CC BY
4ЭОЖ 631.111.2
Б¥ЗЫЛГАН ЖЕРЛЕРД1 ЦАЛПЫНА КЕЛТ1РУ
АСИЛОВА АРУЖАН ЦАЙРАТЦЫЗЫ, КЕНЖЕБЕКОВА ШЭКИЗАТ
МАРАТЦЫЗЫ
Кадастр кафедрасыныц 4 курс студенттер^ Сэкен Сейфуллин атындагы ^азак агротехникалык зерттеу университетi, Астана, ^азакстан
БЕРИСТЕНОВ АЙДАРБЕК ТАЙНИГАЗИНОВИЧ
Кадастр кафедрасыныц ага окытушысы, Сэкен Сейфуллин атындагы ^азак агротехникалык зерттеу университетi, Астана, ^азакстан
Ацдатпа: Бузылган жердг цалпына келтгру-тозган немесе бYлiнген учаскелердг цалпына келтгру жэне олардыц бурынгы немесе балама OHiMdi кушне айналдыру процем. Бул процесс бузылган экожYйенiц барлыц аспектшерт, соныц штде топырацты, су балансын, оамдттер мен жануарлар элемт цамтиды. Цалпына келтiруге жэне басцаруга ыцпал ету процеЫ; экологиялыц тутастыц биоэртурлшттщ, экологиялыц процестер мен цурылымдардыц, аймацтыц жэне тарихи контексттщ жэне турацты мэдени тэжiрибелердiц озгергшттнщ мацызды ауцымын цамтиды. Бузушылыцтар ландшафтта тау-кен ондiрiсi, ауыл шаруашылыгы жэне цалалар, жайлылыгы жогары елдi мекендер, жолдар, цубырлар жэне электр беру желiлерi цурылысы сияцты адам эрекетiнен туындауы мYмкiн. Ашыц тау-кен жумыстары жер асты жумыстарына цараганда ландшафттыц айтарлыцтай бузылуына экеледi. Бузушылыцтар су тасцыны, орт, дауыл жэне кошюн сияцты табиги цубылыстардан да туындауы мYмкiн. Бузушылыцтардыц царцындылыгы мен цасиеттерi жердщ деградация дэрежест жэне бузушылыцтарды жою Yшiн адамныц араласу цажеттштн аныцтайды.
Клт свздер: Ландшафт, экожYйе, деградация, рекультивация, мелиорайия, фитомелиоратив, агролесоводство.
"Бузылган жерлердi калпына келтсру" деп Жердщ экологиялык немесе элеуметпк-инфракурылымдык жагдайын калпына келтсру процесш тусшуге болады. Жумыстыц бул тYрi табиги ресурстарды сактау жэне туракты даму максатында жYргiзiледi. Бузылган жерлердi калпына келтсру бiрнеше багытта жYзеге асырылады:
1. табиги калпына келтсру: мунда табиги процестерд^ ягни топыракты, еамдш жамылгысын калпына келтсруге багытталган жумыстар жасалынады.
2. технологиялык калпына келтiру: бул жагдайда терец бузылуларды тYзету Yшiн арнайы техника колданылады. Бул топырактыц жаца кабаттарын тесеудi немесе ер^ен жерлердi калпына келтiрудi камтиды.
3. экологиялык калпына келтсру: БиоэртYрлiлiктi калпына келтсру, кегалдандыру жэне жасыл аймактарды куру сиякты шаралар бар.
4. курылымдык калпына келтiру: кебiнесе гимараттарды, курылыстарды, жолдарды жэне су жYЙелерiн жендеу.
Жердi калпына келтiру ею кезецде жYзеге асырылады:
Техникалык рекультивация жердi ауыл шаруашылыгында одан эрi максатты пайдалануга дайындаудан турады: кунарлы кабатты калпына келтiру, беттi тепстеу, есiмдiктерге улы заттарды жою немесе бейтараптандыру, мелиорациялык жэне баска курылыстар салу.
Бузылган жерлердi калпына кел^рудщ техникалык кезецдерi беткейлердi жоспарлауды, калыптастыруды, топырактыц кунарлы кабатын алып тастауды жэне колдануды, гидротехникалык шараларды жэне мелиорациялык курылыстарды орналастыруды кездейдi. Бул жумыстарга гидротехникалык жэне мелиорациялык курылыстарды салу жэне калпына
келтсршген жерлердi бастапкы максатта пайдалану Yшiн кажетп баска жагдайлар кiредi.Егiстiк жерлердi нысаналы максаты бойынша немесе топырак кунарлылыгын калпына келтiру жeнiндегi iс-шараларды жYргiзу Yшiн одан эрi пайдалану кезшде (биологиялык кезец).Эцделетш учаскенщ багытына байланысты жердi eцдеудщ техникалык кезещн юке асыру кезiнде мыналарды орындайды.Эцделетш жердщ багытына байланысты келесi негiзгi операциялар орындалады:
- Yйшдiлердщ бетiн ерескел жэне таза тегiстеу; тeбелердi, су кубырларын жэне дренаждык арналарды толтыру; беткейлердi тегiстеу немесе террассалау; штректердi толтыру жэне тегiстеу;
- ^ экспорт.
