Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА УЗУМЧИЛИК СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ АСОСЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА УЗУМЧИЛИК СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие медицинские науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
узум / қайта ишлаш / экспорт / кластер / кооперация / синергетик / самарадорлик / қиймат занжири

Аннотация научной статьи по прочим медицинским наукам, автор научной работы — Болтаев Назарбек Нарзуллаевич

Мақолада қишлоқ хўжалигида мева-сабзавотчилик ва боғдорчилик соҳаларини, жумладан, узумчиликни ривожлантиришда мавжуд муаммолар баён этилган ҳамда уларнинг ечимини топиш бўйича илмий ва амалий аҳамиятга молик таклиф-тавсиялар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА УЗУМЧИЛИК СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ АСОСЛАРИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

УЗБЕКИСТОНДА УЗУМЧИЛИК СО^АСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЩТИСОДИЙ АСОСЛАРИ

Болтаев Назарбек Нарзуллаевич

Узбекистан Республикаси ^ишлок хужалилиги Вазирлиги хузуридаги Озик-овкат ва кишлок хужалиги сохасида стратегик ривожланиш ва тадкикотлар халкаро маркази таянч

докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.11402479

Аннотация. Мацолада цишлоц хужалигида мева-сабзавотчилик ва богдорчилик соуаларини, жумладан, узумчиликни ривожлантиришда мавжуд муаммолар баён этилган цамда уларнинг ечимини топиш буйича илмий ва амалий ауамиятга молик таклиф-тавсиялар билдирилган.

Калит сузлар: узум, цайта ишлаш, экспорт, кластер, кооперация, синергетик, самарадорлик, циймат занжири.

Аннотация. В статье изложены имеющиеся проблемы в развитии сферы плодоовощеводства, в частности виноградарства, и подготовлены научно и практически обоснованые преложения по их решению

Ключевые слова: виноград, переработка, экспорт, кластер, кооперация, синергия, эффективность, цепочка создания стоимости.

Abstract. The article outlines the existing problems in the development of fruit and vegetable production, particularly viticulture, and prepared scientifically and practically sound proposals for their solution.

Keywords: grapes, processing, export, cluster, cooperation, synergy, efficiency, value

chain.

Охирги пайтларда дунёда мева-сабзавотлар истеъмол килиш йилига уртача 5-7 фоизга купаймокда. Узбекистон эса уз ахолисининг бу махсулотларга булган эхтиёжини тули; кондиришдан ташкари бундай турдаги махсулотлар экспорт хажмини ошириш борасида хам катта салохиятига эга булган давлат хисобланади. Чунки юртимизда хар йили карийб 19 млн тонна узум ва мева сабзавот махсулотлари етиштирилиб шундан уртача 700 минг тоннаси экспорт килинмокда. Мухими, бу курсаткич йил сайин ортиб бориши кузатилмокда.

Узумчилик ва мева-сабзавотчиликни ривожлантиришда мавжуд имконият ва ресурслардан янада самарали фойдаланиш, ички бозорни тулдириш, экспорт салохиятини юксалтириш ишлари кейинги йилларда тармокда ислохотлар ва таркибий узгаришларни амалга ошириш, кооперация ва интеграцион жараёнларни янада ривожлантириш буйича давлатимиз рахбари хамда хукуматимиз томонидан кабул килинган тегишли карор ва фармонлар асосида амалга оширилмокда. Бундай хужжатлар сирасига, Президентимизнинг 2018 йил 29 мартдаги "Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги фармони, 2016 йил 12 апрелдаги "Мева-сабзавот, картошка ва полиз махсулотларини харид килиш ва улардан фойдаланиш тизимини такомиллаштириш чора - тадбирлари тугрисда" ги 2019 йил 14 мартдаги "Мева сабзавотчилик сохасида кишлок хужалигини кооперациясини ривожлантириш чора-тадбирлари тугрида" ги карори, 2021 йил 28 июлдаги "Узумчиликни ривожлантиришда кластер тизимини жорий этиш, сохага илгор технологияларни жалб

