CC BY
6SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
БАЛАЛАР ЭДЕБИЕТ1НЩ АТАСЫ - ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ЭЦГ1МЕЛЕР1Н1Ц ТЭРБИЕЛ1К МЭН1
Т^ргынай Абдурашид кызы Рахматуллаева
Шыршык мемлекеггiк педагогика университетi Бастауыш бiлiм багытыныц
2-курс студентi
Гылыми жетекшг: Жандос Абдазимович Байзаков
АННОТАЦИЯ
Бул макалада улы жазушы, акын педогог балалар эдебиетшщ атасы болган Ыбырай Алтынсарин атамыздыц eMip жолдары, бiлiмге деген куштарлыгы, алга карай ештецеден тайынбай халкына адал кызмет етуге умтылып, кездеген максатына жеткендеп жайлы малiмет беругi тырыстык.
Кшт сездер: педогог, этнограф, фальклоршы, сюжет, процес, патша, жарлы, мектеп, эдеп, тарбие бiлiм, адамгершiлiк, ецбек.
ABSTRACT
In this article, we tried to give information about the life paths of our grandfather Ybyray Altynsarin, the great writer, poet and pedagogue, the father of children's literature, his passion for education, his desire to serve his people faithfully without giving up anything, and how he achieved his goal.
Key words: pedagogue, ethnographer, folklorist, plot, process, king, poor man, school, manners, education, morality, labor.
Ыбырай ез шагармаларында казак балаларына жаны ашып, олардыц кeзi ашык, кеюреп ояу, тэрбиел^ адамгершшп мол болып калыптасуларына тынбай ецбек етсе гана жететiндiгiн дэрiптеген. Балаларда бiлiмге, гылымга, адамгершiлiкке, eнегелiкке, Yлкенге-iзет, юшпе-курмет керсетуге, балаларды сабырлык, укыптылык, мейiрiмдiлiкке шакыргандыгын ез эцгiмелерiнде тшге тиек еткендiгiн ацгардык.
Казак халкыныц аса кeрнектi аFартушысы-педогогi, жазушы, этнограф, фольклоршы, коFам кайраткерi - Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 казан, казiргi Костанай облысы Затабол ауданында дуниеге келiп, 1889 жылы 17 шшде кYнi eмiрден озды. Ыбырай Алтынсарин экесшен небэрi 4 жасында айрылып жетiм калды. 4 жылдай атасы БалFожа бидiц колында еседг БалFожа белгiлi бiр бай юс болFан, елге билiк етiп отырFан. Атасы Ыбырайдыц сауат ашуына ез септтн тигiзедi, оны тойлар, жиындарFа ерте iскерлiкке, бiлiмдiлiкке, сез сейлеу шеберлтне Yйретедi.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Ыбырай жастайынан бшмге к^штар болып 9 жасында 1850 жылы Орынборда казак балаларына арналып ашылган 7 жылдык мектепте окиды. 1857 жылы ете жаксы деген багалармен MeKTenTi бiтiредi. Ыбырай ^лы орыс мэдениетшдеп жeтiстiктeрмeн эшресе орыс эдебиетшдеп жeтiстiктeрмeн танысуга ынтызар болды. Ол Пушкин, Лермантовтыц, керкем сездщ ^стазы Гогольдiц тагы баска зиялылардын, шыгармаларын мeйлiншe к^марланып окыды.
