Научная статья на тему '"БАДОЕЪ УС-САНАИЪ" - ЖЕМЧУЖИНА ПРАВОВОЙ МЫСЛИ ИСЛАМА'

"БАДОЕЪ УС-САНАИЪ" - ЖЕМЧУЖИНА ПРАВОВОЙ МЫСЛИ ИСЛАМА Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
110
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ШАРИАТ / МАЗХАБ / АКИДА / ШКОЛА ФИКХА / ИЛМИ КАЛАМ / ХАДИСЫ / РАЪЙ / КИЯС / ИСТИХСАН / ФАРЗ / СУННАТ / ОМОВЕНИЯ / МОЛИТВА / ЗАКОНЫ ШАРИАТА

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Исакова З.Р.

В статье анализируется в свете ясных фактов и вопросов шариата, а также суть и значение энциклопедического произведения “Бадоеъ ус-санаеъ” один из факихов ханафи, ученого Самаркандской школы исламской правоведении Алауддина Абу Бакра ибн Ахмада Касани, которая была признана авторитетным и полным юиридическим источником в мусульманских странах на протяжении почти столетия и читается как учебник по исламскому праву

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «"БАДОЕЪ УС-САНАИЪ" - ЖЕМЧУЖИНА ПРАВОВОЙ МЫСЛИ ИСЛАМА»

"БАДОЕЪ УС-САНАИЪ" - ЖЕМЧУЖИНА ПРАВОВОЙ

МЫСЛИ ИСЛАМА

З.Р. Исакова1

Аннотация

В статье анализируется в свете ясных фактов и вопросов шариата, а также суть и значение энциклопедического произведения "Бадоеъ ус-санаеъ" один из факихов ханафи, ученого Самаркандской школы исламской правоведении Алауддина Абу Бакра ибн Ахмада Касани, которая была признана авторитетным и полным юиридическим источником в мусульманских странах на протяжении почти столетия и читается как учебник по исламскому праву

Ключевые слова: шариат, мазхаб, акида, школа фикха, илми калам, хадисы, раъй, кияс, истихсан, фарз, суннат, омовения, молитва, законы шариата.

Ислом оламида куп таркалган данафийлик маздаби [1.15] шариатнинг айрим масалаларида бошка маздабларга нисбатан муътадиллиги ва эркинлиги билан фаркланадики, маздабдаги раъй [2.126.], ;иёс [3.128.], истидсон [4.128.] оркали шариат дукмларини ижтимоий даётга мослаштириш имкони тугилган. Зеро, данафийлик маздабининг узига хос хусусиятлари суннатга муста;ил манба сифатида каралиши, ижмоъ фа;ат садид дадис ривоятчиларидан чи;;ан такдирда дисобга олиниши, янги масалалар тад;и; килинаётган ва;тда бошка дар кандай нуфузли уламоларнинг келишилган фикрлари кабул килиниши, ;иёс буйича дукм дар кандай садид манба асосида булиши, ;иёс буйича дукм зарарли ёки мавдум натижага олиб келса, мадаллий урф-одатларни дисобга олган долда энг маъкул деб топилган йул буйича карор кабул килинишида акс этади.

Маълумки, Мовароуннадр милодий 999-1212 йилларда корахонийлар дукмронлиги остида булган. VIII аср охири IX аср бошларида Мовароуннадрда таркалган "Адли сунна вал-жамоа"нинг данафий маздаби таълимоти асосида Бухоро ва Самарканд фикд мактаби шаклланган. Факидлар миллий анъаналар, урф-одат ва расм-русумларни диний тадлил килиб, айрим дукукий меъёрларни мадаллий шароит билан мувофиклаштиришган ва мусулмон дунёсига шариатнинг мукаммал коидалари - фикдий кулланмалар, фатво тупламлари, рисолаларни такдим этишган. Шамс ул-аъимма Сарахсий (ваф. 1097 й.), Фахр ул-ислом Паздавий (ваф. 1089 й.), Ифтихориддин Бухорий (ваф. 1148 й.), Садр ул-Кабир (ваф. 1175 й.), Фахриддин Крзихон (ваф. 1196 й.) уз даврининг етук факидлари булишган. Ана шундай факидлардан бири данафий факиди, мудаддиси ва усулий олими Алоуддин Абу Бакр ибн Адмад Косоний (ваф. 1191 й.)дир.

