Научная статья на тему 'Бандлик беқарорлиги (прекаризация) ва унинг ёлланма ишчилар ижтимоий- иқтисодий аҳволига таъсири'

Бандлик беқарорлиги (прекаризация) ва унинг ёлланма ишчилар ижтимоий- иқтисодий аҳволига таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
110
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бандлик беқарорлиги / прекаризациялашган иш / бандликнинг расмий беқарорлиги / бандликнинг норасмий беқарорлиги / нестабильная занятость / не гарантированная работа / официальная неустойчи- вость занятости / неофициальная неустойчивость занятости

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мирзакаримова Муяссар Муминовна, Азимова Лола

Мақолада иқтисодиётда кафолатланмаган ва муҳофазаланмаган меҳнат муносабатларининг тарқалиши билан белгиланадиган бандлик беқарорлиги жараёнлари мухокама қилинган. Иқтисодий фаол аҳоли учун ижтимоий-меҳнат соҳасидаги беқарорлик салбий оқибатлари тавсифланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

НЕУСТОЙЧИВОСТЬ ЗАНЯТОСТИ И ЕЁ ВЛИЯНИЕ НА СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ НАЁМНЫХ РАБОТНИКОВ

В статье изучается процессы прекаризации занятости, обусловленные развитием негарантированных и незащищенных трудовыми отношениями в экономике. Характеризуются негативные следствия неустойчивости в социально-трудовой области для экономическо-активного населения.

Текст научной работы на тему «Бандлик беқарорлиги (прекаризация) ва унинг ёлланма ишчилар ижтимоий- иқтисодий аҳволига таъсири»

МИРЗАКАРИМОВА Муяссар Муминовна

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти "Корпоратив бошкарув" кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди, АЗИМОВА Лола

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти "Корпоратив бошкарув" кафедраси катта укитувчиси

БАНДЛИК БЕКАРОРЛИГИ (ПРЕКАРИЗАЦИЯ) ВА УНИНГ ЁЛЛАНМА ИШЧИЛАР ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ А^ВОЛИГА ТАЪСИРИ

УДК 331.526

МИРЗАКАРИМОВА М., АЗИМОВА Л. БАНДЛИК БЕКАРОРЛИГИ ВА УНИНГ ЁЛЛАНМА ИШЧИЛАР ИЖТИМОИЙ-ИЦТИСОДИЙ АЦВОЛИГА ТАЪСИРИ

Маколада иктисодиётда кафолатланмаган ва мух,офазаланмаган мех,нат муносабатларининг таркалиши билан белгиланадиган бандлик бекарорлиги жараёнлари мухокама килинган. Ик,тисодий фаол ах,оли учун ижтимоий-мех,нат сох,асидаги бекарорлик салбий окибатлари тавсифланади.

Таянч иборалар: бандлик бекарорлиги; прекаризациялашган иш; бандликнинг расмий бекарорлиги; бандликнинг норасмий бекарорлиги.

МИРЗАКАРИМОВА М., АЗИМОВА Л. НЕУСТОЙЧИВОСТЬ ЗАНЯТОСТИ И ЕЁ ВЛИЯНИЕ НА СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ НАЁМНЫХ РАБОТНИКОВ

В статье изучается процессы прекаризации занятости, обусловленные развитием негарантированных и незащищенных трудовыми отношениями в экономике. Характеризуются негативные следствия неустойчивости в социально-трудовой области для экономическо-активного населения.

Ключевые слова: нестабильная занятость; не гарантированная работа; официальная неустойчивость занятости; неофициальная неустойчивость занятости.

MIRZAKARIMOVA М.М., AZIMOVA L. VAGARY EMPLOYMENT AND ITS INFLUENCE UPON SOCIAL-ECONOMIC POSITION OF HIRED WORKMEN

There is discussed in the article the processes of unstable employment, caused with development by the not guaranteed and not protected labor relations in economy. There are characterized negative consequences to the socio-labor area of the economic-active population's instable employment.

Keywords: precarious employment; precarious work; official instability of employment; informal, instability of employment.

