CC BY
8Аннотация
Статья посвящена изучению жизнедеятельности признанного религиозного деятеля из с. Стерлибашево Кадыйрова Габделмаджида Шайхелисламовича (более известного в народе под именем «Маджид карый») через призму анализа его рукописной тетради с воспоминаниями. Долгие годы ценный материал бережно хранился у внучки М. Кадыйрова Валиулловой Зухры Габделхаковны. В 2019 г. З. Г. Валиуллова передала нам копию тетради для дальнейшего последовательного и детального изучения. Состоящая из 243 страниц рукопись на арабской графике, на татарском и частично на арабском языках, по тематическому принципу разделена на несколько частей, включая раздел религиозного содержания, история Стерлибашевского медресе и отдельная часть, посвященная воспоминаниям из жизни (начиная с ярких впечатлений детства, отрочества, путешествия в священные для мусульман земли Саудии, заканчивая записями о тяжелых годах репрессий). Эти памятные события, в свою очередь, своим смысловым контекстом показывают и описывают не только жизнь одного конкретного человека, но раскрывают сущность целой эпохи, надежды и чаяния, боль и обиды практически каждого жителя страны, кому пришлось столкнуться с необоснованным обвинением в «измене родине» и получением ярлыка «враг народа». Вниманию читателей также предлагается наиболее трагичный и, в то же время, интересный в историческом плане, фрагмент из дневника - записи о Гулаге. Обобщенный анализ, предложенный автором статьи, позволяет сделать вывод о том, что данный материал является ценнейшим источником информации как для историков, лингвистов-теоретиков, религиоведов, краеведов, так и для широкого круга читателей.
Abstract
The article is devoted to the study of the life of Gabdelmadzhid Shaykhelislamovich Kadyrov, a recognized religious leader from Sterlibashevo village (better known as "Madzhid Kariy"), in the context of the analysis of his handwritten notebook with reminiscences. For many years the
УДК 387.1
Балаларга мирас итеп...
(Мэжид карый Кадыйровньщ истэлек дэфтэреннэн)
В. М. Усманов, Л. Ш. Гарипова,
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге тел, эдэбият hsM сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Heritage to be passed down to children (G. Kadyrov's notebook of reminiscences)
V. M. Usmanov, L. Sh. Garipova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
valuable material had been carefully kept by M. Kadyrov's granddaughter Zukhra Gabdelkhakovna Valiullova. In 2019 she handed us over the copy of the notebook for further consistent and detailed study. The manuscript consists of 243 pages written in Arabic script, in Tatar, and partially Arabic language. It is divided into several parts organized along thematic lines, including a section with religious content, the history of the Sterlibashevo madrasah, and a separate part devoted to the reminiscences of the life (from the vivid childhood impressions, boyhood, travels to the sacred Muslims lands of Saudi Arabia to records of the hard years of repression). These memorable events, in turn, in their semantic context, show and describe not only the life of the one particular person but also reveal the fundamental nature of an era, hopes and aspirations, anguish and resentments of almost every citizen of the country who had to face the unfounded accusation of "treason" and being labeled as "an enemy of the people". The most tragic and at the same time interesting in the historical context fragment from the diary, memoirs of the Gulag, is submitted to the attention of readers. The summary of the analysis proposed by the author of the article allows us to conclude that this material is a most valuable source of information for historians, linguists, religious scholars, local historians, as well as wide readership.
Ключевые слова
М. Кадыйров, воспоминания, рукописная тетрадь, история, Стерлибаш, Соловки. Keywords
M. Kadyrov, reminiscences, handwritten notebook, history, Sterlibash, Solovki.
Габделмздид Шэйхелислам улы Кадыйров (1881-1962) - татар дзмзгатьчелегенз кайчандыр Мздид карый исеме белэн билгеле булган, еллар уткзн саен онытыла барган шзхеслзрнец берсе. Уфа-Оренбург якларында бугенге кендэ Мздид карый турында хатирзлзр сакланганлыгы мзгълум, татар язучысы, галим hзм куренекле дзмзгать эшлеклесе Ззки Ззйнуллинньщ «Стзрлебаш дерелфенуне» исемле доку-менталь зсзрендз ул теп персонажларныц берсе буларак урын ала1.