Абу Бакр Косонийнинг ислом фикдига оид "Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб аш-шароеъ" (Шариат конунларини тартиблашда гузал санъатлар) [5.3.] асари карийб ун асрдан буён мусулмон мамлакатларида нуфузли ва мукаммал дукукий манба сифатида эътироф этилиб, дозирга кадар ислом дукуки буйича дарслик сифатида укитилади.

"Бадоеъ ус-саноеъ" Абу Бакр Косонийнинг устози, Мовароуннадр фикд мактабининг йирик вакили, Урта Осиёда данафийларнинг буюк имомларидан бири, акида, тафсир, фикд, калом илми содиби Алоуддин Мудаммад ибн Адмад Самаркандий (ваф. 1145 й.)нинг фикдий масалалар жамланган "Тудфат ул-фукадо" (Факидлар учун тудфа) китобига ёзган шарди булиб, унда ибодат ва муомалот масалалари санъат даражасида тартиб-интизом билан таълиф этилган. "Бадоеъ ус-саноеъ" данафия маздабига оид асарлар ичида энг муфассал, мукаммал ва бошка маздаб эгалари дам тан оладиган, далил-дужжати мустадкам манбадир [6.4.].

1Исакова Замирахон Рухитдиновна - кандидат философских наук, доцент. Наманганский государственный университет, Узбекистан.

Абу Бакр Косоний асар мукаддимасини Аллодга дамду сано билан бошлаган: Аллод таоло: "У Узи истаган кишиларга дикмат беради. Кимга дикмат берилган булса, бас, унга куп яхшилик берилибди" [7.49.]. Сунг фикд илми фазлига юксак бадо берган: "Аллодни таниб, Унинг сифатларини билганимдан кейинги илмларнинг энг улуги фикд илмидир. Фикд илми - далол ва даром илми, конунлар ва дукмлар илмидир. Фикд мана шуларни ургатадиган фандир. Барча пайгамбарлар Аллод таолонинг шу буйрукларини етказиш учун юборилган. Демак, пайгамбарлар - Аллод элчиларининг асосий вазифаси одамларга фикдни ургатиш булган" [8.11.]. Баъзи тафсирларда оятдаги "дикмат" сузини фикд илмига йуйилган. Яъни, "дикмат - яхшилик берилди", жумласини "кимга фикд илми берилса (яъни динни англаса, узи килаётган амални билиб килаётган булса), шу одам Аллод таолодан жуда катта яхшилик олган, бахтли одам булади" деб тафсир килинади.

Абу Бакр Косоний Имом Бухорий, Абу Исо Термизий, Ибн Можжа ва бошка мудаддислар Ибн Аббос (р.а.)дан ривоят килинган "Аллодга динда факид булишдак бирор нарса ила ибодат килинмаган. Албатта, бир факид шайтон зиддига минг обиддан кура шиддатлирокдир" [9.12.] деган дадисни келтирган.

Абу Бакр Косоний асрни ёзишдан кузлаган максадини аник баён этган: "машойихлар шаръий дукмларни тартибга солишга куп дам эътибор каратмадилар. Бу ишга мендан олдин устозимгина адамият берди... Барча илмларда булганидек, талаб килинган нарсаларга етишишни осонлаштириш. Бу максадга шаръий дукмларни мадорат билан тартибга солиш оркали эришилади. Ушбу таърифнинг вазифаси дам шаръий масалаларни усталик билан мадорат эгаларини мамнун киладиган куринишда тартиблаш ва тадлил килишдир" [10.12.].

Эътироф этиш уринлики, Абу Бакр Косоний асарда аввалги шоридларнинг тартибга риоя этишмаганини эътибор олиб, аслнинг матнини сузма-суз келтириб шард килиш услубига эргашмай, боб ва фаслларни янгидан тартибга солган. Ислом барча содада: иш-амаллар, истак-майллар, орзу-ниятлар, рудоният, айникса, ибодат бобида, умуман, инсониятнинг бутун турмуш тарзида поклик баркарор булишига хизмат килувчи диндир [11.13.].

Асарнинг биринчи жузи тадорат масаласига багишланишида дам катта маъно борки, дар бир ишнинг мукаддимасида поклик ва тозалик мужассамдир. Инсоннинг дакпкий тозалиги тадорат олиш билан, яъни шариатда белгиланганидек, юз, кул ва оёкларни ювиш билан досил булади. Хддисга кура, Ким тадорат олсаю тадоратини чиройлик килса, унинг хатолари жасадидан, даттоки, тирноклари остидан дам чикиб кетади.

