Научная статья на тему 'АБУ БАКР КОСОНИЙ И РОЛЬ ЕГО ТРУДОВ В ПЕДАГОГИКЕ'

АБУ БАКР КОСОНИЙ И РОЛЬ ЕГО ТРУДОВ В ПЕДАГОГИКЕ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
43
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
АЛЛАХ / АБУ БАКР КОСАНИ / МАЛИК АЛЬ-УЛЛО / РАИСУ-УЛЬ-УЛЛО / ХАЛАВИЯ / МЕДРЕСЕ / "ХОДЖА МУДАРРИС" / СТУДЕНТ / КУФИ / МУФТИЙ / ПРИЗНАНИЕ / БАДУУ-САН-САН -УСЛОВИЯ / ШЕЙХ АЛУДУДДИН МАНСУР

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Чубоева О.К.

В этом статье раскрываеться жизнь, научное исследование и труд на отрасл образования Абу Бакр Косония. Содержание произведения “Бадоиъу-с-саноиъ” и особенно методы учебного процесса Абу Бакр Косония.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АБУ БАКР КОСОНИЙ И РОЛЬ ЕГО ТРУДОВ В ПЕДАГОГИКЕ»

АБУ БАКР КОСОНИЙ И РОЛЬ ЕГО ТРУДОВ В ПЕДАГОГИКЕ

О.К. Чубоева1

Аннотация

В этом статье раскрываеться жизнь, научное исследование и труд на от-расл образования Абу Бакр Косония. Содержание произведения "Бадоиъу-с-саноиъ" и особенно методы учебного процесса Абу Бакр Косония.

Ключевые слова: Аллах, Абу Бакр Косани, Малик аль-Улло, Раису-уль-Улло, Хала-вия, Медресе, «Ходжа Мударрис», Студент, Куфи, Муфтий, Признание, Бадуу-Сан-Сан -Условия, шейх Алудуддин Мансур.

Мамлакатимизда халкимизнинг ижтимоъий-иктисодий, тарихий, маданий ва илмий даётини чукур урганиш ва кенг таргиб килиш учун кулай шарт-шароитлар яратилиб берилмокда. Авваллари урганиш имконияти булмаган, ёзган асарлари тад;и; этилмаган алломалар даёти ва ижоди урганила бошлади. Ана шундай узидан кимматли илмий мерос колдирган, тарих зар;ава;ларида из колдириб кетган утмиш алломаларимиздан бири - Абу Бакр ибн Мас'уд ал-Косонийдир.

Президентимиз Шавкат Мирзиёев 2018 йилнинг 2-3 май кунлари Наманган вилоятига ташрифи чогида маънавий-маърифий ислодотларни янада кенгайтириш, айни;са, буюк аждодларимизнинг илмий, адабий меросини чукур урганиш масаласига алодида эътибор каратди. Жумладан, Наманган заминидан етишиб чиккан, диний ва дунёвий билимларда юксак макомга эришган Алоуддин Косонийни чукур эдтиром билан тилга олди.

Алоуддин Абу Бакр ибн Масъуд ибн Адмад Косоний Малик ал-уламо, Султонул уламо (уламолар султони), ва Алоуддин (динни улугловчи) каби унвонлар билан шудрат топган [1].

Абу Бакр, у кишиниг исми булиши мумкин, олимнинг ота-онаси буюк садобий Абу Бакр Сиддикга давас уларок шундай исм куйишган булиши мумкин, деган фикрни билдиради, НамДУ доценти М. Юсупов. Бундай исм куйган оила-зиёли оила деб дисобланади [2].

Алломага Косоний дея нисбат берилиши Мовароуннадрнинг Шош [3] вилояти оркасида, Сайхун (Сирдарё)нинг шимолий кисмида жойлашган шадар -Косон билан богликдир [4]. Косон шадри - дозирги кунда Наманган вилоятининг шимолий шаркида жойлашган булиб, Косонсой шадри деб номланади.