Ицтисодий инцироз ижтимоий-мецнат муносабатлари соцасидаги зиддиятларни кучайтиради, бандлик бецарор шаклларининг ривож-ланиши унинг оцибатларидан бири цисобланади. Мецнат прека-ризацияси охирги вацтларда ишчи томонидан ижтимоий-мецнат цуцуцларининг (пасайтирилган иш цаци; цаци туланадиган таьтил-нинг, касаллик варацаси ва бошца ижтимоий цимоянинг паст дара-жаси) амалда тулиц йуцотилишига олиб келадиган катта кулам ва шаклларга эга булди.

OMMaBurn 6eKapop 6aHA-nuK Mex,HaT MyHoca-

6aT-napu AOupacuflaH TawKapura m^A! y 6yTyH

waxcnapapo MyHoca6a"napra ca^6iM Tatcup ku^uw Ba uhcoh Kaflp-KUMMaTiHi ^eKna6 KyMuw opKa^u yHiHr 6yTyH x,ae™HU x,aM y3ura xa^6 Kunagu. AMmaH wyHuHr y^yH x,aM, 6u3HUHr ^uiKpuMuma, 6aHA-nuK 6eKapop^uK^apu 6umaH 6opaguraH npeKapumuum xapaeHU xyxa^uK cy6beKMapu UKTucoAum $ao-^uflT^apu Ty^afmu ro3ara Ke^aguraH uxTuiMOum eMupurnuw acocurn OMU-anapugaH 6upu cu^aTuga ypraHumuwu 3apypl

EBponaga 6aHg-nuiK 6eKapop^uru xpgucacu TaflKuKOTM, 6upuH4u HaB6aTga, repMaHua, OpaH-UUA, MTa^ua uxTUMOumwyHocnapu TOMOHugaH $ao.n o-nu6 6opumMOKga. LUyHra moc "npeKapu-3auuifl" ("precarity")2 TywyH^acu KeHr TapKa-ngu. 1970- Mum-napHUHr oxup-napuga KaM6afa^^uK 6umaH 6of^uk uxtumoum xpgucaHui TaBcu^naw y^yH "precarisation" TywyH^acu Ky^aHumraH OpaH-Ljuflgaru cuecuM MyHO3apa.nap Ty^afmu 6y TywyH-^aHuHr KypuHuw^apuflaH 6upu 6yMUMa Mawxyp 6y^raH^uruHu TatKug^naw ^o3um. By TywyH^a 6aHg--nuiKHU TaBcu^nawga Ky-n-naHuma 6ow-nagu3.

"npeKapu3auufl" TywyH^acu -noTUH^a "precari" cy3ugaH (uHMuma BapuaHTu "granted to entreaty"-"6owKa^ap TOMOHugaH TaKguM Ku-fluHaguraH") o^uHraH 6ynu6, "x,aMMa Hapca 6owKa^apH!Hr uxtu-epura 6of^uk" ^uruHu 6umgupagu4.

MaBxyg uamum aga6ueT.napga (ogaTga couu-o-noruiK) "npeKapu3auufl" TywyH^acuHui Tatpu^-.nawra 6y^raH ¿HgowyB-napHU yMyMutf Tywy-

1 OegopoBa A3., napcroKeBm A.M. Couua^bHoe 3arpa3-HeHue ot aKOHOMmecKOM geaTe^bHocTu xo3aMcTByro-^ux cy6teKTOB: pa3BuTue KaTeropua^bHoro annapaTa.// ynpaB^eHeu ,2013.№4.

2 ("precarity") - UHMuma "precarious" cy3maH o^uh-raH 6y^u6, wy6x,a-nu geraH MatHOHu aHr^aTagu. HTa-^bAH Tunuqa "precarieta", eKu "precario" uwohmo^, geraH MatHora Bra. OpaHuy3Maga "precarisation" BaKTUHMa-nuK uwra yTuw, geraH MatHOHu aHr^aTagu.

3 Prekarising und Flexibilisiering (precarity and Flexibilitation). Rolf-Dieter Hepp. Westfalisches Dampfboot, 2012. p.342.

