЗ ШАРТХОИ РУШДИ НЕРУИ Э ЦОДИИ ХОНАНДАГОН
РАБОТА С ТЕКСТОМ НА УРОКАХ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА КАК ОДНА ИЗ ФОРМ РАЗВИТИЯ ТВОРЧЕСКОГО ПОТЕНЦИАЛА УЧАЩИХСЯ
WORKING WITH TEXT AT TAJIK LANGUA GE LESSONS AS ONE OF THE FORMS OFDEVELOPMENTOF CREATIVE POTENTIAL OF STUDENTS
Тиллохоцаева Мухаббат Набицоновна, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров(Тоцикистон, Хуцанд)
Тилляходжаева Мухаббат Набиджоновна,
кандидат филологических наук, доцент кафедры методики преподавания таджикского языка и литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Tillokhojayeva Muhabbat Nabijonovna, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of teaching methods of Tajik language and literature under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: tillo.1972@mail.ru
Вожахои калиди: забони тоцики, таулили комплексии матн, равиши таулили мутамаркази матн, шаклуо ва усулуои кор бо матн, таълим
Мацола ба баррасии масъалаи кор бо матн дар дарсуои забони тоцики уамчун яке аз воситауои тавсеаи зарфияти эцодии хонандагон ихтисос ёфтааст. Xангоми омузиши забони тоцики дар сатуи таусилоти миёнаи умуми матни бадеи уамчун воуиди цудонашавандаи забон, сухан ва фаруанг барраси карда шавад. Дар доираи баррасии мацола гояуои муосир дар бораи матн, мушкилоти барцарор намудани робитаи шакли забони ва мундарицаи он, масъалауои фаумиш ва тафсири матн дар асоси намудуои гуногуни таулили он фаро мегирад.
Ключевые слова: комплексный анализ текстов, текстоцентрический подход, формы, методы организации работы с текстом, обучение
Статья посвящена проблеме работы с текстом на уроках таджикского языка как одной из форм развития творческого потенциала учащихся средней школы. Отмечается, что при изучении таджикского языка на ступени среднего общего образования предполагается рассмотрение художественного текста как целостной единицы языка, речи и культуры. В круг рассмотрения статьи включены современные представления о тексте, проблемы установления взаимосвязи языковой формы и её содержания, вопросы понимания и интерпретации текста на основе различных видов его анализа.
Key words: complex analysis of texts, text-centric approach, forms, methods of organization of work with text, tuition
The article dwells on the problem beset with working with the text at Tajik language lessons as one of the forms of development of creative potential of secondary school students. It is underscored that while studying the Tajik language at the level of secondary general education it is supposed to consider the literary text as an integral unit of language, speech and culture. The range of consideration of the article includes modern ideas about the text and the problems concerned with establishment of the relationship between linguistic form and its content; the issues dealing with understanding and interpreting the text based on various types of its analysis being taken into account as well.
Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Тоцикистон мухтарам Эмомалй Рахмон хануз соли 1998 дар мулок;от ба цавонони сохибистеъдод гуфта буданд: «Мо имруз ба чунин мактабу маорифе эхтиёц дорем, ки шахсияти комилро ба воя расонда, баробари дониши хамацониба, ихтисоси хозиразамон одобу ахлок;и хамида, имтизомнокй, эхтиром гузоштан ба инсонхо ва а^идаи онхоро тарбият намояд» ва муассисахои таълимии миёнаву олии мамлакат дар муддати наздик аз 30 соли Истщлолияти Тоцикистон бо истифодаи бехтарин дастовардхои дидактикии цахони мутаммадин хамвора дар цустуцу ва баррасии усулхои самараноки таълим мебошад, то дар ниходи толибилмону донишцуён дар
б ар о б ари мал акахо и илмомузй ва донишандузй, хислатхои худшиносиву ифтихори миллй, масъулияти ами;и ватандорй, зиракиву хушёрй, дустиву хайрхохй ва зав;и баланди забондониву зебоипарастй парвариш ёбад.