Ыбырай орыс тшн жете бiлгeн юсг Ол шыгыс халыктарыныц тiлдeрiндe, эшресе татар, араб тiлдeрiнiндe толык хабардар болган. 1857 жылы мeктeптi бтрген Ыбырай халык агарту майданында кызмет eтудi, казак халкынын бiлiмiн ашуды, сауаттандыруды максат eттi, бiрак б^л максатына бiрдeн жете алмады, сeбeбi Казакстанда гылым саласында ашылган халык мeктeптeрi жок eдi. Сондыктан 1860 жылы ол Орынбор облыстык баскару мeкeмeсiндe тiлмаш болып ж^мыс аткарды, онда аз уакыт кызмет ютедг Тiлмаштык ж^мысынан босаган Ыбырай казак сахарасында бастауыш мектеп ашуга р^ксат с^рап, ол кYн сайын облыстык кызметкерлердщ мазасын ала бeрдi. 1861 жылы Орынбор баскару мекемес Ыбырай Алтынсатиннын тiлeгi бойынша Торгай жэне Ыргыз калаларында казак балаларына арнап бастауыш мектептер ашуга р^ксат еттг Торгайда мектеп ашу Ыбырайга ал, Ыргыз каласында мектеп ашу, 1857 жылы Орынбор каласында мектепт бтрген Шакназар К¥лыбековка жYктeтiлдi. Бiрак б^л мeктeптi ашуга екiмeт тарапынан ешкандай кемек бeрiлмeдi. Соган карамай Ыбырай тэуекелге бел буып, ез безмен мектеп ашу дайындыгына кiрiстi. Мектеп Yшiн каржыны ел аралап жинады. Халыктан бiраз каржы жиылган сон, Ыбырай мектеп Yшiн салдыруга юрютг
Мектеп ашуга дайындык 3 жылга созылды. Б^л уакытта Ыбырай Yйдe карап жатпай Торгай бeкiнiсiнiн бастыгына тiлмаш болып ж^мыс жасап жYрeдi. Елден Yш терт бала жинап алып оларды ез Yйiндe окытып отырады. Сейтiп уакытты бекерге етюзбей, м^гаммдш тэртибесш арттырады. 1864 жылы 8 кантарда кептен кYткeн халык мeктeбi ашылады. Ыбырай манайдаFы eлдi т^тас шакытып, жана ашылFан бастауыш мeктeбi курметше той тойлайды. ТоЙFа жйналFан халыктын iшiнeн 14 юс балаларын окы^а жаздырады, кeйiн рек таFы да 2 бала касылады. Сейтiп 16 бала жана ашылFан бастауыш мектепке тYсeдi. Ыбырай балаларды окытуFа бар ынтасымен кiрiсeдi.
Алтынсаринньщ езi 1864 жылы 16 наурызда «Койды куFан аш каскыр секшд^ мен кызу тYPдe балаларFа бшм беруге кiрiстiм жэне оны балалар Yш айдын iшiндe тiптi орыс жэне татар тшдерш YЙрeнiп алды. Бiр сезбен айтканда б^л жаксылар курс аякталFанша 4 жылдан сон бiр нэрсе Yйрeнiп, лайыкты мейлей алатын болады деп Yмiттeнeмiн. Сондай-ак кeйiн олар жемкор болып шыкпас
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Ymm, бар ынта жiгерiмдi, тшт олардыц моралдык эрекеттерше эсер етуге тырысамын» деп жазFан.
Ыбырай каламынан бiлiм беру шне арналFан кептеген туды. 1869 жылы екi кiтабы жарык кeрдi, олар мыналар «Казактарды орыс тiлiне Yйретудегi алFашкы басшылык», «Казак хростоматиясы» атты оку куралы. 1869 жылы Ыбырай ТорFайа аудандык мекемеге жумыска юред^ онда аудандык бастыктыц аFа кeмекшiсi болып кызмет аткарды. Кызмет барысында ол ауылдарFа барып, облыс экiмi мен ауыл аксакалдарын сайлауларFа катысады. Ыбырай сайлау кезiнде пара алу, жемкорлык пен киянатшылдыкка жол бермей, эдш шешiм кабылдауFа эсер етедг Ал, оFан кeцлi толмаFан байлар эскери губернаторFа арыз жаза бастайды. Олар Ыбырайды болыстык баскармасындаFы кызметшен алып тастауFа тырысады. 1879 жылы Ыбырай ТорFай болысына мектеп инспекторы болып таFайындалады, бул лауазымды а^ан соц ЫрFыз, Николаев, ТорFай облысында екi сыныпты орыс-казак мектебiн ашады. Осы мектептердi окытушылар мен окушыларFа толдырады. Ол эр мектепте ютапхананыц курылуына кeцiл бeледi. Ыбырай кэсштж жэне мектептердiц ашылуына Yлкен кYш жумсайды. Казактыц эканомикасын дамуына айрыкша мэн берген.
Алтынсарин кыздардыц сауатын ашуFа да ерекше кeцiл беледг Сол себептi ЫрFыз каласында кыздар метебiн ашады, кыздардыц оку Yйренiп бiлiм алумен катар кYнделiктi eмiрде кажет болатын кесте тiгу, тамак пiсiру секiлдi бiлiмдердi алуларына да айрыкша мэн бередi. 1891 жылы ТорFайда, 1893 жылы Костанайда, 1896 жылы Актебеде кыз балаларFа арна^ан мектеп интернат ашты.
