CC BY
20МУАРРИХ-ИСТОРИК-HISTORIAN
♦-♦
УДК - 9 (575. 3)
БAPМAКИЁН BA БAЪЗЕ МACОИЛИ СИЁСЙ BA ФAPXAНГИ ДAP ХИЛОФATИ БAFДОДИ НИМAИ ДУЮМИ CAДAИ VIII
ДABЛATОBA Ф. Г., Института омузиши масъалахои давлатхои Осиё ва ABpyno
Аббосиён, ки даp мавчи pyxияи зидди Умавиён ба тахт нишастанд, ба xаёти сиёсй ва фаpxангии давлат шаpикони хyд-намояндагони аxолии Fайpиаpаби хилофат (пеш аз xама эpониён) чалб намyданд.
Фоpсxо даp низоми коpгyзоpии давлати Аббосиён накши мyxим дош-та, даp даpбоp вазифаи <^ли калам»-мисли котибй, хазинадоpй ва xатто маъмypиpо ба даст оваpда бyданд. Аxли фоpсy Хypосон yсyлxои идоpа-кунй ва ypфy одатxои даpбоpиpо, ки аз замони Сосониён ба меpос монда бyданд, даp Хилофати Аббосиён татбик намудаанд. Аксаpи мyxаккикон иддао доpанд, ки асосгyзоp ва xомии низоми даpбоpи Аббосиён ходимони эpониасл буданд.
Яке аз он ходимон намояндагони хонадони машxypи точик - Баpма-киёни Балх буданд, ки даp ташаккули ойини давлатдоpй ва пешpафти илму фаpxанги давpони хилофати Аббосиён мусоидат намудаанд. Тавpе ки мyаppихи pyс В. В. Баpтолд нигоштааст: «Ин хонавода xанyз даp замони давлатдоpии Сосониён машxyp гашта буданд. Саpавлоди ин хонадон Баpмак аз илми фалсафа ва нучум ба хубй огоx буда, даp даpбоpи Аpда-
шери Бобакон хизмат намудааст. Дамзамон онхо дар маъбади буддоии Балх-Навбахор вазифаи саркохиниро ичро мекарданд» [5, 127].
Бармакихо баъди аз байн рафтани давлати Сосониён ва хароб наму-дани Балх ба хизмати хилофати араб мегузаранд. Аммо ахли хонадони у ба дини ислом ру оварда, дар густариши дини ислом надши назаррас доранд.
Бармакиён дар замони давлатдории халифа Мансур бо махорати баланди илмии худ нуфуз пайдо карда буданд. Вадте арабхо ба дароре омаданд, ки Балхро дубора бардарор кунанд, ба писари Бармак Холид мурочиат намуданд. Дар чараёни бозсозии Марв Холид ба хулосае омад, ки минбаъд бо арабхо хамкорй кунад ва бо хамин ният ба Марв меравад. Аз руйи тахдидоти ф. Старр дар Марв Холид бо донишманди барчастаи замон Навбахт Ахвозии ал-Форисй вомехурад ва у боис мешавад, ки Холид бо халифа Мансур хамкорй намояд [7, 144]. Инчунин мухаддиди эронй Абдулхусейни Зарринкуб дайд мекунад, ки «Холид дар Марв бо Навбахт хамрох надшаи бинои шахри Багдодро тархрезй мекунанд» [14, 442]. Ин маълумот аз он шаходат медихад, ин хонадон дар тархи меъмории шахри Багдод низ сахми худро гузоштаанд.
Ба сифати мушовири халифа Мансур бори нахуст аз Холид, дар диссахои таъсиси Багдод (146 х./763-64 м.) ва даст кашидани вориси тахт Исо ибни Мусо (147 х./764-65 м.) ёдрас шудааст. Ба чуз аз чанд бино дар Багдод (дар замони волй буданаш), хамчунин бунёди шахри Мансураи Табаристонро ба у нисбат медиханд. Халифа Мансур хизматхояшро ба инобат гирифта, уро волии Мавсил ва писараш Яхёро волии Озарбойчон таъйин мекунад. Сокинони Мавсил ба хеч волй мисли Холид эхтироме надоштанд ва у мачбур набуд, ки онхоро бо мучозоти сангин тарсонад. Халд Холидро дуст медошт ва хар коре, ки у мекард, ба манфиати мардум буд. Аз чумла, вадте ки коргузории мулки Форсро бар душ гирифт, хирочи мардумро як дарача кам намуда, ахволи мардумро нисбатан бехтар намуд [4, 671].