Таълими забони точикй дар мактаби муосир дар шароити тагйироти назаррас дар тамоми низоми маориф сурат мегирад. Баланд бардоштани сифати таълим яке аз масъалахои мубрами на танхо Точикистон, балки тамоми чомеаи чахонй мебошад. Х^алли ин масъала бо навсозии мундаричаи таълим, афзалиятнокии усулхо ва фановариххои ташкили раванди таълим ва албатта, бознигарии хадаф ва натичаи таълим ало;аманд аст.
Хаёти муосир дар назди донишчу хадафхои нав мегузорад, ки ин дурустиву фасехии ифода ;обилияти муошират бо одамони гуногун дар холатхои гуногун, эътимод ба худ махсуб мешавад. Аз ин ру, ташаккули малакахои ифодаи фикр ба тарзи шифохй ва хаттй, тахлил ва такмил додани нут;и хаттй, ;обилияти изгори а;ида оид ба масъалаи мухокимашаванда, муносибати боодобона ва боварибахш дар мухокима яке аз самтхои мухимтарини инкишофи фаъолияти нут; ва тафаккури хонандагон мебошад.
Хангоми омузиши забони точикй дар сатхи тахсилоти миёнаи умумй чунин мешуморанд, ки матни бадей бояд хамчун падидаи фархангй, хамчун вохиди чудонашавандаи забон, сухан ва фарханг баррасй карда шавад. Бояд ;айд кард, ки дар аксар маврид малакахои рушди нут; суст ташаккул ёфтаанд. Хонандагон на хамеша метавонанд баромадхои худро озодона ироа кунанд, хулосахои умумй бароранд ва ё бо якдигар танхо ба таври озод ва муста;ил муошират кунанд. Аксар ва;т онхо мекушанд, ки сухани худро бо ифодахо ва имову ишорахои меъёрии хамаруза, яъне усулхои ибтидоии муоширати гайришифохд иваз кунанд. Кор бо матн дар дарсхои точикй барои рафъи ихтилофи дар боло зикршуда кумак мекунад. Мо кор бо матнро дар дарсхои точикй яке аз шартхои рушди неруи эчодии хонандагон, гановати захирахои лугавии онхо ва баланд бардоштани сифати нут; мехисобем. Матн заминаи фарохам овардани мухити инкишофёбандаи нут; дар дарсхои точикй мебошад. Махз матн чузъи асосии таркиби китоби дарсии забони точикй мебошад, махз тавассути матн хамаи хадафхои омузиш дар низоми муносибати босалохият ба таълим амалй карда мешавад, аз чумла салохияти коммуникативй ва забонй.
Бояд ин чо мухимтарин мав;еъхои методикаи муосири таълими забони точикиро нисбат ба матн таъкид кард, ки ин аз ;абили принсипи тахлили марказонидашудаи матн дар айни замон яке аз асосхои раванди таълими забони точикй мебошад. Дар консепсияи таълими филологй принсипи мутамарказ хам дар сатхи мундарича ва хам дар сатхи методологй дар асоси анъанахо ва навоварихои методикаи таълими забони точикй татби; карда мешавад.
Хамин тари;, равиши ба матн нигаронидашуда шарти зарурии ноил шудан ба сифати нави тахсилот мебошад, ки мазмуни асосии он ташаккули салохиятхои асосй дар хонандагон мебошад.
Барои ташаккули салохдяти коммуникатсионй тавассути кор бо матн муаллим бояд вазифахои зеринро ичро намояд:
1) чорй намудани шаклхо ва усулхои кор бо матн дар дарсхои забони точикй, ки ба рушди нут;и хонандагон мусоидат мекунанд;
2) интихоби маводи мавзуии матнй, тахияи усулхои кори амалй бо матн, ки ба рушди малакахои тахлил, синтез, чамъбаст ва низомнокии вохидхои забонй ва матнй равона карда шудаанд;
Халли ин мушкилот дар раванди ташаккули фарханги зехнй ва нут; сурат мегирад.