4 URL.: http://www.diet.org/bin/Dict.

ниш аник,ланди. Уларга мувофик,, ушбу тушунча шахс томонидан ижтимоий, оилавий ва бошка мажбуриятларнинг бажарилиши ^амда унинг ^укукларини таъминлаш имкониятларига нис-батан ишонч х,иссининг йуколиши сифатида талкин килинади. Умуман, ижтимоийшунослар фикрларига караганда, бандлик сох,аси бундай бекарорлик ^олатининг манбаи булиб чикади. Шунингдек, Италия статистика институти (Italian Statistic Institute, ISTAT) ёндошувига кура, пре-каризация ме^нат муносабатларининг маълум х,олати окибати ^исобланган яшаш (existential insecurity) ишончсизлигини (таъминланмаганлик) х,ис килиш (sence) сифатида урганилади. Бу асо-сан, ме^нат шартномасининг шошилинчлиги (вак,т жи^атдан чекланганлиги) билан бирга боради. Бу эса ишчининг мех,нат муносабатларида номунта-зам катнашиши ва индивид х,аётининг урта ва узок истикболида бекарор даромад манбаи булиши мумкин5. Шундай килиб, "умумий прекаризация", деб аталадиган (general precarity) тушунча уз асо-сида бандлик прекаризациясига эга (employment precarity).

Турли мамлакатларда бандлик бек,арорлиги уз хусусиятлари билан намоён булади, аммо умумий конунларга буйсунади. Хорижий эксперт-ларнинг фикрича, ижтимоий-мецнат соцасидаги коидалар кандайдир ижтимоий мажбуриятлар-дан цоли жах,он бозоридаги вазият билан белги-ланади. Бунда корхоналар, энг аввало, хукуксиз, карз олинган ишчилардан фойдаланиш, ёки ишлаб чикаришни пастрок иктисодий ривожла-ниш даражасига ва пастрок ишчи кучи кийматига эга булган мамлакатда ишлаб чик,ариш хисобига мехнат харажатларини камайтиришга интилиб, уз вазифаларини хал килишда бекарор банд-ликнинг турли шаклларидан фойдаланади. Прекаризация стратегияси куркув ва итоаткорлик оркали самарали бошкарув воситаси сифатида

5 Prekarising und Flexibilisiering (precarity and Flexibilitation). Rolf-Dieter Hepp. Westfalisches Dampfboot, 2012. p.315.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

хам урганилмокда. Масалан, Германияда ходим-лар буйича менежерларга ёлланма ишчилар ора-сида курнув ва ишончсизликни ушлаб туриш тех-нологияси укитилмокда1.

Россияда усиб бораётган бандлик прекари-зацияси муаммоларининг тадкикоти Умумрос-сия маркази олимлари жамоасида В.Н. Бобков томонидан утказилмокда. Узбекистонда бу муаммолар билан Мехнат вазирлиги кошидаги мехнат муаммолари билан шутулланадиган илмий марказ, Узбекистан Республикаси Вазир-лар Махкамаси хузуридаги Ижтимоий муаммолар илмий маркази олимлари шутулланмокдалар. Мамлакат ик,тисодиётида корхона билан ишчилар уртасида тузиладиган муддатли мехнат шар-тномалари билан тартибланган бандлик; туликсиз иш вак,ти тартибидаги бандлик; бандлик агентли-клари ишчилари билан тузиладиган аутстаффинг шартномалари оркали бандлик; иш берувчи тур-ган жойидан ташкаридаги иш шароитларига эга булган мехнат шартномалари асосидаги бандлик каби бандлик бекарорлигининг расмий шакллари кенгрок, таркалди.

Хужалик субъектлари иктисодий инкирозлар ва ривожланиш бекарорликлари даврида туликсиз ва вактинчалик бандлик шаклларидан фойдала-нишни анча кенгайтирмокда. Бугунги кунда муддатли мехнат шартномалари асосида бандлик кенг тарк,алмокда. Лизинг ва аутстаффинг каби четдан кириб келган мехнат шакллари бозор иктисодиёти ривожланган мамлакатларда кенг таркалди. Улар у ёки бу киска муддатли топширикларни бажа-риш ва бошкалар учун мутахассисларни ёллаш имконини берган холда ишчи кучининг мамлакат худудлари буйича эркин жойлаштирилишига ёрдам беради. Четдан жалб килинган мехнатнинг амалда кулланилиши бандлик прекаризациясига олиб келади: ишчиларнинг мехнат хукуклари ишлаб чикаришдаги бахтсиз ходисалардан ва касб касалликларидан сутурталаш оркали чекла-нади, иш берувчиларнинг иш хаки булмаган хара-жатлари реал шароитларга мос келмайди. Четдан жалб килинган ишчиларга нисбатан хам иш хаки тулови мажбуриятлари буйича мехнат хавф-сизлигининг бузилиши, иш берувчиларга нисбатан жавобгарлик меъёрлари амал килмайди. Хакикий иш берувчи четдан жалб килинган ишчилар олдида реал мажбуриятларга эга булмайди.