Ыбырай, Толстой, Ущенский, Крылов, Паусон секiлдi орыс жазушыларыныц шыFармаларын казак тiлiне аударды. Ыбырай Алтынсарин казак халкы Yшiн, балаларFа арнап эцгiме, елецдер жазып, балалар эдебиетiне негiз салFан а^ашкы акын, жазушы болып есептеледi. Ыбырайдыц балаларFа жазылFан эцгiмелерiнiц сeздерi оцай эрi тYсiнiктi, балаларFа кызыкты, усак эцгiмелер жазFан. Оныц эцгiмелерiнiц жастарFа, окушыларFа тэлiм-тэрбиелiк мацызы ете зор. Ол балаларды эдептiлiкке, сабырлылыкка, мейрiмдiлiкке, канаFат етуге, укыптылыкка, эдiлдiкке, ецбек етуге таFы баска eнегелi ютерге Yгiттеген. Сeзiмiздiц дэлелi етiп балаларды сабырлыкка Yгiттейтiн «Асыл шеп», «Алтын шеттеуж» атты эцгiмелерiн мысал етш алуымызFа болады. «Асыл шеп» атты кыска эцгiмесiнде, екi кызметшi кыздыц бiр - бiрден жэшiк кетерш бара жаткандыFы бейнеленген, мундаFы Зылиха шаршадым деп налып, калаFа жеткенге дешнп жолFа шыдай алмай келе жаткан екен. КасындаFы Бэтима OFан кYледi, сонда Зылиха OFан тацыркап: сен неге мэз болып, куанып келесiц? Сенiц жэшiгiц менiкiнен жещл емес кой дейдi.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Бэтима: мен жэштме ауырды жещл ететш 6ip шеп салып алгам дейдi. М^нысына кызыга караган Зылиха: шебiннiн атын айт менде жещлдетешн дейдi. Бэтима: ол шеп сенщ колына тYCпейме деп коркамын, онын аты "сабыр" деп жауап берген екен. Бiз б^л энгiмеден кыздын парасаттылыгын, сабырлылыгын керуiмiзге болады. Бiз сабырлы болмасак Зылиха сеювд кYлкiге калуымыз эбден мумкш. Алга койган максат, тiлектерiмiзге сабырлылык жэне бар ынта жiгерiмiздiн аркасында жетуiмiзге болады. Бiз сабыр етпесек ешкандай киыншылыкты жене алмаймыз. Сол себепт балаларды жастайынан сабырлылыкка Yйреткенiмiз жен болар.
Ал, балаларды эдептшкке Yйрететiн «Эдеп» деген кыска энпмесш айтуымызга болады. Б^л энгiме ею беделдi кiсiлер ягни бiр ж^рттьщ бас экiмi, бiр бай энпмелесш т^рганда, касынан етiп бара жаткан жарлы кiсi оларга иiле сэлем беред^ м^ны керген экiм жарлыдан да бетер иiле сэлемiн алады. Экiмнiн б^л жагдайын керген бай: неге м^нша иiлдiнiз бiр жарлыгы, сiз бiр елдi баскарып отырган кiсi болсаныз дейдi. Сонда эюм - ешбiр бiлiм, iлiмi жок м^жык сонша иiлiп, эдептiлiгiн танытканда, мен одан эдепсiз болып калайынба деген екен. М^нда экiмнiн эдептшп, кiшi пейiлдiгi, бейнеленген. Б^л бiр кыска энгiмеден соны ^гуымызга болады: адам баласы каншалыкты бiлiмдi-iлiмдi болмасын, эдепсiз болса, ол адам - ж^рттын арасында к¥рметке, iзетке ие бола алмайды екен.