Тадорат килаётганда юз тулалигича, кул чиганоги билан, оёк тупик билан кушиб ювилади. Негаки, инсоннинг бу аъзолари доимо чанг-тузон ва турли нопокликларга дучор булиб туради. Исломда айнан ана шу аъзоларни кунига бир неча бор яхшилаб ювиш дар бир мусулмонга фарз килинган амал дисобланади.

Абу Бакр Косоний тадорат одоблари, тадорат шартлари, юзни ювиш, кулни ювиш, бошга масд тортиш, оёкларни ювиш, тадорат учун ишлатиладиган сувлар, мустадаб амаллар, русл, дайз, нифос, таяммум, таяммум долати, таяммум сифати, таяммумни бузувчи сабаблар, сув билан тозалаш шартларини тулик баён этган.

Шу уринда "пайпокка масд тортиш" масаласига тухталсак. Бугунги техника ва технология такомиллашган даврда юпка латтадан булган замонавий пайпоклар ишлаб чикарилган. Уни "жавроб" дейилади. Баъзи бир одамлар ана шу "жавроб" дадисда зикр килинган "жавроб" деб, унга дам "масд тортса булади" деб фатво беришмокда. Абу Бакр Косоний наздида бу мутлако нотугри амалдир. Ким бу дакда эшитса, асло кабул килмаслиги керак. Агар олдин билмай кабул килса, энди ундан кайтиб, пайпокка масд тортмаслиги керак: Агар пайпокнинг усти ё таги чарм билан копланган булса, унга масд тортиш мумкин. Бунга деч кандай хилоф йук. Агар усти ё таги чарм билан копланмаган, масд тортганда оёги нам утадиган даражада юпка булса, дамма маздаб имомлари бу хусусда, "масд тортиб булмайди" дейишган. Абу Х,анифа "усти-таги чармланмаган калин пайпокка дам масд тортиб булмайди" деган. Абу Юсуф ва Мудаммад "Агар пайпок калин булса, усти-таги чармланмаса-да, масд тортиш мумкин" дейишган. Имом Абу Ханифанинг умри охирида шогирдларининг гапига кайтиб, "калин пайпокка

масд тортса булади" деган сузлари дам ривоят килинган. Бу уринда оддий жун пайпоклар эмас, балки калинлиги бир сантиметрга якин булган "жавроб" деб аталадиган пайпок назарда тутиляпти. Демак, маздабимизнинг дукми - пайпокка масд тортиб булмайди [12.82-83.]. Этикка, мадсига, пиймага, тери билан копланган пайпокка ва калин жавробга масд тортса булади. Бу санаб утилган оёк кийимлар масд тортишга ярокли булиши учун уларда куп тешиклар булмаслиги керак [13.89.].

"Бадоеъ ус-саноеъ"нинг иккинчи жузи диннинг устуни ва "муминнинг меърожи" булган намозга багишланган [14.3.]. Абу Бакр Косоний мукаддимани "солат" (дуо) сузининг лугавий маъносидан бошлаб, сунг истилодий маъносини тадлил этган: "жумдур уламо "солат" деганда намоз, яъни, барчамизга маълум такбир, тасбид, таслим, киём, рукуъ, сужуд каби суз ва феъллардан иборат ибодат тури тушунилишини таъкидлашган [15.3.].

Абу Бакр Косоний намоз фарз булишининг сабаби, намозлар саноги, ракъатлар сони, намоз рукнлари, рукнларнинг шартлари, намоз вожиблари, суннатлари, намозда мустадаб ва макруд саналган феъллар, намозни бузувчи сабаблар, намоз бузилганида ёки вадтидан кечикканида ё жамоатдан колганда ёки уз урнидан бошка ерда укилгандаги намознинг дукмини Куръон, сунна, ижмоъ, яъни турт маздаб факидлари дукми асосида тадлил этган. Намоз фарзлиги Куръонда дам, суннатда дам, ижмоъда дам бор. Намоз банданинг Аллод билан богланиш воситаси, ютук ва нажот йули, поклик рамзидир. Аллод таоло айтди: "Намозни тукис адо килингиз" [16.146.], "Албатта намоз муминларга (вакти) тайинланган фарз булди [17.108.]", "Барча намозларни ва хусусан урта намозни (аср намозини) сакланглар, уз вактларида адо килинглар" [18.43.]. Убода ибн Сомит (р.а.) ривоят килинган дадисда Расулуллод (с.а.в.) дедилар: "Албатта Аллод таоло мумин бандаларига дар кеча-кундузда беш вакт намоз укишни фарз килди. Кимки бу беш вакт намознинг бирор кисмини енгил санамасдан, дакларини зое килмасдан (яъни, буюрилганидек) адо килса, албатта Аллод дузурида у киши учун Аллоднинг жаннатга киритиш адд-ваъдаси бор. Кимки бу беш вакт намозни адо килмаса, энди унинг учун Аллоднинг дузурида адд-ваъда йук, агар (Аллод ходласа, уни азоблайди, ходласа, жаннатпга киритади" [19.12.].