Биологиялык мелиорация-флора мен фаунаны калпына келтiруге багытталган агротехникалык жэне фитомелиоративтш эдiстердi коса алганда, топырак кунарлылыгын калпына келтiруге багытталган ю-шаралар. Биологиялык калпына келтiру ауылшаруашылык жэне орман шаруашылыгы болуы мYмкiн.Ауыл шаруашылыгын калпына келтiру калпына келтiрiлген жерлерде шабындыктар, жайылымдар, егiстiк жерлер, кепжылдык жемiс-жидек екпелерiн к¥руды камтиды. Орманды калпына келтiру эртYрлi максаттагы жэне кундылыгы бар ормандарды к¥ру Yшiн бузылган жерлерге агаш дакылдарын отыргызуды камтиды. Жердi калпына келтiру эдiстерi мен Жердщ физикалык-географиялык, экономикалык ерекшелiктерiмен, пайдалы казбаларды eндiру технологияларымен, пайдалы казбалардыц касиеттерiмен, аршылган жыныстардыц физикалык-химиялык касиеттерiмен жэне баска жагдайлармен аныкталады. Зацнама талаптарына сэйкес, барлык енеркэсштш уйымдар пайдалы казбаларды eндiруге белшген жер учаскелерiнен кунарлы гумус кабатын алып тастап, оны калпына келтсру Yшiн пайдалануга мiндеттi. Ауыл шаруашылыгында пайдалану Yшiн гумустыц мeлшерi кемшде 1-2%, кара топырактар Yшiн - 2-2,5% болатын жогаргы кунарлы кабат алынып тасталады [2].
БYгiнде бузылган жерлердi калпына келтiру Yшiн эртYрлi техникалык эдiстер мен эдiстер колданылады. Бул эдiстердi тацдау Жердщ табиги жагдайына, жойылу себебiне жэне калпына келтсру максатына байланысты туындайды. Непзп технологияларга токталайык:
1. топыракка тузетулер енгiзу (калпына келтiру)
- Топырактыц кунарлылыгын калпына келтiру Yшiн органикалык тыцайткыштарды (компост, гумус жэне т.б.) колдану. Бул топырактыц курылымын жаксартады жэне оныц ылгалды сактау кабшетш арттырады.
- Топырактыц кышкылдыгы мен сштшгш реттеу: егер топырактыц рН децгей eте жогары немесе тeмен болса, оны эк, эк тыцайткышы немесе баска реттегiштермен реттеледi.
2. эрозиямен ^ресу.
Топырактыц беткi кабатын жаксарту: топырак эрозиясына ушырамауына топырактыц бетю кабатын ерiтiндiлермен бекiтемiз немесе ерекше eсiмдiктердi отыргызамыз.
Эсiмдiк жамылгысын отыргызу: eсiмдiк тамырларын зиянкестерден сактау. Агротехникалык эдiстер бузылган жерлердiц топырак курылымын жаксартуга жэне оныц кунарлыгын арттыруга багытталган:
-Топырак eцдеу: Топырактыц курылымын жаксарту Yшiн оны копсыту, тырмалау жэне казу сиякты эдютер колданылады. Бул топырактыц тыгыздыгын азайтып, оныц ауа eткiзгiштiгiн арттырады.
-Тыцайткыштар пайдалану: Топыракка органикалык жэне минералды тыцайткыштар енгiзу аркылы оныц кунарлыгын арттыру. Бул эдiс коректiк заттардыц тапшылыгын толтырады.
-Егiс айналымы: ЭртYрлi дакылдарды кезектестiру аркылы топырактыц кунарлыгын сактау жэне зиянкестер мен ауруларды бакылау.
-Топырак ерiтiндiсiн тYзету: Топырактыц РН децгешн реттеу Yшiн эк немесе гипс сиякты заттар колданылады[31.
Бузылган жерлердi калпына келтсру — езект жэне мацызды мэселе, ол мемлекеттiк органдардьщ, бизнес курылымдарыныц жэне жергiлiктi кауымдастыктардыц бiрлескен ^ш-жiгерiн талап етедь Нэтижеге жету Yшiн заманауи технологияларды енгiзу, гылыми деректерге CYЙену жэне туракты жер ецдеу эдiстерiн колдану кажет. Жерлердi калпына келтiру экология мен экономика тургысынан мацызды, ейткеш ол ауыл шаруашылыгыныц енiмдiлiгiне жэне табиги ресурстардыц тиiмдi пайдалануына эсер етедь Рекультивация, агролесоводство жэне су ресурстарын баскару секiлдi эдiстер экожYЙелердi калпына келтiрiп, биоэртYрлiлiктi сактауга, сондай-ак жергiлiктi тургындардыц турмыс сапасын арттыруга мYмкiндiк бередi. Бул мэселенi шешу Yшiн барлык децгейлерде ынтымактаса отырып, экологиялык апаттардыц алдын алу Yшiн кешендi шаралар кабылдау кажет [4].
1. 1.Жердi рекультивациялау - Stud.baribar.kz
2. ^азакстан Республикасыныц Экология, геология жэне табиги ресурстар министрлш https://www.gov.kz/memleket/entities/moa?lang=kk
3. Бузылган жерлердi калпына келтсру https://www.gov.kz/memleket/entities/karaganda-aktogay/documents/details/296936?ysclid=m3h2vrmrad873116683
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