Габделмздид бине Шзйхелислам бине Габделкадыйр бине Биктимер Казакъстандагы Исзнбай кышлагында 1881 елныц март аенда деньяга килеп, 1962 елда Оренбург шзЬзрендз бакый деньяга кучз Ьзм Эстзрлебаш зиратында дирлзнз. Ул атаклы Эстзрлебаш авылыныц белемле, утз дз зирзк, яхшы хзтерле, динле, намус-лы, тзвзккзл, сзудзгзрлек эшенз бала чактан бик сзлзтле, зур хермзткз лаек мзшhYр шзхеслзрнец берсе. Ул тормышы турындагы хзл-вакыйгаларны истзлек ечен hзм гыйбрзт булсын дип, ^лзме зур булмаган бер кулъязма китапка беркетеп калдыра: «Сзламзт вакытымда Y3 гомеремдз булып Ьзм ^реб, вз укыган заманларымны белдекем кадзр нзсел вз нзсзблзремне языб, балаларга бер хатирз булсын микъдары илз TYбзндз язмакга ният итдем», «нахак белз генаhсыз мззлYм булыб мзхбYCлекдз йерYем хакында аз гына языб, балаларыма бер ядкзр Ьзм гыйбрзт булу ечен бу вакыйганы языб калдыруны уйладым»2.
Кулъязма еч елештзн гыйбарзт: беренчесендз - «Иман шарты»; икен-че бYлеге - Yзенец тормышы, туган-тумачалары; еченчесендз - Эстзрлебаш мздрзсзлзре Ьзм мулла-хзлфзлзре турында бзян ителз. Истзлекнец теле - баш елешендз бераз кытыршылыклар булса да, гомумзн, матур, гади, ацлаешлы Ьзм тезек. Автор гарзп, урыс, фарсы теллзре белзн яхшы таныш, лзкин язмаларын саф татар телендз яза, алынма CYЗлзр белзн «баетып» чуарламый. Аныц язмаларында Yткзннзр хакында уйланулар, балачактагы хатирзлзр, авторныц уй-кичерешлзре, Ьзм башыннан Yткзн терле хзл-вакыйгалар, шул исзптзн, тоткынлыктагы авыр
тормыш михнэтлэре дз тасвирлана. Укыган, истэлек белзн таныша барган саен, укучыда автор турында тик уцай фикер-тээсирлэр генэ барлыкка килэ, хермэт арта. Бу элеге шэхеснец яхшы сыйфатларга ия булуы, бай рухлы, зыялы, чын кеше, хатынына ышанычлы ир булуы белэн бэйледер. Большевизм идеологиясе басымы hэм алласызлык хекеме астында да Мэдид карый югалып калмаган, бирешмэгэн. Ул, шушы авыр дэЬшэтле елларда да иманына тугры калып, яраткан хатынына, балаларына вэ туган-тума-чаларына ышанып Ьэм таянып, тормыш авыр-лыкларын дицеп чыккан. Язмышында куп сынаулар кичерсэ дэ, ул аца бары рэхмэтле генэ, тэкъдиренэ язылганны рэндулэрсез, елау-сыкрануларсыз утэ. Кулъязмада узенец бала hэм усмер чакларын, мэдрэсэдэ уку елларын, Эстэрлебаш авылында гомер иткэн тормыш мизгеллэрен бик сагынып искэ ала, туып-ускэн авылына чиксез хермэтен, мэхэббэтен белдерэ бара. Мэдид карый нинди генэ эшкэ тотынса да (сэудэгэрлекме ул, узенэ йорт салумы, катлаулы гидротехник хезмэт башкаруымы яисэ, дэмгыятькэ файдалы, игелекле бутэн эшлэрме) аныц гел, максатчан рэвештэ Ьэр эшне намус белэн ахыры-на кадэр башкара торган булдыклы кеше икэне язмасында куренеп тора.