1 Прекаризация и социально - трудовые права. Стратегия профсоюзов: материалы круглова стола (19 февраля 2009г.)

Бандликнинг норасмий бекарорлиги катта куламларга эга булмокда. Умуман, норасмий бандлик фирмалар ёки индивидиумларнинг урнатилган расмий коидалар хамда мехнатдан фойдаланиш ва хак тулашга тааллукли конунчилик меъёрларига кай даражада мос келиши билан белгиланади. Ёллаш норасмийлигининг асосий белгиси расмий (ёзма) битимнинг мавжудмас-лиги хисобланиб, бу аник ишчи ва иш берувчи уртасида мехнат муносабатларининг мавжудлиги холатида мужассамлашади. Бунда битим турли, конунда кузда тутилган шаклларда амал килиши мумкин: муддатли ёки муддатсиз мехнат шартно-маси; фукаролик-хукукий шартномаси; мехнат дафтарчасига ёзув; ишчининг шахсий аризаси асосида ишга кабул килиш тутрисидаги буйрук. Уз навбатида, норасмий ишчилар икки гурухга булинади: расмий корхоналарнинг норасмий ёлланган ишчилари хамда норасмий корхона-лар ва уй хужаликларининг норасмий ёлланган ишчилари.

Мутахассисларнинг фикрларига караганда, норасмий бандлик куйидаги хусусияларга эга:

- норасмий ёлланма бандлик нисбатан кичик, аммо баркарор такрор ишлаб чикариладиган мехнат бозори сегментини узида мужассам-лаштиради. 2000-йилларнинг иккинчи ярмида корпоратив сохада отзаки келишувга мувофик ишловчилар салмоти 5,5%-6,0% чегарасида баркарорлашди. Турли маргинал гурухларни хисобга олиб, корхона ва ташкилотлар ишчила-рининг камида 6,0-7,0% и расмийлаштирилган мехнат шартномаларига эга эмас;

- касбий маълумотларининг йуклиги расмий-лаштирилмаган ёллашга жалб килинганликни оширади;

- паст малакали иш уринлари сегментида жамланган ёлланма норасмий бандлик куламли тармок хусусиятига эга. Норасмийларнинг чорак кисми хизмат курсатиш сохаси ишчилари ёки бу соха ишчиларининг хар бешинчиси мала-касиз хисобланади, норасмий бандлик купрок паст малакали ишчиларни камраб олаётганлиги кузатилмокда;

- норасмий ёлланган ишчиларга инсон капи-талидан максадсиз фойдаланиш ва етарли фой-даланмаслик хосдир. Уларнинг катта кисми учун асосий иш олинган касбий маълумоти билан хеч кандай умумийликка эга эмас;

- норасмий ёлланган ишчилар, биринчи навбатда, Узбекистан Республикаси хукумати

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

томонидан кафолатланган ижтимоий имтиёз-ларни ололмайдилар;

- купчилик ишчилар учун норасмий ёллаш вактинчалик холат. Купчилик ишловчилар учун корхона ва ташкилотларда ёллаш буйича норасмий бандлик бир йил билан чекланади. Шунга карамай, отзаки шартнома буйича бандларнинг бешинчи кисми шу тарифа камида уч йил ишлай-дилар. Расмий сектордаги норасмий иш жойлари-дан кетиш купрок, шу сохадаги расмий иш жойла-рида юз бермокда. Расмий сектордаги норасмий иш жойларида ишсизлар хамда бу сохада банд булганлар "етказиб берувчилар" орасида етак-чилик киладилар1.