Абу Бакр Косоний уз юртида илмни ва уламолар мажлисларини севиб улгайди. Балогат ёшига етгач Бухоро шадрига келиб у ерда Алоуддин Мухаммад ибн Аби Ахмад Самаркандийнинг (ваф. 539/1191 й.) [5] кулида тадсил олди. Устозининг буюк асарлари "Тухфатул Фукадо", "Шард Таъвилот фи Тафсирил-Куръонил-Азим" каби асарларини ёд олди, яна бошка куплаб усул ва фуруъга оид асарларни устозларидан урганди ва соданинг етук олимларидан бирига айланди.

Абу Бакр Косоний устозининг "Тухфатул-фукадо" номли асарини шардлаб, Хожи Халифа айтганидек, буюк асари "Бадоиъу-с-саноиъ фи тартибиш-шароиъ" (Шариат конунларини тартиблашда гузал санъатлар) асарини ёзиб, устозига такдим килди. Китобни дам услуб, дам мазмун жидатдан юксак савияда ёзилганини куриб Алоуддин Самаркандий бенидоят хурсанд булди ва кизи Фотима Самаркандийяни унга никодлаб берди ва мадрига ушбу китоб куйилди [6].

Абдулкодир Кураший [7] узининг "Жаводир ал-музийя" асарида, Лакнавий "Фаваид ал-бадийя"сида Абу Бакр Косонийнинг Бухорода Абул Юср Паздавий, Абул Муъин Насафий ва Маждул-аимма Сурхакатийлардан дам таълим олганини айтганлар [8]. Мазкур уламолар уз навбатида Алоуддин Самаркандийнинг дам устозлари дисобланади.

1Чубоева Озода Кувонбековна - старший преподаватель, Наманганский государственный университет, Узбекистан.

Шунингдек, Абу Бакр Косоний Бухорода, кейинчалик Шом улкаларида замонасининг буюк мудаддисларидан дарс олган, улардан дадис эшитган дамда Шом диёрларида кирк йилдан зиёд дадис илмидан таълим бергани манбаларда айтиб утилган [9].

Абу Бакр Косоний Халаб улкасига элчи сифатида юборилади. Абу Бакр Косоний Халабда яшаган даврда хокимият аввалига Зангилар, кейинчалик Айюбийлар бошкарувида булган. Маъорифга катта эътибор каратилгани ва забардардаст уламолар фаолият юритгани сабаб бу даврдаги мадрасалар дозирги замоннинг энг ривожланган Академиялари, Университетлари даражасида эди. Имом Косоний ана шундай илм даргодларининг маркази булган "Халавийя" мадрасаси эди. Хдлабда жуда дам ядши кутиб олинган Косоний киска муддат ичида катта шудрат козониб, факидларнинг таклифига биноан машдур "Халавийя" мадрасасига Нуриддин Занги томонидан "Хужа Мударриси" этиб таъйинланади. Ушбу вазифа одатда мамлакатнинг энг катта уламосига топширилади ва Хужа Мударриси бутун факидлар, талабаларга дарс айтади, ёрдамчи мударрислар талабаларнинг олган дарсларини мустадкамлашга ёрдам беришади. Косонийнинг ушбу вазифага келганидан барча уламолар мамнун булади.

Алломага ю;ори дурмат белгиси сифатида йуклигида дам, унга атаб ёзилган махсус гилам очи; долда ;олар, дарсга дозир булганида эса, бутун талабалар атрофига тупланиб олиб, то мажлисдан туриб кетгунича таркалмас эдилар [10].