Писари Холид-Яхё, ки хануз дар замони халифа Махдй сохибнуфуз буд, дар давраи хукумати Дорунуррашид вазифаи вазирро ба ухда гирифт. Баъди марги халифа Махдй писари хабдахсолаи у Дорунуррашид ба тахт мешинад, ки хануз чавон буду аз ухдаи идораи давлат намебаромад. У ба Яхё, ки устодаш буд, корхои идоракуниро бовар кард. Пешвоёни Дорун низ аз маволй ёварон меоварданд, аммо касе дар ахди Аббосиён дудрат надошт. Яхё мухри шахсии халифаро нигох дошта, шикояткунандагонро дабул мекард ва дар хамаи таъйиноти мансабдорони баландпоя, то ами-рони вилоят, овози халкунанда дошт.
Дар давоми хабдах соли аввали хукмронии Дорунуррашид Бармакиён тамоми корхои хилофати Аббосиро тахти назорат доштанд ва хама шуку-фой ва пешрафти хилофат ба онхо нисбат дода мешуд. Дорунуррашид нисбат ба Яхё эхтироми зиёд дошт ва тибди гуфтаи муаррихи араб-Ибни Халдун (1332-1406) уро бо эхтиром падар хитоб мекард [1, 116].
Яxё, бешак, истеъдоди баpчастаи идоpаи давлатpо дошт ва бо пуш-тибонии модаpи халифа X,оpyнаppашид-X,айзypон, ки ypо даp xама коpxо ёваpи аpзишманд медонист, миёни давлатмадоpон мавкеи намоёнpо касб каpд. Писаpони Яxё - Фазл ва Ч,аъфаp низ даp ин хилофат мансабxои баланд доштанд ва ощо даp баpобаpи мypаббии писаpони Х^ун (Фазл-Амин, Ч,аъфаp-Маъмyн) буданашон боpxо xокими вилоятxо таъйин шудаанд.
Фазл писаpи Яxё даp ноxияxои наздисаpxадии Эpони Fаpбй ва даp як вакт даp Хypосон (солxои 178x./794-95/ 179/795-96) xyкмpонй мекаpд ва даp он чо ба баpкаpоp намудани таpтибот ва ташкили сохтмони обёpй мyяссаp гаpдид, ки ин ба шукуфоии вилоят мусоидат намуд. У баъдан (солxои 796802) волии ^ок, Эpони Маpказй, Табаpистон, Озаpбойчон ва Аpманис-тонpо ба yxда дошт. Тибки иттилои мyаppихон «Шyxpати Фазл бамаp-таба буд, ки чщил xазоp тифли навзодpо аз Хypосон ба номи «Фазл» номгyзоpй намуданд» [15].
Ч,аъфаp, писаpи дигаpи Яxё, ки баъдан ба pивоятxои маpдyмй воpид шуда, бо хатти зебояш, фасоxат ва дониши ситоpашиносиаш ypо ситоиш мекаpданд. У бо халифа Хоpyн дустй дошт, ки ин ба падаpаш писанд набуд. Ба чуз як сафаpи кyтоxе даp солxои 180 x./796-97 м. ба Cyp^ даp муддати чоp сол баpои баpкаpоp намудани амнияту субот даp байни кабилаxои аpаб, ки бо xам мечангиданд, xеч гоx аз Халифа чудо намешуд [3,676].
Cиёсатмадоpони хиpадманд ва ботачpиба, Баpмакиён тамоми коpи аз дасташон меомадаpо каpданд, то даp чомеаи хилофати Аббосй оpомии нисбие ба миён ояд, то аз пошхypии эxтимолии давлат пешгиpй кунанд. Мавзуи нигаpонии хоси онxо вазъи минтакаxои шаpкии хилофат, инчунин мушкилоти pавобити сулолаи xyкмpон бо алавиxо буд, ки xатто даp он мавpидxое, ки ошкоpо мухолифат нишон медоданд, кушиш менамуданд, ки ба онxо xадди аксаp мypосо кунанд [15].