Мэдид карыйныц тормыш юлы халкыбыз тарихыныц сикэлтэле, фадигале чорына туры килеп, хатирэ дэфтэрендэ дэ бер-бер артлы «болганчык еллар» урын ала. Шушы бер шэхес мисалында гына да тарихыбыздагы аянычлы вакыйгалар -канлы репрессия еллары, купме чэлпэрэмэ килгэн язмышларны куз алдына бастыра элеге кулъязма. Шул чорда кеше булып кала алган, кыйбласын югалтмаган Мэдид карыйныц тэрдемэи хэле аша гына да куп гыйбрэт табарга мемкин. Аныц белэн бергэ мэхбуслек ачысын татыган тарихчы Ьади Атласи, шагыйрь Сэгыйть Сунчэлэй, Мэскэу имамы Габделвэдуд Фэттахов, казакълардан юрист Эхмэд Байторсынов, Башкортстанныц Кунашак авылыннан Селэйман мулла, Деникиннан Петроградны саклап калуда катнашкан башкорт полкы командиры Нуриэгъзам ТаЬиров Ьэм башкаларныц аянычлы язмышлары хакында беркадэр мэгълумат биргэн элеге кулъязма кыйммэтле ядкэрлэрнец берсе буларак санала ала.
Китапныц еченче елеше Эстэрлебаш мэдрэсэлэре, аныц куренекле шэех-муллалары hэм хэлфэлэренэ багышланган. Бу булектэге мэгълуматларныц теп елеше (автор тарафыннан искэртеп утелмэсэ дэ) Мехэммэдшакир Тукаевныц «Тарихы Эстэрлебаш» дип аталган хезмэтеннэн алынып, автор аныц кайбер урыннарын берникадэр кыскарта, кирэк дип тапкан урыннарда кызыклы яца белешмэлэр естэп бара. (Мэсэлэн: «Хан мэдрэсэсе», «Хэлиулла хэлфэ мэдрэсэсе» яисэ Эстэрлетамак сэудэгэре меценат-иганэче Габделхаликъ Мэдидов Ьэм башкалар турында). Калэм белэн язылган кайсы гына идади текстны алып карамыйк, аларда hэрвакыт теге яки бу дэрэдэдэ авторныц субъективлыгы чагылмый калмый. Идатчы шэхеснец «минлеге» белэн аеруча шигъри эсэрлэр сугарыла, билгеле, эдэбиятныц бу теренэ хас поэтик чаралар белэн3. Бу истэлеклэргэ аеруча хас, мондый тер язмалар авторныц теге яки бу вакыйгага менэсэбэте, уз фикер-бэясе белэн урелеп бара, лэкин алар, аерым алганда, Мэдид карый хатирэсе купчелекне куздэ тотмый, бары балаларына
Г. Ш. Кадыйров. G. Sh. Кайуго^.
гына атап язылганлыктан, хакыйкый чынбарлыкны яктыртуда ниндидер KYпертYДЗн азат, яки, киресенчэ, кайбер кешелэрне сыйфатлаганда, аерым хзллзрне тасвирла-ганда тыелып калу да биредэ юк.
Кулъязма истэлек дзфтзре, мздрзсз елларыннан ук килгэн матур урнэк булып, гади дэфтэрлэргэ каралама рзвешендз язылып, акламага кучерелмичз теплзнеп, пехтз итеп катыргы белэн тышланган. Соцрак ул, мзрхум Мэдид карыйныц бала-лары тарафыннан яцадан, икенче кабат, китап рзвешенз китерелеп теплэнгэндер дип уйланыла, ченки, аерым-аерым елешлэрен ябыштырып ныгыту ечен кулъязма дэфтэрлэрнец чит-кырларын тигезлэп кискэндэ, текст юлларыныц кайберлэренэ зыян салынган - алар теп елешкэ керми калганнар. Бигрэк тэ, теге яки бу вакыйга-ларга кагылышлы купсанлы, кыска-кыска гына, бер яки бер ничэ битлек елешлэргэ буленгэн текст атамалары китапны теплэгэндэ киселеп тешеп калган.