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

килишни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида"ги карори, 2023 йил 03 августдаги "2023-2026 йилларда узумчилик ва виночилик сохасини янада ривожлантиришга каратилган чора-тадбирлар тугрисида"ги карорлари дастуриламал вазифасини утяпти, десак муболага булмайди. Чунки улар асосида кайта ишлаш корхоналарини узум ва бошка мева-сабзавот махсулотлари билан мунтазам таъминлаш, ички истеъмол бозорига йил давомида мева-сабзавотлар, картошка ва полиз махсулотларини узлуксиз етказиб бериш, хул ва кайта ишланган мева-сабзавот махсулотларини экпорт килиш хажмини ошириб, турларини кенгайтириш учун уларни етиштириш, ишлаб чикариш ва хариш килиш буйича ягона тизим шакллантирилиши натижасида биринчидан, узумчиликни жадал ва самарали ривожлантиришни таъминлашга, юкори сифатли ва ракобатбардош тайёр махсулотлар ишлаб чикариш куламини кенгайтиришга, уларни йирик хорижий бозорларга чикаришга кенг йул очилди. Иккинчидан, кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига ишлаб чикаришнинг агротехнологик жараёнларини самарали ташкиллаштириш, экиш материали ва аванс туловларини такдим этувчи, улар етиштирган махсулотларни келишилган нархларда харид килувчи ишлаб чикарувчилар, тайёрловчи корхоналар, кайта ишловчилар, экспорт килувчилар уртасида кафолатланган шартномалар асосида "уруг-кучат-махсулот етиштириш-тайёрлаш-саклаш-кайта ишлаш-транспортировка килиш-бозорга етказиш" тамойили буйича узлуксиз занжирни шакллантиришни кузда тутувчи "узумчилик" ва "мева-сабзавотчилик махсулотларини ишлаб чикаришдан истеъмолчига етказиб бериш боскиларини камраб олган кластерлар шакллантирилиб фаолият юритмокда.

Шунингдек, юкорида санаб утилган Фармон ва карорлар асосида 2018 йилда хар бир худудда 1-2 тадан мева-сабзавот кластерини шакллантириш, 2019 йилдан бошлаб эса, узумчилик ва мева-сабзавотчиликка ихтисослашган барча туманларни кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этишнинг кластер шаклига жалб килиш вазифаси белгиланганлиги кластерларга ички ва ташки бозордаги эхтиёжни ва тупрок-иклим шароитларини хисобга олган холда, зироатчилик экинларини экиш, махсулот етиштириш хажми, уларнинг нави ва турини аниклаш, шунингдек, фермер ва дехкон хужаликлари билан уларнинг махсулотларини сотиб олиш юзасидан шартномалар тузиш буйича мустакил карор кабул килиш хукуки берилди. Фармонга биноан, узум етиштирувчи хужаликларга кучатхоналар ва иссикхоналарда уруг, кучат ва пайвандтаг етиштирувчи ва кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчиларига етказиб берувчи хужалик юритувчи субъектлар барча турдаги солик ва йигимлар тулашдан хамда четдан келтирилаётган уруглар, кучатлар ва пайвандтаклар, минерал угитлар, усимликларни кимёвий химоялаш воситалари, замонавий энергия тежовчи иссикхоналар ва уларнинг бутловчи кисмлари учун божхона туловлари буйича катта имтиёзлар берилганлиги хам мавжуд имконияталар ва экспорт салохиятидан фойдаланишда янги имклноятлар яратиб берди.

"Мева-сабзавотчилик сохасида кишлок хужалиги кооперациясини ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" ги карорга мувофик мева-сабзавотчилик, хусусан узумчилик сохасида хам кушилган киймат занжирини яратишни рагбатлантириш, сифатли мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чикариш ва уларнинг экспорти баркарорлигини таъминлаш, бундай махсулотлар ишлаб чикарувчиларнинг молиявий имкониятларини кенгайтириш, шунингдек, ишлаб чикаришнинг ракобатбардошлигини ошириш максадида ихтиёрий ва пай асосида иштирок этиш тамойилларида мустакил ва узаро боглик кишлок

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

хужалиги корхоналари, фермер ва дехкон хужаликлари хамда томарка ер эгаларининг кооперация тамойиллари асосида бирлашиши негизида мева-сабзавотчилик тармокларида кооперация тамойиллари асосида турли куринишдаги бирлашмалари институтини яратишга асос солинди. ^арорда 2019-2020 йилларда тажриба-синов тарикасида мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш, тайёрлаш, саклаш ва сотиш буйича биргаликдаги фаолиятини амалга ошириш учун Жиззах вилоятининг Галлаорол ва Зомин туманларида, Самарканд вилоятининг Булунгур ва Ургут туманларида, Фаргона вилоятининг Олтиарид ва ^увва туманларида, Тошкент вилоятининг ^ибрай ва Паркент туманларида кишлок хужалиги бирлашмаларини ташкил этилиши ва улар фаолиятини йулга куйиш ва самарадорлигини таъминлаш учун асос булиб хизмат килмокда.