Баpмакиён ба минтакаxои эpонии хилофат таваччyxи хосса доштанд ва Хоpyн ба чаpаёнxои шypиши миллй даp мyзофотxои эpоннишини хилофат бо шyбxа менигаpист [8, 49].
Cаxми Баpмакиён ба тамаддуни чаxонй даp таpчyмаи осоpи Юнони кадим низ басо калон аст. Халифа Мансyp баpои чандин таpчyмаxо маб-лаF паpдохт каpда, y аксаpан бо осоpи ст^ашином таваччyx дошт. Даp тули чанд асp, Баpмакиён xамчyн миёнаpави фаpxангй байни Хиндустон ва Осиёи Маpказй амал мекаpданд. Даp баpобаpи дигаp маpказxои CyFд ва Хypосон, чамъияти диндоpон даp Навбаxоp маpказе доштанд, ки матн-XOи бyддоиpо аз Хиндустон таpчyма ва таxpиp каpда, баъдан ба Шаpк-Чин интикол менамуданд [11,33]. Баpмакиёни мусулмоншуда ин анъанаpо идома дода, пайвандгаpи таълимоти Ш^к ва БаFдод буданд. Маxз Яxё ибни Баpмак таpчyмаи осоpи xиндй оид ба тибpо pоxбаpй мекаpд ва баъдан даp БаFдод xамчyн xомии илмxои тиб баpомад каpдааст.
Баpмакиён шубха надоштанд, ки даcтoваpдхoи фаpхангхoи дигаp, ба хусус фаpханги Динд метавонад даp pyшди фаpхангхoи дигаp надши нoгycаcтанй дошта бошад. Онхо оид ба таpчyмахoи аз cанcкpит, бобулй ва юнонй, ки даp Mаpв анчом дода мешуданд ва чй тавp хаёти хамзамонони хyдpo ганй мегаpдoнанд, огох буданд [10,142]. Баpмакиён медонистанд, ки фopcхoи Сосонй даp давоми аcpхoи гузашта баpoи комёбихои халдхои дигаp низ хамин гуна ycyлpo истифода намудаанд ва даp аcpи III мелодй Сосониён баpoи таpчyма ва омузиши матнхои дадимй, асосан аз юнонй ва cypёнй даp Гунди Шoпyp маpкази фаpхангй таъсис доданд.
Азбаски вазифаи ин таpчyмoнхo таpчyмаи матнхои классикии юнонй ва cypиёнии бостонй ба пахлавй, забони фopcй буд, он намунаи наpмише буд, ки Баpмакиён ба он пайpавй мекаpданд. Инчунин, таваччух даp Гунди Шoпyp ба тиб чалб шуда буд, ки махсусан Баpмакиён ба он диддат ме-доданд. Ба тавpи таъчилй аввалин таpчyмoнхoи беpyна ба Багдод омада, даp назди ин оилаи бонуфуз rap мекаpданд.
Баpмакихo инчунин баpoи таpчyмаи ocopи илмй ва фаpхангй аз забони санс^ите низ иддом мекаpданд. Кдоиб хамаи таpчyмахo аз забони сан-cкpитй даp замони pавшанфикpй бо ташаббуси хамин хонавода, бахусус Яхё cypат гиpифтааcт. Даp pyйхати аcаpхoи таpчyмашyда якчанд маълу-мотномахо оид ба cитopашинocй, матнхои тиббие, ки даp бемopхoнаи Баp-макиён истифода мешуданд, шомил гаpдидаанд. Тавассути Осиёи Миёна ocopи умдаи тафаккypи Динд хамзамон бо классикони юнонй вopиди чахони ислом шуданд [12, 83].
Соли 790 мoдаpи халифа-Дайзypoн, ки ба Баpмакиён хусни таваччух дошт, вафот каpд ва Дopyн даp идopаи кишваp озодии бештаp пайдо каpд. Азбаски таpбияи вopиcoни тахт ба пиcаpoни Яхё, Фазл ва Ч,аъфаp вoгyзop шуда буд, зoхиpан Дopyн метаpcид, ки пас аз маpгаш онхо сиёсати дав-латиpo пеш баpанд ва даp фикpи аз байн бypдани ин хонадон шуд.