Шу нуктаи назардан "прекаризация - бу корхо-налар зиммасидан персонал учун жавобгарликни олиб ташлаш шакли, бу унга фойда келтиради", деб таъкидлаган В.Старостиннинг фикрини кел-тириш мумкин2. Хусусан, Старостин Россияда бир мунча шаклланган прекаризациялашган мехнат турларини баён килади. Бундай бандлик шакллари бизнинг мамлакатимизда хам учрайди.

Якка тадбиркорлик сохасида ижтимоий-мехнат муносабатларининг шундай шакллари амал киладики, бунда кичик бизнес эгаси хусусий тадбиркорлик гувохномасига эга булган ишчини икки тенг хукукли тадбиркорлар фукаролик шартно-маси асосида ёллайди. Бирок бундай тенг хукукли шартномани факат шартли номлаш мумкин. Ёлланма "тадбиркор"даги иш хаки юкори эмас, купчилиги расмийлаштирилмаган холда ишлаш оркали иш хакидан даромад солити ва ижтимоий фондларга ажратмаларни тулашдан буйин тоблайди ва шу сабабли уз даромадини яширади.

Кичик бизнес сохасида хам ишлаб чикариш фаолиятини олиб борадиган корхоналарни учра-тиш мумкин булиб, унинг штатида факат директор ва бош хисобчи туради. Бундай фирмада фойдани купайтиришда яширин ишчиларнинг иштирокини коплаш усуллари ва ёндошувлари фаркланади. Мехнат шартномалари, умуман, тузилмайдиган корхоналар мавжуд булиб, иш сменаларининг давомийлиги эса конунан белгиланган меъёр-дан анча ошиб кетади, ишчиларга иш хаки хар хафта туланиши мумкин. Бирок ишлаб чикаришда

1 Варшавская Е.Я., Донова И.В. Неформальная занятость по найму: масштабы и характеристики. 1пНр:// fs.nas-hauchaucheba.ru/docs /46/^ех - 6217101 Ы:т!

2 Старостин В. «Прекаризация»: ликвидация трудо-

вых прав работников. http://www.ird.ru?g = node/l24.

шикастланиш холати содир булган вазиятда ишчи мутлако химоясиз колади.

Ишчилардан яширин фойдаланишнинг бошка шаклини "ёввойи" бригадаларда ишлашга жалб килиш, деб номлаш мумкин. Масалан, кандайдир курилиш фирмаси штати рахбар, бош хисобчи ва асосан, буюртмалар излаш билан банд прораб-дан таркиб топган булса, уларни бажариш учун "ёввойи" ишчилар бригадаси жалб килинади. Бунда бригада билан иш хаки даражаси, ишни бажариш муддатлари ва мехнат шароитлари буйича сирли ёзма ёки отзаки келишув тузи-лади. Буюртмачи билан шартномани фирма-нинг узи тузади. У фойданинг таксимловчиси хам хисобланади. Низолар одатда мехнат натижалари буйича мукофотлашда юзага келади ва "ёввойи" бригадалар учун натижасизлигича колади.

Иш берувчилар билан расмийлаштирил-ган муносабатларга эга булмаган ёки мехнат хукукларини бузадиган расмийлаштирилган муносабатларга эга булган ёлланма ишчиларни В.Н.Бобков "куринмас ишчилар", деб атайди3. Бундай бандлик куламлари уй хужаликларида ишловчилар хамда юридик шахслар орасида мавжуд. "Куринмас ишчилар"га нафакат туман-лардан вилоят марказларига келиб ишловчи ишчи кучлари, балки мавсумий курилиш ишла-рида банд булган куплаб ишчилар, тарбиячилар, энагалар, ошпазлар, ботбонлар, хайдовчилар, укитувчилар, репетиторлар ва уй хужаликларига хизмат курсатувчи бошка касб вакиллари кира-дилар.