Ацлашыла ки, бу язма ядкэр кендэлек дэфтэр тугел. Мэсэлэн, китапныц икенче елешен тэмамлаганда: «Яздым 1955 ел миляди, уктэбер аенда, 1375нче Ьидрия дэ рабигыль-эувэл аенда, Кумертау шэЬэрендэ» дигэн мэгълумат беркетеп куелган. Текстлар башыннан азагына кадэр тотрыклы рэвештэ пехтэ, ацлаешлы итеп язылма-ган. Урыны-урыны белэн йэ кара, йэ карандаш белэн терле кимэлдэ (укылышлы hэм киресенчэ - аерым урыннарда хэрефлэре куренмэс хэлгэ тешеп-бозылып, бетенлэй жуелып) беткэн. Элбэттэ, бу куренешлэр инде олы яшьтэге авыру, гомерендэ куп афэтлэр кичергэн кешенец кэеф-сэламэтлеге торышына турыдан-туры бэйле булып, шулай язылгандыр. Автор язмасын булекчэлэргэ булеп, исемлэп тэ барган. Мэсэлэн, «Атамыз белэн Казакъстанга баруым хакында», «Истанбулда булган вакытымда», «Мэдинэи-Менэувэрэ сэфэре» Ьэм башкалар кайберлэрен автор кире кайтып, естэмэлэр рэвешендэ дэ билгелэп чыккан.
Мэдид карыйныц язу узенчэлеклэренэ карап, тубэндэге фикерне дэ эйтергэ кирэктер: ул бик тепле белемле вэ чит иллэрдэ укып, меселман мэдэниятенец югары
с/ U—-, "U—J^Vli о f и Г.
201. tj? ¿-if^^si ti*<r !•
-- i* ¿JjW? ¿bsibi.baZfv^'bL- iJLiCJ i/
-4-V a*» "'¿¿У^ iJ^Tyfytvi
•V^Jt О J^ J ijp.j, fif;
»fJ/JiC tjbjr/. ^y '-' b-^i
, aPj
-' у—'rJ' ^-f' -> /¡J ^ у ^—"Ууу ~
• Ул?/- —<Vy>t'j> Tr^S" '> 4T--S/', a",}!, f/o
• fj* ''/ jKr^i IMG" & . Vfi"
/i, ¡x/r^-^j bJ-/i/4( if Art" ' is,cr* <» J
'^JC//fi'
4> Ufy-r?. ^¡¿H
Яоо-
• #'>-Г,itftoi'Ujis '
v Olt/jfe УшУв
jj»'SiMiоi>*uf
£ »;, -il V'.fii.-O ¡¿I/
£jf » ^JJV '/¡/>>¿{¿0 У/jtJ'J^u J>-3
t^i t&f.Ь-ге^ъ-^ф-^и .. ;•
ij '¡jt/ ' ' ir'^V . "" ьгЪ О* C*J
a iuJ ^ u^f S^/f^^ y's^,' /"
-ytJsf- ■ •
№f>>> ¿yX*" ^1 c 'vfr't*
.) 5A ^
Г. Ш. Кадъшровныц истэлек дэфтэренец 159-160нчы битлэре. Pages 159-160from G. Kadyrov's handwritten notebook of reminiscences.
сэнгать эсэрлэре белэн якыннан таныш булса да, аныц матур язу «осталыгы» чама-лырак булгандыр дигэн нэтидэлэр ясала. Шул сэбэпле, аныц кулъязмасы зэвыклы итеп, каллиграфик урнэклэр дэрэдэсендэ башкарылмаган, бэлки андый максат та куелмагандыр. Якыннарына хатирэ калдыру, нэсел тарихын, нэсел деплэрен югалт-мау, уз тарихы мисалында, бер шэхес мисалында халкыбызныц яшэеше, гореф-гадэтлэре, фадигале язмышыннан гыйбрэт, уткэннэрдэн сабак алу, тарихыбызны онытмау ечен дэ кулъязма, чын мэгънэсендэ, тарихи документ ролен дэ ути. Ике тапкыр репрессия афэтен кичергэн кешенец тэрдемэи хэле бер шэхеснец генэ тугел, илебез тарихындагы афэтлэрне, халык кичергэн михнэтлэрне гомумэн кузалларга да ярдэм итэ. Шулардан иц канлы ГУЛАГ фадигасе, «халык дошманы» дип нахакка эрэм ителгэн гомерлэр хакында кешелек онытырга тиеш тугел.