Ыбырай Алтынсариннын окушыларды канагат етуге Yгiттейтiн «Канагат» энгiмесiн мысал етiп алуга болады. Б^л энгiмеде Эзiрет Элиден бiр жуг ягни бiр еврей с^раган екен - толык байлык кайтсен табылады деп? Сонда Эли былай жауап берiптi: канагат ете бшсен, канша мал дYниен кепте болса, канагаты жок кiсi байлыкка жетемш деп тоймайды, канша мал азда болса, канагат ете бшсе, б^л адамнын кенiлi жайлы, тынышрак болады, сонын Yшiн байлык канагатта деген екен. Б^л энгiмеден барга канагат ш^рш^к етпеген адам ешкандай байлыкка, жан тыныштыгынада, жете алмауын ^гынуымызга болады.
Балаларды мейрiмдiлiкке Yйрететiн «Шеше мен бала», «Полкан деген ит» энгiмелерiнен керуiмiзге болады. Ал ^кыптылыкка тэрбиелейтiн «Бiр уыс макта» энпмесш айтуымызга болады.
Бiр кiшкентай кыз экесiнiн шапанын жамап отырганда, анасы келiп акыл айтады:
Балам дуниеде жаратылган жэн-жансыздын ешкайсысынын да керекшз болып жерде жатканы болмайды, деп акылын айтып отырганда, кыз киiмдi жамап болгасын, жердегi бiр уыс мактаны терезеден лактырып жiбередi м^ны керген анасы:
Балам солда жерде калмайды дейдi: Сол сэтте терезеден карап отырса манаты мактаны жел кетерш ^шырыпты, м^ны керген торгай тумсыгына iлiп алып кетiптi. ^ыз анасынан с^райды:
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 4 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Торгай макта кыкымын не iстейдi? Анасы айтты:
Кердщ бе балам kyh айналмай манагы сeздiц келгенiн. Ол кiшкентай мактаны торгай уясына тесеп, жас балаларына мамы; етедi дейдi. Солай 6ip KepeKci3 затты куста укыптылыкпен ез пайдасына жараткан екен. Бiз адамдар 6i3re KepeKci3 деп бiлген заттын, eзiмiзге пайдасы тиуi мYмкiн екенш умытпауымыз керек. Баланы отбасынан, мектептен бастап укыптылыкка Yйреткенiмiз жен.
Корытындылай келгенде Ыбырай Алтынсарин казак халкынын алгашкы устазы, балалар эдебиетшщ атасы екендтн айтуымызга болады. Ол ете киын-кыстау замадна дYниеге келгенше карамастан окуга, бiлiмге, енбекке деген ынтасыньщ аркасында бiлiм - шм Yйренiп ез халкына пайдасы тигш улы адамдардын бiрi болып есептеледг Ыбырайдын сюжер куруга шебер екендтн эр бiр энгiмелерiнен кeруiмiзгi болады. Ол кандай энгiме жазбасын барлыгын eмiрлiк окигалардан мысал етiп алып, балаларды шынайы eмiрге дайындауга тырыскандыгын кeруiмiзге болады. Адамнын мiнездерiн жан-жануарлар аркылы керсеткен. Ыбырай Алтынсариннын энгiмелерi балаларды жан-жактан тэрбиелейдi. Балаларды эдептшкке, сабырлыккы, мейрiмдiлiкке, укыпты болуга енбек етуге тэрбиелейдi. Алтынсарин жазган энгiмелерi балаларга тYсiнiктi, эрi угынуга онай жазылганын кeруiмiзге болады. Кай энпмесш алсакта магыналы, эсерлi, eнегелi екендтн кeремiз. Онын усак энгiмелерi балалардын кeкейiне конатындай керкем сездермен жазылган, магыналары онай. Сeйтiп Ыбырай Алтынсариннын энгiмелерi балаларга жастарга дурыс багыт енеге беретiн, тэрбиелек мэнi ете зор.
Пайдала^ан здебиеттер räiMi:
1. «Алтынсарин Ыбырай таглымы» Алматы, Жазушы, 1991ж.
2. Алтынсарин Ы. «Ею томдык шыгармалар жинагы» Алматы,2003ж. 18-21 б.
3. Алтынсарин Ыбырай «Казак хрестоматиясы» Алматы, 2003 ж.
4. Ахметова Э. «Казакбалаларэдебиетшщютапханасы» Алматы, 1992ж.
5.Дербiсэлин Э. «Ы.Алтынсариннiнжазушылыккызметiтуралы» Алматы 1958ж.
6.Кeшiмбаев А. «Казакэдебиетшокытуметодикасы» Алматы,1969ж. 81-82б.
