Научная статья на тему 'БАЛИҚЧИЛИК ХЎЖАЛИКЛАРИНИ БОШҚАРУВ МЕХАНИЗМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

БАЛИҚЧИЛИК ХЎЖАЛИКЛАРИНИ БОШҚАРУВ МЕХАНИЗМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
7
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
балиқчилик / хўжалик / бошқарув / назария / илмий тадқиқот / методология / кластер.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Беглаев Учқун Хуррамович

Мақолада балиқчилик хўжаликларини бошқариш ҳамда ривожлантиришда иқтисодчи олимларнинг турли қарашлари ҳамда хорижий ва маҳаллий олимларнинг илмий изланиши натижалари назарий қарашлари бўйича маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Беглаев Учқун Хуррамович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БАЛИҚЧИЛИК ХЎЖАЛИКЛАРИНИ БОШҚАРУВ МЕХАНИЗМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

БАЛЩЧИЛИК ХУЖАЛИКЛАРИНИ БОШЦАРУБ МЕХАНИЗМЛАРИНИ РИБОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ

НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Беглаев Учкун Хуррамович

Тошкент давлат аграр университети доценти https://doi. org/10.5281/zenodo.11402449

Аннотация. Мацолада балщчилик хужаликларини бошцариш уамда ривожлантиришда ицтисодчи олимларнинг турли царашлари цамда хорижий ва мащллий олимларнинг илмий изланиши натижалари назарий царашлари буйича маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: балицчилик, хужалик, бошцарув, назария, илмий тадцицот, методология, кластер.

Узбекистан чорвачиликнинг кадимий марказларидан бири булиб, Республиканинг тупрок ва табиий иклим шароитлари унумдор сугориладиган ерлари, сув ресурслари, кир-адирлари, дашт-чул ва тог олди яйловлари чорвачиликнинг ривожи учун кулайдир. Сугориладиган ерларда асосан корамолчилик, паррандачилик, куёнчилик, асаларичилик, кир-адирлар, дашт-чул ва тог олди яйловларида эса куйчилик, эчкичилик, йилкичилик, туячилик, сув хдвзаларида баликчилик ривожланган.

Иктисодиётнинг ривожи куп жихдтдан кишлок хужалиги сохдсидаги ислох,отлар самарасига боглик. Мамлакатимизда кишлок хужалигини исло^ этиш кишлокда мулкдорлар синфини шакллантириш, кишлок хужалик мах,сулотлари ишлаб чикаришини купайтириш ва кишлок ах,олисининг моддий фаровонлигини ошириш гаровидир.

Фан ва техника ютукларини баликчилик сохдсида куллаш ушбу сохднинг жадал усиши ва тармокни юксалтириш имконини бериши билан алох,ида ахдмият касб этади. Глобал муаммоларнинг йилдан йилга ортиб бориши олимларнинг баликчилик тармоги буйича илмий изланишлар олиб боришига туртки булиши билан бир каторда, ушбу сохддаги муаммоларни очиб беришга х,ам имкон яратилди.

Рей Хилборн уз тадкикотида баликчиликни баркарор ривожлантириш мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиб табиатга вакт утиши билан зиён етказмаслик буйича уз таклифларини бериб утган. Р.Хилборн биологик, ижтимоий ва иктисодий тизимни саклаш, балик овлашнинг кескин ошиши инсонларнинг экотизимга таъсири натижасида захираларнинг камайиши ва экотизимнинг ички яхлитлигини саклаб колишига баркарорликни таъминлаш жоиз деб таъриф беради. Бизнинг фикримизча, баликчиликда баркарорликни таъминлаш инсонлар уртасида табиатга булган муносабатни яъни маданиятни шакллантириш, янги зотларни яратишда бевосита абиотик, биотик ва антропоген омилларни х,исобга олган х,олда эришиш мумкин.

Баркарорлаштириш бу - мавжуд ресурслардан окилона фойдаланиш иктисодий танглик х,олатларига бархдм бериш, саклаш ва кайта ишлаш, ишлаб чикаришни юксалтириш учун шарт шароитларни вужудга келтиришдир.