Методистон бар он а;идаанд, ки шаклу усулхои зерини ташкили кор бо матн самараноканд:
Тахрири матн; Тартиб додани синквейнхо, кластерхо ба
Тахлили лингвистии матн; матн;
Намудхои гуногуни диктантхо; Холатхои муошират ва бозй.
Кор бо матн-миниатюрахо; Кори мураккаб бо матн;
Иншо [2,с.35].
Во;еъан, ин намуди корхо дар амалияи таълим ба таври густорда татби; мешаванд ва натичахои мусбат ба кор меоранд. Дар амалия ба ин намуди кор хамчун тахлили хамачонибаи матн эътибори махсус дода мешавад. Меъёрхои интихоби матндар тавсеаи неруи эчодии хонандагон хеле мухим мебошанд. Матнхо бояд аз чихати имло чолиб бошанд, аз руи услуб, навъи сухан, лугат фар; кунанд, таркибхои гуногуни сарфиву нахвиро дар бар гиранд. Матнро метавон вобаста ба услуби нигориш аз асархои нависандагони хам адабиёти классикй ва хам
№2(67) 2021
• НОМАИ ДОНИШГО^ • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC ШТЕ8
муосир метавон истифод намуд. Аз ну;таи назари мундарича тахлили матнхо дар бораи забон, калима, хусусиятхои раванди пайдоиши калимахои нав ва оид ба дарки асари бадей хамчун як фаъолияти эчодй хеле мухим аст. Дар таълиму тарбияи хонандагони муосир матнхое, ки ба рушди маънавй ва ахло;ии шахс нигаронида шудаанд, аз чумла дар бораи фарханги хофиза, дар бораи муносибат ба гузашта, имруз ва оянда, дар бораи анъанахои миллй, дар бораи мушкилоти мухити зист на;ши махсус доранд. Бо шарофати дуруст интихоб намудан ва мундаричаи баланди матн, дарси муосир метавонад шав;овар ва чолиб бошад.
Манфиатхои ин намуди кор дар нуктахои зерин зохир мегардад:
- истифодаи фановарихои муосири педагогй васеъ мегардад (таълими проблемавй, таълими хамгиро ва тахсилоти бисёрсохавй, фановарихои гурухй ва иттилоотй);
- усулхо ва воситахои таълим тавассути нут; дар мархилахои гуногуни дарс дарк карда мешаванд;
- истифодаи матн ба он кумак мекунад, ки таълим бо тарбияи хамачониба хамчоя карда шавад;
- матни мувофи; барои бедор кардани фикр, таъсир расонидан ба хиссиёти хонанда мусоидат мекунад;
- истифодаи матни бадей дар дарсхои забони точикй як шакли таълими хонандагон мебошад ва имкон медихад, ки кор бо ма;сади рушди забон ва ахло; самаранок ташкил карда шавад.
Барои мисол намунаи як матн ва кор бо матнро дар поён меорем:
ДАВЛАТИ МИЛЛИИ ТО^ИКОН
Дар Точикистони сохибисти;лол гояи давлати миллй хаётан мухим буда, заминаи пешрафти минбаъдаи давлатдории точикон аст. Ин гоя низ дар заминаи анъанахои давлатдории миллй, осори таърихии фархангй, хусусияти ба точикон хоси тафаккур, вазъи чугрофй, геополитикии кишвар бояд пешбарй ва истифода гардад.