Бо амpи Дopyнyppашид 29 янваpи соли 803 Ч,аъфаpи Баpмакй датл гаpдида, чаcадашpo пopа-пopа каpда, даp пули даpёи Дачла овезон rap-данд. Яхё ва пиcаpoнаш Фазл ва Myco зиндонй шуда, даp он чо вафот каpданд. Набеpахoи вазиp даp озодй монданд. Ба Мухаммад ибни Холид (баpoдаpи Яхё) ва ахли оилааш хеч заpаpе наpаcoниданд [4, 673]. Шубхае нест, ки Дopyнyppашид ин амалиётpo муддати тулонй омода каpдааcт ва ин танхо ба назаpи одамоне, ки даp даpбop маълумоти кам доштанд, Fайpичашмдoшт менамуд.
Аз набеpахoи вазиp, зoхиpан, танхо Имpoн ибни Myco муваффад гашт. Соли 196х./811-12м. хамчун химoятгаpи яке шахpи бостонии Сосониён-Мадоин баp зидди лашкаpи Маъмун ва соли 216/831 - ёваpи волии вилояти Синд зи^ шудааст [3, 1105].
Мухаддиди pyc В. В. Баpтoлд даp китоби худ яке аз вазиpoни oхиpини давлати Сомониён бо номи Абулдосим Аббос ибни Мухаммади Баpмакй зикp намудааст [5, 278]. Аммо маълумот даp мавpиди аз хонадони Баpмакй буданаш дадид нест.
Cабабxои сукути хонадони Баpмакй аз чониби мyаppихон бо далелxои гуногун баён шудааст. Мyаppихи дигаpи аpаб - БаFдодй (1002-1071) сабаби аз байн pафтани ин хонадони бонyфyзpо чунин менависад: «Ощо мачу-соне даp либоси ислом буданд, ки мехостанд ойини шиpкомези хyдpо ба ислом воpид кунанд ва ба думболи бозгаpдонии дини худ буданд» [13,285]. Аммо ин нуктаи назаpи саxеxе нест. Зеpо Баpмакиён баpои интишоpи ислом хизматxои бyзypг намудаанд. Чунончй Наpшахй зи^ мекунад «Фазл даp Бyхоpо масчиди намози чумъа бино каpд, ки он даp Моваpо-yннаxpy Хypосон калонтаpин ба xисоб меpафт. Хамчунин бо фаpмони y аввалин боp даp моxи pамазон даp масчидxо чаpоFxо фypyзон мекаpданд» [6,48]. Яъне бо ин далел доpои акидаи мачусй будани онxоpо метавон pад каpд. Чун агаp онxо максади эxёи дини хyдpо медоштанд, ин гуна хизматxо ба дини ислом намекаpданд.
Мyаppихи дигаp, Ибни Халдун даp мукаддимаи худ оид ба сабабxои сукути ин хонадон чунин менависад: «Хоpyнyppашид Яxё ибни Абдyллоx ибни Хасан ибни Алй ибни Абутолиб (ъ), ки баp зидди y хypyч каpда буд, ба Ч,аъфаp месyпоpад ва мyкаppаp мекунад, ки даp хонааш зиндонй бошад. Ч,аъфаp муддате ypо маxбyс каpд, он гоx часоpат ypо баp он дошт, ки pоxи вайpо бозгyзоpад ва бандpо аз вай бигушояд, бад-ин гумон аз pехтани хуни узве аз хонадони паёмбаp (с) даст боз доpад. Чун ин казияpо аз pоxи суханчинй ба Рашид бозгуфтанд, Рашид аз Ч,аъфаp даp боpаи Яxё пypсид. Ч,аъфаp ба фаpосат даpёфт ва гуфт: «Уpо озод каpдам». Халифа ба зоxиp амали ypо ба хубй нишон дод, вале даp ботин кинаи ypо ба дил гиpифт» [1,117-118]. Ин далел мантикан ба xакикат наздик аст, чун аз байни ин хонадон тащо Ч,аъфаp беpаxмона ба катл pасонида шудааст, вале наме-тавон гуфт, ки ин ягона сабаби аз байн бypдани ощо аст.