Укучылар игътибарына Мэдид карый кулъязмасыныц икенче булегендэ урын алган серген вакыйгалары тэкъдим ителэ. Стилистик, орфографик Ьэм пунктуация узенчэлеклэре чыганактагыча калдырылды.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Ззйнуллин З. Эстэрлебаш дерелфенуне. - Казан, 2014. - 295 б.
2. Мэдид карыйныц истэлек дэфтэре // З. Г. Валиуллованыц шэхси архивыннан.
3. Рамеев З. З., Гарипова Л. Ш. Изучение творческого наследия Г. Гафурова-Чыгтая // Тюркский мир и исламская цивилизация: проблемы языка, литературы, истории и религии: IX Международная тюркологическая конференция / Отв. ред. Р. Б. Камаева. - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2018. - С. 196.
Соловкидан Беломорга...
[...] Аз-маз кешелэр бар иде, мунча ясый башладык, кечкенэ кухнясы бар икэн, башка нэрсэ юк иде. Бер-ике кеннэн соц этап килэ башлады. Россиядэн бу кен килу естенэ бер кенне этапта авылдашымыз Гыйззетдин Габдулла углы, Сэгыйдулла Сэйфулла углы - Айдэрэле авылыныц меэзинен каршылап алдык, бик куандык, туганларымыз килгэн кебек булды, хуш, ни эшкэ йибэрделэр, дидек. «Без Сызраньдэ эшли идек. Монда канал ясарга дип йибэрделэр, эйтделэр, шунда бардык». Безлэр дэ монда каналга килуемезне [эйттек], 1931нче елныц ноябрь 12сендэ Беломор каналны эшлэргэ башладык. Сазлык, карагай урманны кисеп, купер салып, канал эшли торган йиргэ кадэрле юл ясадык, шундан канал казый башладылар. Безлэр карт, икенче категория булу сэбэпле, дицел эш тэ булды, кухняга утын кису вэ башкалар, егермелэп кеше бер бригад булып йердек. Гяпун дигэн украинлы иде бригадир, 1932нче елга кадэрле шушы Майгубэ булеге Шавин стансасында Беломор каналыныц башындан башлап эшлэдек, сигез мец кадэрле мэхбуслэр булып, смена белэн кенен-тенен эшлэдек, безлэр, Ходага шекер, дицел эшлэрдэ генэ йердек, тукэгэн комларны тигезлэп, тиешле урынларны тазартып, себереп, шундай эшлэрдэ булдык. Шушы елныц ноябрь аена кадэрле каналныц йир эшлэре тэмам булды Ьэм эш вакытында ике кенгэ бер кен бирделэр. Андан, канал бету менэсэбэте белэн, эшенэ карап, яцадан бер ел бирделэр. Бу кенлэрне баракларга кычкырып чакырып йерилэр, кемлэр дохторлар комиссиясендэ гариза бирсэлэр, фэлэн баракга барсын дия. Минем гаризам булмаса да, Айдабуловка эйтдем: «Эйдэ, без дэ барыйк комиссиягэ», - дидем дэ, тэвэкэллэп бардык, курендек, яздылар, бер нэрсэ дэ эйтмэделэр. Февраль айларында 33нче елда бик суык кен иде. Еракга барып, бурэнэ кисеп кайтып, бик арып йоклаган идек. Тен урталарында «Кадыйров бармы?» дия
кычкырып чакырдылар. «Тиз бул, ирекгэ китэсец», - диделэр, Айдабулов белэн янэшэ йоклап ята идек. Абдырап китдек, ул калды. Мин тенлэ сэгать беренчедэ чыгып китдем. Чыксам, капка тебендэ 25 кешелэр багажлары белэн туктаганлар Ьэм йеклэрен чанага теяп ята иделэр. Аларны кендез ук чакырганлар, мине бараклардан таба алмый йергэнлэр икэн. Сэламэт чыгып китдек, уземез дэяу хэлендэ, тен бик суык иде, 15 километр Майгубэ дигэн пунктка бардык йитдек. Монда 15 кен карантин сакланалар имеш. Шундук карантинный баракга кертделэр. Монда унбиш кен торып, безлэргэ егерме биш кешегэ ихтыяри сергенгэ китэргэ, берэулэр Мэлэкэскэ, берэулэр Пугачевка, безлэрне Вятка губернасында Котлас дигэн шэЬэргэ - Двина суы буенда - шунда барырга кушдылар. Димэк, безнец иреккэ чыгуымыз шушы булды. Безлэрне калган биш елымызны шушында торырга тиешлемез икэн. Кулымызга ГПУ тарафындан язылган документны бирделэр. 