Fояи давлатдории миллй, аз як тараф, ба анъанахои миллй такя мекунад. Истифодаи онхо, бешубха, зарур аст. Аз тарафи дигар, давлати миллй холо дар шароити густариши равобити фархангии кишвархои мутаммадини чахон, густариши хамгирой ва равобити и;тисодиву ичтимой ва фархангии давлатхо пойдор мегардад.Мо, масалан, рохи давлати ху;у;бунёди ичтимоиро бо арзишхои он (волоияти ху;у; ва ;онун, дахлнопазирии ху;у;у озодихои инсон ва шахрванд, тачзияи хокимият) ;абул намудем. Аммо ин андешахо бояд дар иртибот бо а;идаи давлати миллй, анъанахои миллй, мероси миллии фархангй амалй шаванд.
Точикон ду маротиба дар таърихи хеш ба имкони амалй намудани гояи давлати миллй сарфароз гаштаанд: бори аввал - хангоми таъсиси давлати асримиёнагии Сомониён ва маротибаи дувум - дар замони имрузаи бунёди давлати сохибихтиёри ху;у;бунёди ичтимоии хазорсолаи сеюм. Аз хар ду имкони таърихй точикон хуб истифода бурдаанд. Аввал давлати Сомониён ва холо давлати муста;или пасошуравии Точикистон барпо гаштанд. Дар хар сурат хуб мебуд, ки имкони бунёди давлати миллй як маротиба истифода мешуду ;атъ намегардид.
Пас аз мутолиаи матн ичрои супоришхои зерин ма;санок хисобида мешавад [3,с.304].
1. Истилохотро аз матн чудо кунед ва онхоро мухтасар хаттй шарх дихед.
2. Синонимхои калимахои зеринро дар хотир доред ва онхоро истифода намоед: сохибистиклол- муста;ил, сохибихтиёр тахаввул - тагйирёбй, инкишоф анъанахо - суннатхо, урфу одат инсондусти - башардустй, гуманизм кишвар - мамлакат дастовард - комёбй, муваффа;ият густариш - вусъат, тара;;й тамаддун-маданиятнокй, маданияти волоият - афзалият, бартарй бузург
геополитики -заминаи сиёсй, сиёсатгарой авруосиёй - аврупоию осиёй
3. Бо иборахои зерин чумлахо тартиб дихед:
Точикистони сохибисти;лол, давлати миллй, равобити фархангй, анъанахои миллй,
тамаддуни ориёй, давлатдории шуравй.
4. Ч,умлахоро бо истифода аз матн пурра намоед ва мазмуну ;олаби онхоро дар хотир нигох
доред:
Fояи давлатдории миллй, аз як тараф, ба... такя мекунад, аз тарафи дигар, ...
Точикон ду маротиба дар таърихи хеш бо имкони.
Fояи давлатдории миллии точикон натичаи тахаввули таърихии тасаввурот ва донишхо...
Давлати миллии точикон гояхои некй, инсондустй.
5. Аз матн ба саволхо чавоб ёбед:
а) Fояи давлати миллй чй маъно дорад?
б) Давлати миллии тоцикон дар кадом замина сол аз сол пойдор мегардад?
в) Хусусиятхои давлати миллии тоцикон дар чй ифода меёбад?
г) Тоцикон дар таърихи худ чанд маротиба имкони ташкили давлатдории миллй пайдо кардаанд?
6. Ба на;ли мазмуни матн бо риояи талаботи забон (хусни баён) омода шавед.
Чунин равиш имкон медихад, ки хонандагон дар мархилаи аввали дарс хамаи ;оидахои заруриро дархол ва самаранок такрор кунанд ва муаллим имкон пайдо менамояд, ки мархилахои анъанавй, аз ;абили санциши имлой, синтаксисй кор бо лугатро дар доираи панц да;и;а, ташкил намояд. Тавассути ба рох мондани чунин усули муошират ва таълим суръати ташкили раванди таълим ва ба хадафхои таълимй фаврй расидан таъмин карда мешавад. Fайр аз ин, дар раванди кор дар мавзуи дарс муаллим метавонад дубора ба матни хаттй муроциат кунад ва роххои дигари тахлили матнро цустуцу намояд.