Соликлардан кочишга уриниш бир кунлик фир-малар, деб номланган ходисани вужудга келтирди. Бир кунлик фирмалар Россия иктисодиётининг ажралмас кисми булиб колди. Улар нафакат жино-ятчилик ва соликдан кочишга кумаклашади, балки яширин иш хаклари хам туламокдалар. Шундай килиб, Россия бир кунлик фирмаларининг 2 миллион ишчилари хатар майдонида турадилар, бу ерда ишчилар ижтимоий мухофазаланганлик нуктаи назаридан иш берувчилар томонидан

3 Бобков В.Н. 20 лет капиталистических трансформаций в России: влияние на уровень и качество жизни. 1пНр:/ mosnarodsobor.ru/?page=new&id=1657.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

1-жадвал. Прекаризациялашган мех,натнинг хужалик субъектлари иктисодий фаолиятида

ижтимоий ифлосланиш омили сифатидаги турлари1

Прекаризациялашган мецнат шакли Белгилари

Бандликнинг расмий бекарорлиги

Муддатли мецнат шартномаси асосидаги бандлик Корхона ишчилари билан тузиладиган муддатли мецнат шартномалари билан тартибланган мецнат муносабатлари

Туликсиз иш вакти тартибидаги бандлик Туликсиз иш куни ёки иш цафтаси тартибида ишлашдаги мецнат муносабатлари

Воситачи - фирмалардаги бандлик Мижоз-корхоналарга талаб килинаётган малакадаги ходимларни пуллик мукофотлаш эвазига такдим килаётган фирма ишчиларини ёллаш

Четдан жалб килинган бандлик Иш берувчи турган жойдан ташкаридаги иш шароитларига эга булган мецнат шартномалари асосида ёлланма мецнат

Ёлланма тадбиркорлик Мулкдорлар томонидан уз бизнесини амалга ошириш имкониятига эга булмаган якка тадбиркорларни ёллаш

Бандликнинг норасмий бекарорлиги

Норасмий соцадаги бандлик Норасмий соцадаги иктисодий фаолиятда уй хужаликлари негизида ёки якка тартибда амалга ошириладиган ёлланма мецнат

Яширин бандлик Иш берувчилар билан мецнат муносабатларини расмийлаштирмаган цолда ёки ишчиларнинг мецнат цукукларини бузадиган тарзда расмийлаштириладиган ёлланма мецнат

Бир кунлик фирмаларда бандлик Асосан, соликлардан буйин тоблашга асосланган фирмаларга ишчиларни ёллаш

"Том" фирмалардаги бандлик Молиявий маблаFларни таксимловчилар манфаатини кузлаб, тузилган воситачилик фирмаларига ишчиларни ёллаш.

мецнат конунчилигининг бузилиши учун куплаб имкониятлар манбаи булади2.

Республикамиз Президенти Ш.Мирзиёев Рос-сияда ишловчи узбекистонликларнинг мецнатини ижтимоий муцофазалаш буйича х,ук,ук,ий меъёр-лар ишлаб чик,иш талабини куяётганликлари цам бежизга эмас.

Йирик ташкилотларда молиявий маблаFларни таксимловчилар манфаатлари йулида тузилган воситачилик фирмаларида ходимларни ёллаш цолатлари кузатилмокда. Воситачилик ташки-лотлари х,ам уз навбатида, "она" фирмалар фой-дасини камайтириш цисобидан "уз кишилари" нинг буюртмачиларга тулайдиган маблагларини утказиш учун зарур булган ишларни бажаришда пудратчи сифатида тузилади. Ёлланганлар одатда штатда турмайдилар; улар аник ишни бажариш учун тузилган муддатли ёки фукаролик-

1Тасниф Россиялик иктисодчи олим В.Н.Бобков томо-нидан ишлаб чикилган.

2 Платонова О. Интервью - Сергей Игнатьев, председатель Банкс России.// Vedomosti. ги.2013. 23 феврюhttp://www.vedomosti.ru / ПЬгагу / news/9291871/11_ organizacijneplatyatnalogovsergejig natevpredsedatel.

цукукий шартномалари буйича расмийлаштирил-ган булибгина к,олмай, балки бевосита ташкилот-даги иш жойларида мецнат киладилар. Ишчиларга касаллик варакалари туланмайди, зарарли мецнат шароитлари учун туловлар, таътил амалга оши-рилмайди; улар стандарт мецнат шартномала-рида бандлик буйича бошка кафолатларга эга булмайдилар3.

