Научная статья на тему 'БЎЗ ТУПРОҚЛАР МИНТАҚАСИДА ТАРҚАЛГАН СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ'

БЎЗ ТУПРОҚЛАР МИНТАҚАСИДА ТАРҚАЛГАН СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
типик бўз / ўтлоқи / ўтлоқи-ботқоқ / тупроқ / аммонификатор / актиномицит / олигонитрофил / замбуруғ / йил фасллари / баҳор / ёз / куз.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Бурханова Дилнавоза Уткуровна, Урманова Муниса Незамиддиновна

Мақолада тупроқларнинг микроорганизмлар миқдори йил мавсумлари бўйича ўзгариши. Микроорганизмларнинг энг юқори миқдори баҳор фаслига тўғри келиши. Ёзги мавсумда эса уларнинг миқдори бирмунча камайиши. Кузга келиб тупроқ ҳарорати ва ҳаво ҳарорати микроорганизмлар миқдорининг ошишига олиб келган. Бу фаслда тупроқнинг 0-30 см қатламида микроорганизмлар фаоллиги кузатилса, пастки қатламлардга томон камайиб бориши кузатилиши. Уларнинг миқдорини баҳор фаслида юқорилиги қулай иқлим шароитлари, яъни гидротермик шароитларни юзага келиши ва озиқли моддаларнинг кўплиги ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Бурханова Дилнавоза Уткуровна, Урманова Муниса Незамиддиновна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЗ ТУПРОҚЛАР МИНТАҚАСИДА ТАРҚАЛГАН СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ»

БУЗ ТУПРОЦЛАР МИНТАЦАСИДА ТАРЦАЛГАН СУГОРИЛАДИГАН ТУПРОЦЛАРНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ

1 Бурханова Дилнавоза Уткуровна, 2Урманова Муниса Незамиддиновна

1,2Тошкент давлат аграр университети, к.х.ф.ф.д., (PhD), доцент 1d.burxanova77@mail.ru, 2m.urmanova76@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10665093

Аннотация. Мацолада тупроцларнинг микроорганизмлар мщдори йил мавсумлари буйича узгариши. Микроорганизмларнинг энг юцори мицдори бауор фаслига тугри келиши. Ёзги мавсумда эса уларнинг мицдори бирмунча камайиши. Кузга келиб тупроц уарорати ва уаво уарорати микроорганизмлар мицдорининг ошишига олиб келган. Бу фаслда тупроцнинг 0-30 см цатламида микроорганизмлар фаоллиги кузатилса, пастки цатламлардга томон камайиб бориши кузатилиши. Уларнинг мицдорини бауор фаслида юцорилиги цулай ицлим шароитлари, яъни гидротермик шароитларни юзага келиши ва озицли моддаларнинг куплиги уацида маълумотлар берилган.

Калит сузлари: типик буз, утлоци, утлоци-ботцоц, тупроц, аммонификатор, актиномицит, олигонитрофил, замбуруг, йил фасллари, бауор, ёз, куз.

Аннотация. В статье количество почвенных микроорганизмов меняется в зависимости от сезона. Наибольшее количество микроорганизмов наблюдается весной. В летний сезон их количество немного уменьшается. К осени температура почвы и температура воздуха привели к увеличению количества микроорганизмов. В этот сезон, если активность микроорганизмов наблюдается в слое почвы 0-30 см, то наблюдается ее снижение к нижним слоям. Высокое их количество в весенний сезон обусловлено благоприятными климатическими условиями, то есть наличием гидротермических условий и обилием питательных веществ.

Ключевые слова: типичный серозем, луговые, лугово-болотный, почва, аммонификатор, актиномицет, олигонитрофил, грибы, времена года, весна, лето, осень.

Abstract. In the article, the number of soil microorganisms varies depending on the season. The greatest number of microorganisms is observed in spring. In the summer season their number decreases slightly. By autumn, soil and air temperatures led to an increase in the number of microorganisms. During this season, if the activity of microorganisms is observed in the soil layer of 0-30 cm, then it decreases towards the lower layers. Their high number in the spring season is due to favorable climatic conditions, that is, the presence of hydrothermal conditions and an abundance of nutrients.

Keywords: typical serazem, meadow, meadow-swamp, soil, ammonifier, actinomycete, oligonitrophil, fungus, seasons, spring, summer, autumn.