Мавpиди зикp аст, ки нуфузи Баpмакиxо боиси зиёд шудани душма-нони ощо гашта буд. Назди халифа xаpгyна номаxо меомад, ки даp онxо баp мукобили Баpмакиxо дасисаxо навишта шуда буд. Халифа Хоpyнyp-pашид ба ин xама боваp мекаpд. Fайp аз ин, шоиpони он давp Баpмаки-Xоpо даp шеъpxояшон чунон мадx мекаpданд, ки xатто халифаpо накаpда буданд. Ощо xатто саpбозxои хyдpо доштанд. Албатта, ин xама далели нигаpонии y шуд ва фикp каpд, ки баъди маpгаш онxо хилофатpо ба дасти худ мегиpанд.
Хамин тавp, вакте Баpмакиxо ба саpи кyдpат омаданд, вазъи сиёсй ва иктисодии давлати Аббосиxо даp xолати бyxpонй буд. Ин хонадон бо собикаи сиёсй ва маxоpати давлатдоpии худ, тавонистанд, ки ин давлатpо даp аpсаи сиёсати он замон мyаppифй намоянд. Онxо на танxо даp усули давлатдоpй, балки даp pyшди илму фаpxанги давлати Аббосиxо низ накши боpиз доpанд. Китобxое аз чониби ощо таpчyма шуд, ба олимони аз Typ-кистони Ш^кй то соxили Атлантика таъсиpи калон pасониданд. Ва даp xеч кучо ин таъсиp шадидтаp аз худи БаFдод ва Осиёи Маpказй набуд. Ин таpчyмаxо заминае шуданд, ки баъдан мyтафаккиpони баpчаста ба мо-
нанди Форобй, Ибни Сино ва гайра аз ондо истифода намуда, ба илму адаби форсизабононро андешадои наверо ворид сохтанд.
АДАБИЁТ
1. Абдуррадмон Ибни Халдун. Мукаддима. Ч,илди 1. Сарредаксияи Энсиклопедияи Миллии Точик, Душанбе, 2019. -688 с.
2. Еафуров Б. Точикон: Таърихи кадимтарин, кадим, асри миёна ва давраи нав. -Душанбе: Нашриёти муосир, 2020. -976 с.
3. Мудаммад Чдрири Табарй. Таърихи-р-русул вал-мулук. Ч,илди 3. Сарредаксияи Энсиклопедияи Миллии Точик, Душанбе, 2014.
4. Бартольд В. В//Бармакиды//Работы по истории Ислама и арабского халифата. 785 с.
5. Бартольд В.В. Сочинения. Том 1. Туркестан в эпоху монгольского нашествия760 с.
6. Мухаммад Наршахи. История Бухары. Пер. с перс. Н. Лыкошина, Ташкент, 1897. -128 с
7. Старр Ф. Утраченное Просвещение: Золотой век Центральной Азии от арабского завоевания до времен Тамерлана/Стивен Фредерик Старр. -Пер. с англ. -М.: Алпина Паблишер, -2017. -574 с.
8. Фильштинский. И. М. История арабов и Халифата (750-1517 г)/И. М. Фильштинский.- М.: АСТ: Восток-Запад, 2006. -349 с.
9. Якубовский А. Ю. Восстание Муканны-движение людей в «белых одеждах». Советское востоковедение, 1948. -Т. 5.
10. D.I. Evarnitsky, u, ht. b. Yazberdiev, «The Ancient Merv and Its Libraries,»Moscow: «Tsentrpoligraf». 2017. - 403 р.
11. Dimitri Gutas. Greek Thought, Arabic Culture .Routledge: 1998 - 248 р.
12. Van Bladel, The Bactrian Background of the Barmakids,BRILL - 2011- 377 р.
363 1422 - 2001 ^ ^J*^' ^'''""^j ^ipj ¿¿J1") ^jjj^ ¿jjHi i_uLaJl.3
¡^a fAi . ^VfY.^ YTV jjjS J-UI - .^^-uj jl ^»J jljj.1 ¿jj^ .^J^ Ujjj .14
14. https://allinweb.ru/tarikhi-tojikon
БАРМАКИЁН ВА БАЪЗЕ МАСОИЛИ СИЁСЙ ВА ФАРХДНГЙ ДАР ХИЛОФАТИ БАГДОДИ НИМАИ ДУЮМИ САДАИ VIII
Дар маколаи мазкур сухан дар бораи фаъолияти сиёсй, иктисодй, ичтимой ва илмии хонадони точик - Бармакидо дар давлати Аббосидо меравад. Бармакидо дар давраи дукмронии халифа Мансур ба сари вазифа омада, то даврони халифа Хорунуррашид ба сифати вазир фаъолият намудаанд.