4 440 номерлы язылган. Шулай ун елга сэяси маддэ 58 белэн кулга алынган Кадыйров ГПУныц коллегиясе каравы буенча (согласно карары белэн) калган вэгъдэсене бэйлэнмеш йирдэ тэмамларга дия. Юлымызга азык, буш поезд билеты биреп, каравылсыз поездга ултырып юнэлдек. 8нче март кененэ Котласка барып тешеп, нэрсэлэремезне камера хранениягэ тапшырып, милиция идарэсенэ регистрировать ителдек. Кен бик суык, 50 градус, кунарга урын табып булмый, кич булды, бик кыйбатчылык, кара икмэкнец килосы 10 сум, сет ярты литр 5 сум. Бездэй мэхбуслэр ачлыкдан, суыкдан урамларда улучелэр бар иде. Кайда кунарга? Милициягэ барсак, монда фатир юк, анда бер километр булыр, шунда бер безпризорлар, шпаналар яталар, шунда барып кунмасацыз, башка дирдэ урын булмас дип эйтде. Анда кунсац, ике йез грамм икмэк дэ бирэлэр диде. Шунда китдек, барып кердек, зур бер барак, куз курми, эче тетен, почмакда гына бер сукыр лампа янып тора иде. Сэке кырында ултырып кына йокла-мый чыкдык да, иртэ булгач, тиешле ике йез грамм икмэкне алдык да чыгып китдек. Милициягэ барып, безлэрне кайда йибэрэсез, дип сорадык. Никольский районына барып мэгълум булырсыз, анда эйтерлэр кайда торырга дип. Алайса, безгэ кэгазь бирецез, юлда квартирга керергэ дип, кэгазь Ьэм сельсоветкэ язып, боларга квартир бирелсен кунып китэргэ дия кулымызга кэгазьне алып чыктык та, иптэшлэр белэн дыелып шаулашдык, бу кен китэмез дия. Ьэрбер кеше, нэрсэлэре куп булганлар, тактадан кадаклап бэлэкэй чана ясап алдык. Шадрин еязе Коншак авылыныц мулласы Вафа Селэйманов белэн икэвемез бер чанага теяп, бергэ тартып, Двина суындан боз естендэн чыгып китдек, я Алла^ хэерле сэфэр дия. Шундан олуг Архангел юлына тешеп китдек. Егерме биш кеше бергэ. Юл буенда зур-зур рус авыллары. Кич булса, сельсоветкэ барып эйтеп, фатир сорап аламыз, шулай да суыкда урамга бер-ике сэгать торырга тугры килэ, hэр ейгэ булеп тараталар иде. Шулай итеп, берничэ кенлэр чана тартып бардык, безнец бара торган Никольский дигэн дирне Ьичкем белми аптырадык. Бер авылда милиция идарэсенэ кереп сорадык. Безлэр барган диремезне белмимез, сез белеп, безлэрне юлга салсацыз дип. Начальник торып, картаны карап эйтде. Сезлэр яцгылыш кирегэ киткэнсез, диде. Хэзер юлыцыздан кире кайтып, аннан юлларда сорашып, бара торган урыныцызны табарсыз дия. Безлэр борылдык та эйлэнеп кайттык. Котлас каласыныц каршысында бер зур урыс авылы бар, килеп шунда кундык, иртэлэп торып, бер урынга дыелышып, бер мэслихэт кылмышдык, я, нишлибез, барамызмы шул урынга, булмаса, кире Котласка кайтып, без сезлэрнец йибэргэн урынны тапмадык, нишлэргэ. Икенче йиргэ йибэрэмен, диде. Кулымызга кэгазь алып идек. Урамда бер баракда торган рабочийларныц бригадиры икэн. Барак мондан ике километр, бездэ эш бар, алырмыз дип, безне чакырды, иптэш белэн сейлэшеп барырга булдык, янэдэн милициягэ