Намознинг гунодларга, хатоларга, тойилишларга ва нуксонларга каффо-рат экани дам намознинг фарзлигига аклий далил булади. "Намоз аслида турт навга булинади: "фарз", "вожиб", "суннат", "нафл". Фарзнинг узи икки хил: "фарзи айн" ва "фарзи кифоя". "Фарзи айн" - балогатга етган, шариатнинг буйруги ва кайтарикларидан иборат дукмлари зиммасига юкланган дар бир кишининг бажариши фарз булган амаллар. Бу амал бир кисмини бажариб, бошка кисмини тарк этиш билан адо булмайди. Токи у тула адо килинмагунча фарздан кузланган максад юзага чикмайди. Фарзни тарк килган киши гунодкор булади ва охиратда жазоланади. Фарзи кифоя дар бир кишидан эмас, балки жамоатдан бажарилиши талаб килинган амалдир. Яъни, бу фарзни жамоатдан бир киши килса, колганлардан уни бажариш сокит. Агар бу фарз амални деч ким килмаса, жамоатдаги болот ва мукаллаф (шариат таклифи буйнига тушган) кишиларнинг барчаси гунодкор булади [20.4.].

Абу Бакр Косонийнинг фикд илмида юксак иктидор эгаси экани унинг нозик масалаларда дам аник ва ишонарли манбага таяниб мулодаза юритишида акс этади. Аллома дар битта долатга шу даражада аник асос ва кенг камров билан ёндашадики, шардланаётган мавзулар энг чекка чегарагача саволга дожат колмайдиган тарзда очилади. Абу Бакр Косоний данафий маздабдан бошка маздабларда амаллар факат фарз ва суннатга булиниши, данафий маздабида амаллар фарз, вожиб ва суннатга ажратилиши, бошка маздабларда фарз билан вожибнинг дукми бир булиб, икки истилод бир-бирининг урнида ишлатилиши, данафий маздабида фарз билан вожиб алодида амаллар дисобланиши, вожиб суннатдан кучли нарса булиб, фарз булишига далилининг куввати етмай колган дукм эканини эътироф этган: "Имом Аъзам маздабидан бошкаларида фарз амал билан вожиб амал фаркланмайди. Имом Аъзам маздабида фарз амал бошка, вожиб амал бошка. Фарз - катъий далил билан буюрилган амал. Вожиб - катъий далилсиз буюрилган амал. Фарзни клмаган киши дам, вожибни килмаган киши

дам гунодкор дисобланади. Аммо фарзни инкор этган кофир булади, вожибни ин-кор килган кофир булмайди. Чунки вожибни килиш зарурлигига катъий далил йук [21.19.].

Абу Бакр Косоний намоз ракъатлари сони намозхоннинг муким ёки мусофир долатига богликлиги, суннат намозини каср килиб укиб булмаслиги, суннат ва нафл намозларни каср килиб укишга оят ва дадисдан далил-дужжат йуклиги, аёл киши уч кунликдан озрок масофага зарурат булса, мадрамсиз чикиши мумкин, чунки у мусофир эмас. Аммо уч кунда ёки ундан ортик масофадаги жойга дунёвий максадда буладими ё даж ибодати каби диний максадда буладими, ёнида мадрами булиши шартлиги, ният феълга, иш-даракатга боглансагина эътиборга олиниши, намоз учун тадоратли булиш шартлиги, йулларда намоз укиб булмаслиги, даммомда намоз укиб булмаслиги, саждаи садвнинг урни, намознинг вожиблари, мусофирнинг мукимга айланиши, муаззиннинг сифатлари, жамоат намози, тиловат саждаси каби масалаларнинг далили изчил текшириб, ихтилофли масалалар жидатлари атрофлича урганган ва данафий маздаби далиллари билан бирга суннийликдаги бошка маздаб асосида дам тадлил этган. Шунинг учун дам, "Бадоеъ ус-саноеъ" баён услуби ва фикдий масалалар ечимига кура уз даври етук уламолари томонидан юксак бадоланган. Жумладан, Хожи Халифа "Кашф уз-зунун" асарида "Бу китоб исми жисмига монанддир" деб таъкидлаган.