Прекаризациялашган мецнат турларининг хужалик субъектлари иктисодий фаолиятида ижтимоий ифлосланиш омили сифатида тасниф-ланиши маълум тулдиришларни талаб килади. Чунки бу муаммонинг урганилиши цозирги вактда бошланFич боскичда турибди (1-жадвал).

Умуман, 2012 йилда Россия иктисодиётида 20 миллион кишидан ортик ацоли бандлик бекарорлигининг расмий ва норасмий шак-ллари шароитида мецнат килган4. Бандлик бекарорлигининг йирик куламлари уларнинг рас-

3 БобковВ.Н. 20 лет капиталистических трансформаций в России: влияние на уровень и качество жизни. 11^:/ mosnarodsobor.ru/?page=new&id=1657

4 БобковВ.Н. 20 лет капиталистических трансформаций в России: влияние на уровень и качество жизни. 1пНр:/ mosnarodsobor.ru/?page=new&id=1657

мий мазмунига мос келмайди ёки ишчиларнинг мехнат ва ижтимоий хукуклари чекланишга эга булиб, расмийлаштирилмайди. Бунда иш берув-чилар ва ишчилар уртасидаги мехнат муносабат-лари муддатлилик асосида тузилади.

Профессор В.Н.Бобков кайд этганидек, бандлик бекарорлиги шароитида ишлаётганларнинг катта кисми ички ва ташки мехнат миграцияси шаклини ташкил килмокда. Хорижий ишчи кучига усиб бораётган талаб унинг арзонлиги ва ижтимоий талабларнинг камлиги туфайли, энг аввало, норас-мий ик,тисодиёт томонидан билдирилмокда. Ноле-гал ишчилар одатда, кандайдир ижтимоий кафо-латларсиз кам хак эвазига хам обрусиз, зарарли ва отир ишларда ишлашга рози буладилар.

Экспертларнинг фикрича, Россияда хорижий ишчи кучи сони банд ахолига нисбатан 12,0% ни ташкил этади. Бунда мехнат шартномалари буйича ишловчилар атиги 0,5% булиб, купчилик тузила-ётган шартномалар киска муддатли тавсифга эга1.

2017 йил июлида тасодифий танлов усу-лида Фартона вилояти йирик шахарларининг (Мартилон, Кукон) 200 дан ортик ахолиси орасида тадкикот ишимиз доирасида суров утказилди.

Респондентларга "Сиз хозирги вактда ишлай-сизми?" деган яширин савол куйидаги: "Дои-мий ишга эгаман", "Вактинчалик ишга эгаман", "Хозирча ишлаб турибман, лекин бушаш хав-фим бор", "Хеч каерда ишламайман", "Пенси-онерман" жавоб вариантлари билан берилди. Суралганларнинг ярмидан купроти (52,4%) дои-мий ишга эгаликларини курсатишган. Респондент-ларнинг 18,3% и узларини вактинчалик ишчилар, деб кайд этдилар, 12,5% и эса иши булишига карамай, улар учун ишдан бушаш хавф солиб тур-ганлигини кайд этдилар. 5,4% и эса хеч каерда ишламайди; 10,4% жавоб берганлар пенсияга чикиши билан ботлик равишда хизмат таъти-лида булганлар. Шундай килиб, тадкикот пай-тида йирик шахарнинг суровда катнашган чорак ахолиси (30,0%) ижтимоий-мехнат сохасидаги бекарорликни узида хис этадилар. Шуни таъ-кидлаш керакки, тадкик этилаётган вилоятда ижтимоий ночор ишловчилар катлами - прека-риат, яъни эртанги кунга ишончи ва ижтимоий-иктисодий химояга эга булмаган иктисодий фаол ахолидир.

Мехнатда бандлик кафолатларининг мав-жудмаслиги ва ижтимоий-мехнат сохасидаги

1 Бобков.