Абу Бакр Косоний умрининг охиригача, кирк йилдан зиёд улка (дозирги Сурия, Фаластин, Иордания, Ирок дудудларини уз ичига олган Зангийлар давлати)нинг "Раису-л-уламо"си сифатида кенг доирада фаолият олиб борган, кул остида сон-сано;сиз талабалар тадсил олиб, ораларидан етук уламолар етишиб чи;ди. Алломанинг шогирдлари: Абу Бакр Косоний йирик Зангийлар мамлакатининг "Раису-л-уламо"си ва "Халавийя" мадрасаси "Хужа мударрис"и сифатида жуш;ин ва кенг доирада фаолият олиб борди. Кул остида Мовроуннадр, Хуросон, Шом, Онадули, Миср, Хижоз ва бош;а мусулмон улкалардан келган сон-сано;сиз талабалар тадсил олишди. Шогирдлари орасидан "Халавия", "Жуодекийя" "Шиблийя" ва бош;а мадрасаларда "Хужа мударрис"лар, катта-катта козилар, муфтийлар етишиб чи;ди. Тарихчилар ушбу шогирдларнинг таржимайи долини зикр килганда "Имом Косоний кулида таълим олган" дея алодида эътироф этиб, уларнинг илмий савияларига ишора киладилар.

Алоуддин Абу Бакр Косоний юксак билим, дикмат-заковат ва гайрат-шижоат билан узок йиллар Халабда олиб борган фаолиятлари натижасида улкадаги а;идавий, фикдий ихтилофларга бардам берилди, маздаблар орасидаги бир-бирига булган бирдамлик, дурмат ошди, Ханафийларнинг кадди тикланди ва илм-маърифат ва баркарорлик таъминланди.

Косоний илмни ва унинг адлини кадрловчи уларга нидоятда гамхур булган, шогирдларига эса, алодида медр курсатган. Камолиддин идн Адим ривоят килади: "Салодиддин Айюйбийнинг угли Султон Малик Зодир Косонийни уз саройига медмондорлик учун таклиф килди. Косоний узи билан бирга бир гуруд талабалар ва факидларни олиб келди. Калъа дарвозасига етгач, сокчилар: "Шайх кирадилар колганлар ортга кайтади" деди. Шунда Косоний: "Шайх дам кайтади" деб, айгирини юганини ортга буриб кетмокчи булганида, долат дакида зудлик билан султонга хабар етказилади. Султон: "Хозирок шайх ва у кишининг барча дамродларини ичкарига киргазиб, олим кайрни ихтиёр килса, дамродларини дам биргаликда уша уринга жойлартиринглар" деб, буйрук берди [11]. Ушбу вокеани келтирган тарихчи Камолиддин идн Адимнинг отаси Абул Хасан Адмад [12] Косонийнинг шогирдларидан булган, ушбу медмондорликка устози билан борган ва вокеани уз кузи билан куриб, фарзандига айтиб бергандир.

Аллома илм олиш, уни бошкаларга таркатиш, дарс беришга нидоятда ташна, фидойи булган. Вафот этгунича "Халавийя" мадрасасида дарс берар экан, заруратсиз дарсни деч колдирмаган. Хар кандай мудим иш дам у учун дарсдан кейинги уринда турган. Бу дакда Халаб муаррихи Камолиддин Ибн Адимнинг

отаси сузлаб берган: "Алоуддин Косонийни "нукрус" касаллигидан кийналар эди. Огрик кучайиб юролмай колса дам, у кишини замбилда мадрасага кутариб олиб боришар, шу долатда дам доимгидай дарс айтар эди" [13].

Дарс жараёни бошланишидан олдин дарс айтувчи Хужа Мударрис - Абу Бакр Косоний учун уша пайтнинг одати буйича, махсус гиламни марказга ва баландрок килиб тушаларди. Олим унинг устига жойлашиб олиб, дарс айтишни бошлар эди. Атрофига тупланган куп сонли олимлар, талабалар то у киши урнидан туриб кетгунича, атрофидан таркалмасдилар [14]. Бу дам Косонийдаги талабаларни узига жалб этадиган кенг илм, алодида услуб ва фикр таъсирида булгандир.