Кириш. Тупрок микробиологик фаоллиги унинг унумдорлигида мух,им урин тутади. Чунки тупрокдаги микробиологик жараёнлар гумификация-дигумификация характерини, тупрокни хдракатчан озик моддалар билан таьминланганлиги белгилайди. Улар уз навбатида тупрокнинг бошка агрокимёвий ва агрофизик хоссаларига таьсир курсатади. Шунинг учун тупрок микробиологик фаоллигини урганиш долзарб масала х,исобланади.

Биологик усуллар асосида ишлаб чикилган биологик препаратлар усимликларда учрайдиган х,ар хил касалликлардан х,имоя килишда ва уларга карши курашда таянч х,исоблаб келинган. Тупрокнинг биологик х,олати ва унумдорлигини мустах,камлаб ривожлантириб боришда асосий манба сапрофит микроорганизмлар хдётига чамбарчас

богликлиги исботланган. Жумладан, тупрокдаги органик моддаларнинг меъёрий булиши, азот кабул килувчи микроорганизмларнинг хаводаги эркин холатдаги азотни узлаштириши туфайли тупрокни биологик азотга бойитиш хусусиятига эга. Натижада микроорганизмлар иштирокида азот тупрокда тупланиб колмасдан балки усимликларни, калий, фосфор элементларининг усимликлар узлаштирадиган холитга хам олиб келади. Бунинг натижасида усимликларни биологик азотга, яъни экологик тоза озикаларга туйинтириб келади. Х,озирги технологияларнинг ривожланиши туфайли сунъий йул билан минерал азотли угитлар ишлаб чикарилди. Бу хосил килинган угит микроорганизмлар томонидан узлаштирилиб, яъни нитрификатор ва денитрификатор жараёни натижасида кулланилаётган азотли минерал угитининг 20-30% йуколиб кетиш жараёнига эга булса, яна 20% кисмини микроорганизмлар узлаштириш хусусиятига эга. Тупрокдаги усимликлар томонидан узлаштирилмайдиган фосфор захиралари жуда хам куп. Х,ар йили усимликлар фосфорни минерал холатига уларнинг 15-20% кисминигина узлаштиради, холос, колган кисми эса узлаштирилмай, захира холида тупланиб колади. Шу тупланиб бораётган ортофосфат ва усимликлар томонидан кийин узлаштириладиган бирикмалар Са, Fe, Al ларнинг микроорганизмлар томонидан парчалаб беради. Органофосфатларнинг минералланиш жараёнида иштирок этадиган микроорганизмлар Radiobacter ва Aspergillus таъсирида аникланилди [10; 11; 14].

Буз тупроклар шароитида микробиологик жадаллик бахор мавсумида юкори, чунки бахорда харорат ва намлик микроорганизмлар фаолигига кулай шароитни юзага келтиради [3; 4; 5; 12].

Д.АДодирова томонидан [1; 2] олиб борилган куп йиллик илмий изланишлар давомида республикамизнинг Туркистон тог тизмасида вертикал минтакаланиш тизимида ва Сурхон-Шеробод водийсида таркалган асосий туарокларнинг унумдорлик холатини белгиловчи катор информатив курсаткичларини урганиш буйича комплекс-тизимли тадкикотлар олиб борилган. Тадкикотлар давомида юкорида курсатиб утилган худудларда таркалган барча тупрок тип ва типчаларининг умумий биологик фаоллик даражаси бахоланган

Маълумки, симбиоз холида яшайдиган туганак бактериялар хар йили 3 млн. тонна хаводаги азотни узлаштириш хусусиятига эга. Эркин яшовчи азот кабул киладиган бактериялар эса, хаводаги азотни 2 млн тоннагача узлаштириш хусусияти борлиги маълум

[7].

Олигонитрофиллар (купчилик тадкикотчилар - олигоазофоллар деб юритадилар) тупрокда азотсиз органик моддаларни минералзация жараёнида иштирок этади. Уларнинг иштирокида атмосфера азотининг кучсиз фиксацияланади ва натижада тупрокни оксил моддалари билан бойитади. Олигонитрофиллар усимликларда органик моддаларни угловодларини парчаланишида ва углеродни азотга нисбатини камайишида мухим ахамиятга эга [13;14].

Олимларнинг кейинги берган бахоларига караганда, хар йили азот кабул килувчи микроорганизмлар хдводаги азотнинг 175-190 млн. тоннасини кабул килиш хусусиятига эга эканлигини аникланган. Шу билан бир каторда, унинг 90-110 млн тоннаси хар хил усимликларнинг узлаштиришига тугри келишлигини [4; 5; 8] аниклаганлар.