Г.А.Волошин уз илмий изланишларида баликчилик саноатини баркарор ривожланишига тускинлик киладиган сабабларни аниклаб асосий йуналишларини ишлаб чикди:

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

- маъмурий (сохани бошкаришнинг профессионал даражада юкори эмаслиги; сохада меъёрий-хукукий базанинг такомиллашмаганлиги);

- иктисодий (саноат корхоналарининг асосий воситалари жисмоний ва манавий эскириши; товарлар ва хизматлар нархлари ва тарифларининг усиши; махаллий балик махсулотлари ишлаб чикариш кувватининг пасайиши; молиявий йукотишларнинг юкори даражаси; саноат корхоналарининг инвестицион жозибадорлигининг заифлиги);

- биоиктисодий (баликчиликда хомашё базасидан самарасиз фойдаланиш; браконерлик);

- геосиёсий (балик овлашда давлатларнинг иштирокини камайтириш);

- ижтимоий-иктисодий (ахоли жон бошига балик махсулотларини истеъмол килиш даражасининг пастлиги, олис худудларда ижтимоий кескинликнинг кучайиши).

Баликчиликни баркарор ривожлантиришда келтириб утилган сабабларни тахлил киладиган булсак, соха олдида хар бир йуналиш буйича муаммоли вазиятлар мавжуд эканлиги хамда хар бир йуналишга алохида ёндошув зарурлиги баркарор ривожланишни давлат томонидан назоратга олиш ва тартибга солиш бугунги куннинг асосий муаммоси булиб колмокда.

Шу уринда баликчиликни баркарор ривожлантириш нима деган саволга жавоб топсак. Баликчиликни баркарор ривожлантириш бу - иклим узгариши шароитида мавжуд абиотик, биотик ва антропоген омилларни хисобга олиб, ахолини балик махсулотларига булган талабини кондириш, балик етиштириш хажмининг йилдан- йилга усиб боришини таъминлаш хамда сохада харажатлар тежалиб баликчилик сохасининг даромадлари купайиши ва фойданинг йиллар кетма-кетлигида ошиб боришидир.

С.И.Курдюков уз тадкикотида баликчиликни баркарор ривожлантириш стратегиясини шакллантиришнинг назарий, услубий ва амалий жихатларини ишлаб чикди. Бунда:

- бозор шароитида баликчиликнинг баркарор ривожланишига таъсир этувчи омиллар тизимлаштирилган;

- сув, биологик ресурсларни купайтириш ва улардан окилона фойдаланиш, баликчиликни ривожлантиришни хисобга олган холда баликчилик тармогининг баркарор ривожланиш стратегиясини шакллантириш тамойиллари кенгайтирилган;

- баликчиликни ривожлантириш буйича хорижий давлатларнинг тажрибаси умумлаштирилган;

- инвестиция фаоллигини ошириш ва моддий-техник базани шакллантиришнинг асосли стратегик йуналишлари ишлаб чикилган;

- баликчиликни баркарор ривожлантириш учун бошкаришнинг ташкилий-иктисодий механизми таклиф килинган;

- балик ва балик махсулотларини ишлаб чикариш, кайта ишлаш ва сотиш сохасидаги хамкорлик ва интеграцияни яхшилаш буйича таклифлар ишлаб чикилган;

- баликчиликни баркарор ривожлантириш стратегиясини шакллантиришга каратилган инновацион жараёнларни бошкариш механизми таклиф килинган;