кереп эйтдек, безлэр монда калабыз инде дип, ярар, диде. Шундук кутэрелеп, баракга бардык. Берничэ кендэн соц безлэргэ эш бирделэр, шпал кисэргэ. Норманы тултыр-сак, икемезгэ 500 грамм икмэк, тулмаса, икемезгэ 400 грамм столовайга сатып алырга талон бирэлэр, башка юк. Шулай итеп, эшлэп карадык, норманы тутырып булмый, Ьэр кен икэвемезгэ 400 икмэк эшлимез, ул норманы да биш кендэн соц бирэлэр, биш кен ничек торырга кирэк. Акчага алырга 10 сум килосы, акча да юк. Киемлэрне сата башладым, диде кадак йон баскан пимамны биш йез грамм икмэккэ бирдем, яхшы кун чемоданым бар иде, заграничный, аны Ьэм биш икмэккэ бирдем. Шулай итеп, артык нэрсэне барын да сатып ашап бетдем. Хэлсезлэнеп эшдэн калдым, аяк, битлэр шешеп китде. Хэл мешкелгэ калды. Эдэлем шушында икэн дип уйлап яттым. Аллаhныц рэхмэтендэ булсын, дэмэгатем Фатыйма, узлэренэ булмаса да, барын табып, бер посылка салды, бераз акча, азрак май, токмач, сухари, он - шуныц белэн беразга сузылдым. Бу да бетде, янэ бер посылка алдым, бу hэм тэмам булды. Бу вакыт утыз еченче ел май айларында иде. Yлэнлэр чыкды, Вятка тугаенда кепшэ, кымызлык, кузгалак дыеп кайтам да, тоз салам, пешерергэ урын юк, мунчага барып кына пешерэм, шуны ашыйм да, тирлэп рэхэтлэнеп ятам. Кайвакытта дитен орлыгы алам, бер стаканы 1 сум. Шуны кыздырып, тееп, ашка салам, кеннэн-кен хэл бетэ иде, хэтта хадэтемэ урмэлэп бара торган булып калдым. Бит шеш, аяк шеш, нэрсэне сатып бетдем, тик ейдэн чыкган бер туным калды, яхшы бэрэн эчле иде. Иптэшлэр эйтэлэр: «Син бит улэсец, авылларга чыгып китэргэ кирэк, аз-маз ризык бирерлэр, шулай итеп сэламэтлекне коткарып калырсыц», диделэр. 9 минем авылга барырлык хэлем юк иде. Хода бер ярдэм бирсэ, ни булса да авылга китэр идем дидем. Инде улудэн башка эш калмады. Минем белэн бергэ килгэн юлдашым Селэйманов ял кенне Котлас базарына китеп иде. Кайтканда юлда улеп калган, бер чокыр эчендэ улгэн, барып табып, милициягэ барып мэгълум кылдым. Берничэ кен яткан соц кайдадыр алып китеп кумсэлэр кирэк. АллаЬныц рэхмэтендэ булсын, амин. Куп тэ кен утмэде, докторлар комиссияне чакырдылар. Барып курендем, спискага яздылар. Йез процентны югалткан дия ацладым, мине акт кылалар дип. Шундан сорадым, бу комиссиянец результаты кайчан булыр икэн дия. Диделэр: «Мэгълум тугел, бэлки иртэгэ, бэлки еч айдан, без дерестне эйтэ алмыймыз», - диделэр. Минем иц агыр кенлэрем иде бу кенлэр, боларныц давапны кетсэм, улеп калырмын, булмаса, Ходага тапшырып, тунны сатыйм да, поезд белэн кайда булса да китэрмен дип уйладым, улсэм, юлда улеп калырмын, бэлки Хода бер ярдэм бирер дия. Кайтдым да тунны сатдым 45 сумга, иртук аркага капчыкны асдым да китдем Котласка, безгэ ике километр дир ди, бардым да ярты литр сет алдым, ярым кило икмэк, тамакны азрак туйдырдым да, китдем стансага. Тэвэккэле Хода, кассадан бер биш стансалык диргэ билет алдым, 5 сум тулэдем. Инде озакламый поезд китэчэк, лэкин поездга кергэндэ ГПУныц кешелэре карап торалар, бездэй кешелэр китэлми дия. Я, Ходай, поезд килде, посадка була башлады. Мин дэ, я АллаЬ, дия купчелек хохол мардалары арасына ышыкланып поездга кердем дэ, ишек башында гына юкары менеп сузылып кына яттым [...]