бекарорлик Мичиган ва Калифорния универ-ситетидаги Америка тадкикотчиларининг таъ-кидлашларича, ахоли саломатлигига салбий таъсир курсатадиган мухим омил хисобланади. Улар фукароларнинг саломатлигига вакансия-лар бозоридаги кийинчиликларнинг таъсирини аниклаш максадида 1700 дан ортик кишини уз ичига олган миллий танловлар куп йиллик маълумотларини хакикатда ишдан бушатилиш холатларидан алохида тахлил килганлар. Мехнат бозоридаги аянчли узгаришлар чекиш ёки диагностик гипертонияга караганда, купрок ишловчилар саломатлигининг жиддий ёмонлашишига олиб келди. Бундан ташкари, мехнатда банд-ликка, ишсизлик ёки иш жойини йукотишга нисбатан ишончсизлик юк,ори даражаси саломатлик билан ботлик катта муаммоларни юзага келти-ради. Рухшунослар ишчиларнинг нохуш рухий ва жисмоний холатлари сабаблари сифатида келажакнинг ноаниклиги, карор кабул килишга лаёкатсизлик, ишчилар мажбуриятларининг тар-тибланганлиги хамда бошлик ва жамоадошлари томонидан куллаб-кувватлашнинг мавжудмаслиги каби катор холатларни аниклаганлар2.

Юкорида баён килинган холатлардан келиб чикиб, Республикада ишловчилар бандлик пре-каризациясининг кенгайиши ва ижтимоий-мехнат сохасидаги бекарорлик жараёнларига йул куймаслик лозим. Бу борада уюшмаган ёшларни мехнат жараёнига жалб килиш, улар орасида тадбиркорликни ривожлантириш ва молия-вий куллаб-кувватлашга каратилган тадбирлар-нинг амалга оширилиши мухим кадам булмокда. Иктисодиёт ривожланишининг хозирги даража-сида бу салбий жараён ривожланган ва ривожла-наётган мамлакатларда сакланиб колаётганлигини таъкидлаш лозим. Бу эса ижтимоий-иктисодий фаровонликка ва иктисодий фаол ахоли саломат-лиги холатига уз таъсирини курсатади. Иктисодий самара олиш максадида ностандарт бандлик шак-лларидан фойдаланиш амалиётини кенгайтириб бораётган иш берувчилар ижтимоий ифлосла-нишни кучайтирадилар. Чунки нафакат ёлланма ишчилар ва уларнинг оилалари турмуш сифати-нинг пасайишини келтириб чикаради, балки дунё мамлакатлари инсон салохияти сифатининг хам пасайишига олиб келади.

2 Нестабильность в работе хуже влияет на здоровье, чем увольнение. Мед.инф.сеть. 2009, 1 сент. ШрУ/шшш. medicinform.net/news/news 14943 ^т.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 1

Адабиётлар:

1. Федорова А.Э., Парсюкевич А.М. Социальное загрязнение от экономической деятельности хозяйствующих субъектов: развитие категориального аппарата.//Управленец ,2013.№4.

2. Прекаризация и социально - трудовая права. Стратегия профсоюзов: материалы кру-шова стола (19 февраля 2009 .г. ) //Интернет _ сайт территориальной профсоюзной организации работников по найму «Содействие» http://profsouz. moy. su/index/Precarizacija. Iso cialnotrudovyepravastrategijaprofsojuzov/0-25.

3. Бобков В.Н. 20 лет капиталистических трансформаций в России: влияние на уровень и качество жизни. http:/ mosnarodsobor.ru/?page=new&id=1657.

4. Варшавская Е.Я., Донова И.В. Неформальная занятость по найму: масштабы и характеристики. http://fs.nas-hauchaucheba.ru/docs /46/index - 6217101 html.

5. Старостин В. «Прекаризация»: ликвидация трудовых прав работников. http://www.ird. ru? g=node/124.

6. Платонова О. Интервью - Сергей Игнатьев, председатель Банкс России.// Vedomosti. ru.2013. 23 феврюhttp://www.vedomosti.ru / library /news/9291871/11_ organizacijneplatyatn alogovsergejignatevpredsedatel.

7. Нестабильность в работе хуже влияет на здоровье, чем увольнение. Мед.инф.сеть. 2009, 1 сент. http://www.medicinform.net/news/news 14943 htm.

8. Prekarising und Flexibilisiering (precarity and Flexibilitation). Rolf-Dieter Hepp. Westfalisches Dampfboot, 2012. p.342.

9. URL.: http://www.diet.org/bin/Dict.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.