Абу Бакр Косонийнинг колдирган асарлари куп булмаса-да, илмий савиясини юкори булганини курсатиб, бера олади. Олимнинг бизгача ислом фикдига оид ягона асари "Бадоиъу-с-саноиъ фи тартиби-ш-шароиъ" (Шариат конунларини тартиблашда гузал конунлар) етиб келган [15].

Абдулдай Лакнавий (в. 1304/1886 й.) эса Абу Бакр Косонийнинг бизгача етиб келмаган яна бир "Китобу-л-Жалил" номли асари дакида айтиб утган [16].

Абу Бакр Косонийнинг даёти ва ижоди буйича Узбекистонда тадкикотлар етарли даражада олиб борилмаган. Кейинги пайтларда Алоуддин Косонийнинг "Бадоиъу-с-саноиъ фи тартиби-ш-шароиъ" (Шариат конунларини тартиблашда гузал конунлар) асарини илмий тадлил килиш билан Узбекистон Халкаро Ислом Академиясида Сайидадмадхон Гайбуллаев шурулланди. Абу Бакр Косонийнинг асардаги услуби масаласида дулосаларини баён этди.

"Бадоиъу-с-саноиъ" асарида дар бир мавзуга бошида унда урганиладиган мавзулар режасини беради, сунг режа асосида уларни бир чеккадан батафсил баён килади. Мавзуларни ёритишда аввал данафий маздаби усулларига кура, энг асосий ва узи маъкул курган бир дукмни келтиради, сунг бошка фикрлар зикр килади.

"Бадоиъу-с-саноиъ" буйича узбек тилида дозиргача тадкикотлар амалга оширилмаган. Аммо кувонарлиси, асарнинг биринчи жилди "Тадорат ва Намоз" масалаларини Шайд Алоуддин Мансур томонидан узбек тилига таржима килиниб, ва икки жилдда "Шарк" нашриётида 2018 йил нашр этилди.

Олинган тарихий маълумотларга кура, аллома Абу Бакр Косоний хотираси, иродаси ва кобилияти кучли инсон булган чунки, устози Алоуддин Самаркандийниннг "Тухфатул-фукадо" номли асарини яхши узлаштирган, устози билан бирга амалиётган тадбик этган. Шунингдек, "Тухфатул-фукадо" асарини кучли шардлаган, узига хос дунё тарихида сакланган ва жамият учун амалда булган "Бадоиъу-с-саноиъ фи тартиби-ш-шароиъ" (Шариат конунларини тартиблашда гузал конунлар) асарини ёзган.

Абу Бакр Косонининг таълимда ибрат олиш учун зарур булган, дарс бериш санъати алохида адамиятга эга булган. Шогирдлари устоз Косонийни эътикод билан тинглай олишган.

Жамиятни тараккий эттирувчи муайян илм-маърифатли катлам мавжуд. Бу катламга илодий кобилият, илмга интилувчи сехрли куч берилади. Хаётий тарбия эса ушбу кобилиятни чиниктиради. Натижада тарихда дамма учун фойдали асарлар яратилади. Жамият учун аскотадиган шогирдлар етиштирилади. Шундай табиат танлаган инсонлардан бири ватандошимиз Абу Бакр Косоний дисобланади. Биз аллома билан фахрланамиз. Абу Бакр Косонийнинг таълим бериш санъатини, илм йулидаги меднатларини урганишимиз ва ёшларга ургатишимиз максадга мувофик. Алоуддин Косонийнинг таълим содасидаги меднати, таълим беришдаги услублари урганишни талаб этади.

Бунинг учун албатта, ёшларда илмга эътикодни кучайтиришимиз, улур алломалар, жумладан, Абу Бакр Косонийнинг илмий асарларини узбек тилига тула угиришимиз керак. Бунинг учун ёшларимиз хорижий тилларни Абу Бакр Косонийдек билишларига эришишимиз керак.