Асарнинг тарихий хизмати шундаки, сал кам минг йил мукаддам утган да-мюртимиз Алоуддин Косонийнинг уз давридаги акидавий, фикдий ихтилофларга бардам бериш, данафийларнинг мавкеи тикланиб, илм-маърифат ва баркарорлик таъминлаш, муътазила ва бидъатчи тоифалар йук килиш борасидаги саъй-даракатлари натижасида маздаблар орасидаги бирдамлик, дурмат-эътибор ошишидадир.

Фикд илми комуси булган "Бадоеъ ус-саноеъ" Шайх Алоуддин Мансур томонидан узбек тилига угирилиб, 2018 йилда "Шарк" нашриётида чоп этилди. Мамлакатимизда илм-фан, маданият ва санъат содаларида дунё тамаддунига беназир дисса кушган улур мутафаккирлар даёти ва фаолияти ва бой маънавий меросни урганиш ва таргиб этишга эътибор каратилаётгани замирида баркамол авлод тарбияси мужассамдир.

Уз даётини дину диёнат поклиги, иймон-эътикод устуворлиги, илм ва адолат руёби йулига багишлаган муътабар аллома, уз даври афкор оммасининг "малик ул-уламо" деган юксак эътирофига сазовор булган Абу Бакр Косоний нафакат узбек халки, балки бутун мусулмон оламининг фахр-ифтихоридирки, буюк ватандошимиз дунёга келган бу муборак заминдан яна косонийлар етишиб чикажак.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар

1. Ханафийлик маздаби асосчиси ироклик илодиётчи, фикдшунос, мудаддис, улуг имом, данафийлик маздаби асосчиси Нуъмон ибн Собит ал-Куфий Имоми Аъзам (699-767) / Ислом. Энциклопедия / З.Хусниддинов тадрири остида. - Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2003. 15-бет.

2. Раъй - факиднинг Куръон ва дадис асосида кабул килган мустакил дукмига асосан карор чикариш / Ислом. Энциклопедия. 127-бет.

3. Киёс - Куръон ва суннатда берилмаган бирор дукукий масала ундаги шунга ухшаш масала буйча берилган курсатман таккослаш йули билан шардлаш усули / Ислом. Энциклопедия. 128-бет.

4. Истидсон - арабча суз булиб, бир нарсани яхши деб дисоблаш, маъкуллаш деган маънони англатади. Раъй ва киёс оркали дал булмаган масалаларда истидсон кулланилган. Масалани ечишда мадаллий одатлар ва удумлар эътиборга олинган / Ислом. Энциклопедия. 126-бет.

5. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ (Шариат конунларини тартиблашда гузал санъатлар). 1-китоб. Тадорат. Арабчадан таржима ва шард муаллифи Шайх Алоуддин Мансур. - Т.: Шарк, 2018. 3-бет.

6. Шайх Алоуддин Мансур. Комусий асар / Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ (Шариат конунларини тартиблашда гузал санъатлар). 1-китоб. Тадорат. Арабчадан таржима ва шард муаллифи Шайх Алоуддин Мансур. - Т.: Шарк, 2018. 4-бет.

7. Куръони Карим. Бакара сураси, 269-оят / Узбекча изодли таржима. Таржима ва изодлар муаллифи Алоуддин Мансур. - Т.: Чулпон, 1992. 49-бет.

8. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 11-бет.

9. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 12-бет.

10. Шайх Алоуддин Мансур. Комусий асар / Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 12-бет.

11. Шайх Алоуддин Мансур. Комусий асар / Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 13-бет.

12. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 82-83-бетлар.

13. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 89-бет.

14. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 3-бет.

15. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 3-бет.

16. Куръони Карим. Анъом сураси, 72-оят / Узбекча изодли таржима. Таржима ва изодлар муаллифи Алоуддин Мансур. - Т.: Чулпон, 1992. 146-бет.

17. Куръони Карим. Нисо сураси, 103-оят / Узбекча изодли таржима. Таржима ва изодлар муаллифи Алоуддин Мансур. - Т.: Чулпон, 1992. 103-бет.

18. Куръони Карим. Бакара сураси, 238-оят / Узбекча изодли таржима. Таржима ва изодлар муаллифи Алоуддин Мансур. - Т.: Чулпон, 1992. 43-бет.

19. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 12-бет.

20. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 4-бет.

21. Алоуддин Косоний. Бадоеъ ус-саноеъ фий тартиб иш-шароеъ. 19-бет.

© З.Р. Исакова, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.