Хамин тари;, дар хар як дарс сатхи дониши хонандагон оид ба меъёрхои забон арзёбй мегардад, тахлили ибтидоии забонй ва ба таври кофй дарк кардани матни муаллифро меомузанд, ну;таи назари худро баён ва матни худро эцод мекунанд. Хама ин ба тавсеаи ;увваи эцодии талабагон таъсири мусбат мерасонад, дурустиву сахехии ифодаро равона сохта, барои рушанбаёнй, баёни озод ва муста;ил мусоидат менамояд. Кор бо матн дар дарсхои забони тоцикй самарабахш хохад буд, агар он на як бор, балки он системанок ва муайян гузаронида шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аминов, С. Матн ва таълими он дар мактаб/С.Аминов. -Душанбе , 2002.-90с.
2. Зиёев,М.Н. Исти;лол ва сиёсати давлат дар сохаи маориф. Дастури таълим барои курсхои такмили ихтисоси муаллимон/ М.Н.Зиёев, А.Б.Алиев, Ф.К.Олимова, У.С. Эрматова, Б.Ф. Зоолишоева. - Душанбе, 2009.
3. Каримова, Д. Кор бо матни тахассусй дар дарсхои забони тоцикй/ Д. Каримова//Номаи донишгох,. Силсилаи илмх,ои гуманитарй ва цомеашиносй.-2015.- №4 (45). -2015. С.302-306.
4. Хдкимова, Ш. Оид ба усули интеркативии таълими забони тоцикй/ШДакимова //Тух,фаи а^боб. -Хучанд:Ношир, 2012.-С.345-348
5. Хакимова, Ш. Падидах,ои инноватсионии таълим дар системаи маорифи Тоцикистон/Ш.Хакимова//Номаи донишгох,. Силсилаи илмуои гуманитарй ва цомеашиносй.-2015.- №2 (43). -С.245-249.
6. Хоциев, С. Масъалахои мухимми таълими забони тоцикй дар синфхои IV-VIII/С.^оциев. -Душанбе: Маориф, 1987.7. Хоциев,С. Тахлил ва хелхои он дар дарсхои забони тоцикй/С.Хоциев.- Хуцанд, 1987.8. Шербоев,С. Методикаи таълими забони тоцикй (Барои донишцуёни факултетх,ои
филологии мактаб^ои олии Тоцикистон)/С.Шербоев.-Душанбе: Бухоро, 2014.-460 с.
REFERENCES:
1. Aminov, S. Text and its Teaching at School. - Dushanbe, 2002. - 90 p.
2. Ziyoev, M.N. Independence and State Policy in the Field of Education. Manual for in-service teacher training courses / M.N. Ziyoev, A.B. Aliyev, F.K. Olimova, U.S. Ermatova, B.F. Zoolishoyeva. - Dushanbe, 2009.
3. Karimova, D. Work with the Vocational Text at Tajik Language Lessons / D. Karimova // Scientific Note of KhSU. Series of humanities and social sciences. - 2015. - №4 (45). - 2015. - P. 302 - 306.
4. Hakimova, Sh. Concerned with the Interactive Method of Teaching the Tajik Language / Sh. Khakimova // Tuhfai Ahbob. - Khujand: Publisher, 2012. - P. 345 - 348.
5. Hakimova, Sh. Innovative Phenomena of Tuition in the System of Education in Tajikistan / Sh. Hakimova // Scientific Notes of KhSU. Series of humanities and social sciences. - 2015. - №2 (43). -P. 245 - 249.
6. Hojiyev, S. Important Issues Beset with the Tajik Language Teaching in the IV-th - the VIII-th Grades / S. Hojiye. -Dushanbe: Enlightenment, 1987.
7. Hojiyev, S. Analysis and its Types at Tajik Language Lessons / S. Hojiyev. - Khujand, 1987.
8. Sherboyev, S. Tajik Language Methods of Teaching (For students of philological faculties of Tajik universities). - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 460 p.