Республикамизда ер ресурсларининг камёблиги, яъни чекланганлиги холатида кейинги йилларда узумчилик ва мева-сабзавот махсулотлари етиштириш учун яна кушимча ер майдонлари ажратилиши натижасида ялпи кишлок хужалиги махсулотлари таркибида мева-сабзавотлар улуши 40 фоиздан кишлок хужалигида фойдаланиладиган ер майдонларининг 20 фоиздан ортигини ташкил этмокда.

Юкорида кайд этилган ютуклар ва ижобий натижалар билан бир каторда узумчилик ва мева-сабзавотчилик тармокларини янада ривожлантиришда бир-катор камчилик ва муаммолар хам борлигини айтишимиз лозим. Жумладан, тадкикот ишимизнинг максад ва вазифаларидан келиб чиккан холда, узумчилик тармоги тахлили курсатишича узумчиликда кучатчилик етарли даражада ривожланмаганлиги, узумни кайта ишлаш даражасининг хам нисбатан пастлиги, махсулотларни саклашдаги айрим муаммолар, коореративлар ва шакллантирилган интеграцион тузилмалар фаолиятидаги ташкилий-иктисодий харктердаги камчиликларнинг сакланиб колаётгванлиги улар фаолиятига уз салбий таъсирин курсатмокда. Юкоридагилардан келиб чиккан холда, бизнинг фикримизча, узумчилик таромогини ривожлантиришда куйдаги масалаларга асосий эътибор каратиш максадга мувофик деб хисоблаймиз. Жумладан:

- узум етиштирувчи дехкон ва фермер хужаликлари хамда томорка ер эгалари манфаатдорлигини ошириш, улар етиштирган узум ва мева-сабзавотларни сотиб олиш, ички ва ташки бозорларга олиб чикиш хамда кайта ишлаш ва экспорт килишни ташкил этиш максадида кооператив ва интеграцион тузилмалардаги мавжуд муаммоларни бартараф этиш оркали улар фаолиятининг синергетик самарадорлигини ошириш;

- агрофирмалар ва кластерларга аъзо булган фермерлар, дехкон хужаликлари махсулотларини тайёрлаш, ташиш, саклаш ва сотиш буйича хизмат курсатиш сохасида фаолият юритувчи бошка жисмоний ва юридик шахсларнинг узаро манфаатдорлигини тулик таъминлаш учун даромадлар таксимотининг адолатли бозор механизмаларини жорий этиш;

- узумни кайта ишлаш корхоналарининг монопол холати сакланиб колаётганлиги дехкон ва фермер хужаликларини махсулот ишлаб чикариш хажми ва сифатини оширишни рагбатлантирмаётганлиги сабабли турли мулкчилик ва хужалик юритиш шаклларини ва энг асосийси узум хомашёси учун эркин нарх белгилаш механизмини жорий этиш;

- узумнинг тез бузилувчан махсулотлар тоифасига киришини хисобга олган холда, тармокда саклаш яъни замонавий музлаткичлар билан жихозланган омборлар шунингдек, дехкон ва фермер хужаликлари учун кичик хажмли омборлар куришни давлат томонидан рагбатлантириш буйича кушимча чора тадбирлар белгилаш;

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

^айд этилган чора-тадбирлар асосида ва мамлакатимизнинг худудий хусусиятларини инобатга олиб, узумчиликка тааллукли махсус дастурлар яратиш ва амалиётда куллаш сохада махсулот етиштириш хажми ва сифати ортишида, экспорт салохияти янада усишида хамда узум етиштирувчиларнинг моддий манфаатдорлиги ошишига мухим омил булиб хизмат килади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 14 мартдаги "Мева-сабзавотчилик сохасида кишлок хужалиги кооперациясини ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида" ги карори.

2. Фармонов Т.Х. "Фермер хужаликларини ривожлантириш истикболлари". Тошкент, "Янги аср авлоди", 2004 йил.

3. Болтаев Н.Н. Узум етиштиришнинг ташкилий-хукукий муносабатлари ва сохани ривожлантириш имкониятлари. Яшил иктисодиёт ва тараккиёт журнали №11-12 (2023) 245 бет.

4. Мирзаев М.М., Джавакянц Ю. ва бошкалар. Узбекистонда узум етиштиришнинг интенсив технологияси. Тошкент, 1989 йил.

5. agrobisiness.ru

6. uzexport.com

7. stat.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.