Foydalanilgan а<аЫуоОаг го'уха^:

1. Тошкубри Зода. Мифтоху-с-саъода ва мисбох ас-сиёда фи мавзуъот ал-улум (бундан

кейин: Тошкубри Зода. Мифтоху-с-саъода.). Т. II, 273-74 б; Камолиддин ибн Адим.

Бугятут-талаб фи тарихи Далаб (бундан кейин: Ибн ал-Адим. Бугятут талаб.). Т. X. Б. 43; Хайриддин Зириклий. ал-Аълом: Крмус ват тарожим. - Байрут: Дор ал-илм, 1998 (бундан кейин: Зириклий. Аълом.). Т. 2. Б. 70; Умар Ризо Каххола. Муъжам ал-муаллифин тарожимил-мусаннифийн ал-кутуб ал-арабийя. (бундан кейин: Каххола. Муъжам ал-муаллифин.) Т. 3. Б. 75.

2. Юсупов М. Абу Бакр Косоний. Наманган телевидениясида 2018 йил 18-20-июлдаги берилган маълумот

3. НамДУ доценти Юсупов Мухаммаджон томонидан берилган таърифга кура, Чуст кадимда араблар томонидан шундай номланган булиши мумкинлиги баён килинади..

4. Шидобуддин Абу Абдуллод Ёкут ибн Абдуллод Хамавий Румий Багдодий. Муъжам ал-булдон. - Байрут: Дорул-фикр (бундан кейин: Ёкут Хамавий. Муъжам ал-булдон.). Т. 4. Б. 430.

5. М.М. Комилов. Мовароуннадр фикд илми ривожида Алоуддин ас-Самаркандийнинг урни ва "Тудфа ал-Фукадо"асарининг адамияти, ном..дисс... Тошкент 2000. (бундан кейин: М.Комилов. диссертация.) Б. 62.

6. Лакнавий. Фавоиду-л-бадийя. - Б. 54.

7. Шайх Мудйиддин Абу Мудаммад Абдулкодир ибн Мудаммад Кураший дижрий 692775 йиллар яшаган. Дадис, фикд ва тарих илмларигаилмларига оид асрлар ёзган. Жумладан: "ал-Иноя фи тахрижи ададисил-Дидоя", "Жаводиру-л-музийя" ва бошкалар.

8. Лакнавий. Фаваид ал-бадийя. Б. 53; Кураший. Жаводиру-л-музийя. Т. II. Б.189.

9. Ибн ал-Адим. Бугятут-талаб. - Ж. X. - Б. 42.

10. Мухаммад Рогиб Таббог Халабий. Аълом ан-нубало би тарихи Далаб. - Ж. VI. - Б. 287.

11. Ибн ал-Адим. Бугятут талаб. Т. X. Б. 51.

12. Абул Дасан Адмад ибн Дибатуллод ибн Мудаммад ибн Абу Жарода - Камолиддин Ибн Адимнинг отаси, Косонийнинг шогирди, олим, Козилар козиси (энг бош кози) булиб, 542/ йил тугилган. Далаб козилигига 575/1179 йил тайинланган. 613/1216 йил вафот этган.

13. Ибн ал-Адим. Бугятут талаб. Т. X. Б. 43.

14. Ибн Аъдим. Бугятут Талаб фи Тарих Халаб. Т. X. Б. 51.

15. Гайбуллаев С. Абу Бакр Ал-Косонийнинг "Бадоиъу-с-саноиъ фи тартиби-ш-шароиъ" асаридаги фикхий масалаларни ёритиш услуби. 5А 120601 - Ислом тарихи ва манбашунослиги магистр академик даражасини олиш учун ёзилган диссертация. УДК: 297. 9 . F-12. Т-19. -б 41.

16. Лакнавий. Фавоиду-л-бадийя. Б. 91.

© О.К. Чубоева, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.