Мэдид Карыйныц истэлек дэфтэре // З. Г. Валиуллованыц шэхси
архивыннан.
Эдэбият исемлеге
ТукаевМ. Эстэрлебаш тарихы. - М.: ООО «Алтын мирас», 2010. - 32 с.
Усманов В. М. Тарихи ядкэрлэр. - Уфа: ДизайнПолиграфСервис, 2005. - 168 б.
Рамеев З. З., Гарипова Л. Ш. Изучение творческого наследия Г. Гафурова-Чыгтая // Тюркский мир и исламская цивилизация: проблемы языка, литературы, истории и религии: IX Международная тюркологическая конференция / Отв. ред. Р. Б. Камаева. - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2018. - С. 194-197.
References
Tukaev M. Ев1ет1еЬавк tarikhy [History of Esterlibash]. Moscow, OOO "Altyn miras" publ., 2010, 32 p.
Usmanov V. M. Tarikhiyadkerler [Historical monuments]. Ufa, DizainPoligrafServis publ., 2005, 168 р.
Rameev Z. Z., Garipova L. Sh. Izuchenie tvorcheskogo naslediya G. Gafurova-Chygtaya [Study of the creative heritage of G. Gafurov-Chygtay]. IN: Tyurkskii mir i islamskaya tsivilizatsiya: problemy yazyka, literatury, istorii i religii: IXMezhdunarodnaya tyurkologicheskaya konferentsiya. Otv. red. R. B. Kamaeva [The Turkic world and Islamic civilization: problems of language, literature, history and religion: the 9th International Conference on Turkish Linguistics. Ed. R. B. Kamaeva]. Kazan, Izd-vo Kazan. un-ta publ., 2018, pp. 194-197.
Фотолар З. Г. Валиуллованьщ шэхси архивыннан. Photos from Z. G. Valiullova's private archive.
Сведения об авторах
Усманов Венер Мударрисович, научный сотрудник Центра письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, e-mail: v.m.usmanov@mail.ru
Гарипова Лейля Шамиловна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Центра письменного и музыкального наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru
About the authors
Vener M. Usmanov, Senior Researcher at the Centre of Written and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: v.m.usmanov@mail.ru
Leyla Sh. Garipova, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at the Centre ofWritten and Musical Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru
В редакцию статья поступила 17.01.2020, опубликована:
Усманов В. М., Гарипова Л. Ш. Балаларга мирас итеп... (Мэ^ид карый Кадыйровныц истэлек дэфтэреннэн) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 2. - С. 136-143.
Submitted on 17.01.2020, published:
Usmanov V. M., Garipova L. Sh. Balalarga miras itep... (Mежid karyi Kadyirovnyn istelek defterennen) [Heritage to be passed down to children (G. Kadyrov's notebook of reminiscences)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 2, pp. 136-143.