Келтириб утилган фикрлардан шундай хулоса килиш мумкинки, баликчилик хужаликларини баркарор ривожлантиришда бошкаришни тугри ташкил этиш, хар бир хужалик рахбари бошкариш стратегиясини ишлаб чикиши хамда хамкорлик алокаларини йулга куйиши сохани ривожланишига кузланган максадга эришиш имконини яратади.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Шу уринда баликчилик хужаликларини баркарор бошкариш нега зарурлиги ва хужаликлар фаолиятидаги урни хакида тухталадиган булсак, баликчилик хужаликларини баркарор бошкариш баликчилик сохаси иктисодиётининг баркарорлашуви ва балик етиштириш курсаткичларининг усиши, рахбарлар бозор талабига мос харакат килиши, баликчилик хужаликлари холатини, ракобат услубларини узлаштириши, етиштирган наслли балик махсулотларини сотиш ва саклашда уз стратегиясига таяниши лозим. Баликчиликни самарали бошкариш баликчилик хужаликлари тегишли конунларга риоя килиши ва узгарувчан экологик шароитларга мослаша олиши керак. Табиий ресурслар базасини бошкариш ва асраб-авайлаш, технологик ва институционал узгаришларни хозирги ва келажак авлодлар учун инсоният эхтиёжларини доимий равишда кондирилишини таъминлайдиган тарзда йуналтириш хамда баркарор ривожланиш (ер, сув), усимликлар ва хайвонларнинг генетик ресурслари экологик жихатдан бузилмайдиган, технологик жихатдан мос, иктисодий жихатдан фойдали ва ижтимоий макбул ечимини топиш зарурдир.

О.В.Кузнецова баликчиликни ривожлантиришда кластер тизимидан фойдаланиш оркали бошкаришнинг назарий асослари буйича тадкикот олиб борган. У уз тадкикотида баликчиликни ривожлантиришнинг асосий йуналишларини, баликчиликнинг худудий гурухларининг турларини, уларнинг иктисодий мазмуни, кластерларни тахлил килишнинг окилона методологияси ва уларнинг ривожланиш тенденцияларини аниклаб, балик етиштиришда таъсир килувчи омилларни аниклаш ва уларнинг таъсир даражасини бахолаш методикасини ишлаб чиккан. Балик етиштиришнинг йирик кластерлари давлат томонидан юкори даражада тартибга солинган булиши керак; 1-минтакавий даражада, 2-худудий, 3-махаллий даражада. Давлат томонидан тартибга солиш сохани ривожлантиришни куллаб-кувватлашга каратилган булиши керак, улар орасида ракобатбардош махсулот ишлаб чикарувчилар хам булиши керак.

Бундан шундай хулоса килиш мумкинки, баликчиликни ривожлантиришда давлат томонидан кабул килинган конун-коидалар соханининг ривожланиши хамда ракобатбардош махсулотларни ишлаб чикаришни йулга куйишга хизмат килиши лозим.

Шу сабабли баликчилик хужаликларини ривожлантириш Узбекистоннинг ички бозорини сифатли ва арзон балик махсулотлари билан таъминлашда хамда балик махсулотларига талабгир турларига булган нархларни бир маромда ушлаб туриш буйича катор ишларни ва тадкиоктларни амалиётга кенг жорий этиш лозим. Юкоридагилардан келиб чикиб, куйидаги таклиф ва тавсияларни амалга ошириш максадга мувофикдир:

баликчилик хужаликларида илмий тадкикот ишини олиб боришда баркарор ривожлантириш, бошкарув механизмининг иктисодий, ижтимоий ва хукукий жихатларини урганиш;

минтакалар кесимида тадкикот ишини жорий этиш хамда сув хавзаларидаги мавжуд муаммоларни урганиш;

баликчилик хужаликларини иктисодий тизимнинг ишлашини оптималлаштириш ягона бир тизим ишлаб чикиш;

хужаликлар фаолиятини мониторинг килиш плотформасини ишлаб чикиш ва оптималлаштириш ва х.к.

REFERENCES

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

1. Мирзиёев Ш.М. Ризк-рузимиз бунёдкори булган кишлок хужалиги ходимлари мех,натини улуглаш, сохд ривожини янги боскичга кутариш - асосий вазифамиздир, //Халк сузи 10.12.2017 йил

2. Е.В.Буссел Рыбохозяиственная система краснодарского края: территориальная организация и проблемы развития в условиях рыночной экономики// Автореферат. Краснодор. - 2009. стр 24

3. M.Blaug The Methodology of Economics or how economists explain Cambridge University Press 1992-416 p

4. S.Ancy Development of Safety and Quality Management System in Shrimp Farming. Cochin University of Science and Technology 2009. 328 p

5. Nguyen, Van Trai The influences of shrimp farming and fishing practices on natural fish conservation in Can Gio, Ho Chi Minh City, Vietnam. University of Newcastle, Australia 2008. 327 p

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.