Ондо на тандо дар усули давлатдорй, балки дар рушди илму фарданги давлати Аббосидо накши бузург доранд. Китобдое, ки аз чониби ондо тарчума шуданд, заминае шуданд, ки баъдан мутафаккирони барчаста ба монанди Форобй, Ибни Сино ва гайра аз ондо истифода карда, илму адаби форсизабононро дар чадон муаррифй намудаанд.
Давраи дукмронии ин хонадонро дар таърих «давраи тиллой»-и давлати Аббосидо мегуянд. Ондо ба сифати вазир ва мушовири халифадои араб бо истеъдоди давлатдории худ хилофатро аз будрон начот доданд, вале дар охир курбони фитнаву дасиса гардиданд.
Калидвожах,о: Балх, Бармакидо, вазир, Холид, Фазл, Я^ё, Цаъфар, хилофати Аббосидо, Х,орунуррашид, Хуросон, Мовароуннар а^ликалам, Навбах,ор.
БАРМАКИДЫ И НЕКОТОРЫЕ ПОЛИТИЧЕСКИЕ И КУЛЬТУРНЫЕ ВОПРОСЫ В БАГДАДСКОМ ХАЛИФАТЕ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ VIII ВЕКА
В данной статье речь идет о политической, экономической, социальной и научной деятельности представителей семейства таджикского рода - Бармакидов в государстве Аббасидов. Бармакиды пришли к власти во время правления халифа Мансура и служили в качестве министра до правления халифа Харунуррашида.
Они играют большую роль не только в управлении государством, но и в развитии науки и культуры государства Аббасидов. Книги, которые были ими переведены, стали
основой для использования таких выдающихся мыслителей, как Фароби, Ибн Сина и других, которые представили миру ираноязычную науку и литературу.
Период правлении этих семей известно в истории как «золотой век» государства Аббасидов.Будучи министрами и советниками арабских халифов, они своими способностями в области государственности спасли халифат от кризиса содействовали его процветанию однако в конце они стали жертвами мятежа и были уничтожены.
Ключевые слова: Балх, Бармакиды, министр, Халид, Фазл, Яхья, Джафар, Аббасид-ский халифат, Харунуррашид, Хуросон, Мовароуннахр, писатели, Навбахар.
THE BARMAKIDS AND SOME POLITICAL AND CULTURAL ISSUES OF THE BAGHDAD CALIPHATE IN THE SECOND HALF OF THE VIII CENTURY
This article deals with the political, economic, social and scientific activities of the family of the Tajik clan - the Barmakids in the state of the Abbasids.The Barmakids came to power during the reign of Caliph Mansur and served as a minister until the reign of Caliph Harunur-Rashid.
They play a major role not only in governing the state, but also in the development of science and culture of the Abbasid state. The books that were translated by them became the basis for the use of them by prominent thinkers such as Farobi, Ibn Sina and others, who introduced Persian-speaking science and literature to the world.
The period of rule of these families is known in history as the "golden age" of the Abbasid state.As ministers and advisers to the Arab caliphs, with their statehood talents they brought the caliphate from crisis to prosperity and in the end fell victim to a rebellion and were killed.
Key words:Balkh, Barmakids, minister, Khalid, Fazl, Yahya, Jafar, Abbasid caliphate, Harunarrashid, Khuroson, Movarounnahr, writers, Navbahar.
Сведения об авторе: Давлатова Фарида Гулмахмадовна - докторант PhD, Института изучения проблем Европы и Азии НАНТ. Тел: (+992) 919343894; E-mail: farzonai emomali97@mail.ru.
Information about the author: Davlatova Farida Gulmakhmadovna - PhD student of the Institute of stady of problems in Asia and Europe of Natiornl Academy of Sciences of
Tajikistan. Tel: (+992) 919343894; E-mail: farzonaiemomali97@mail.ru ♦-♦