Тадкикот объекти: тадкикотлар Тошкент вилояти Урта Чирчик туманида таркалган сугориладиган утлоки тупроклар тадкикот объектлари сифатида хизмат килди.

Тадкикот услуби. Биологик тахлиллар учун алохида 0-30 ва 30-50 см чукурликлардан йил мавсумлари хамда экинларнинг вегетация даврлари буйича тупрок намуналари олинди ва тахлил килинди. Дала тажрибалари УзПИТИ олимлари томонидан ишлаб чикилган "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (УзПИТИ, 2007), тупрокдаги микроорганизмларнинг микдорлари Д.Г.Звягинцевнинг "Тупрок микробиологияси ва биохимияси услублари" (1980) кулланмаси буйича аникланди: аммонификаторлар - МПА (гушт-пептонли агар), актиномицетлар - КАА (крахмал-аммиакли агар), замбуруглар - Чапек, олигонитрофиллар - суюк Эшби озика мухитларида аникланди.

Тадкикот натижалари ва мух,окамаси. Юкорида келтирилган маълумотларни хисобга олган холда микроорганизмларнинг йил мавсумлари буйича бир-икки марта килинган тахлилига асосланиб, аник хулосага келиш кийин. Аммо, купчилик тадкикотчилар фикрига асосланиб микроорганизмларнинг ривожланиш динамикаси йил фаслларига караб узгариб боради дейилган фикрга кушилган холда, бизлар бахор, ёз ва куз фаслларида хар хил тупроклардан наъмуналар олиб ва ундаги микроорганизмларнинг гурухлари буйича тахлилиий тадкикотлар утказдик.

Утказилган тадкикотлар давомида хам юкоридаги фикр уз тасдигини топди десак, муболага булмайди. Бахор фаслида олинган натижаларга кура бактериялар (МПА) микдори типик буз тупрокларнинг сув айиргичида 0-30 см катламида 1г тупрокда 300 млн дона хужайрани ташкил этди. Бактерияларнинг энг кам микдори эса бугдойзорнинг уртача ювилган тупрогининг хайдалма катламида учради, бу курсаткич 1г тупрокда 150 млн дона хужайрани ташкил этади. Ювилиб тупланган типик буз тупрокларда 670 млн хужайрага етади. Бундан куринадики, энг куп бактериялар микдори ювилиб тупланган тупрокларнинг хайдалма катламиги тугри келади (1-жадвал).

Сугориладиган буз утлоки тупрокларда бактерияларнинг умумий микдори хайдов ости катламида 340 млн донани ташкил этган булса, утлоки тупрокларда камайган, яъни 220 млн донани ташкил этди. Утлоки боткок тупрокларда эса бактерияларнинг умумий микдори купайган, яъни 160 млн дона. Бу эса утлоки боткок тупрокларда намлик юкори булиши ва сизот сувларининг якинлиги билан характерланади.

Ёз фаслида эса бу курсаткичлар бир мунча камайганини куриш мумкин. Жанубий киялик типик буз тупроклар уртача эрозияга учраган хайдов ости катламида бактерияларнинг умумий микдори 6000 минг дона булса, ювилиб тупланган тупрокларда 460 млн хужайрани ташкил этди. Буз утлоки тупрокларда хайдов катламида бактерияларнинг умумий микдори 520 млн хужайрани ташкил этди.

Сугориладиган утлоки ш/ш тупрокларида бактерияларнинг умумий микдори хайдов ости катламда 160 млн хужайра, утлоки боткок тупрокларда бир мунча ошганини куриш мумкин. Яъни 410 млн дона хужайрани ташкил этди. Утлоки ж/f киялик тупрокларида эса камайган яъни, 45 млн дона хужайрани ташкил этди.

Тупрок микробиологик хоссаларига кура уларнинг микдори купайиши ёки камайиши тупрокка бериладиган озукага боFлик булса, иккинчи томондан унга бериладиган агротехник ишловлар таъсирига хам боFликдир. Изланишларимизда яна хам бу яккол намоён булди. Чунки тупрокнинг физик механик хоссаларини ёмонлашиши тупрокдаги микроорганизмларни хаёт фаолиятига салбий таъсир килади.

Бахор фаслида изланишлар олиб борилган жойда буFдойзор булса, ёз фаслида эса такрорий экин, яъни полиз экинлари экилганлиги микроорганизмлар микдори катта таъсир

курсатади. Урганилган тупрокларимизда Bac. B.megatherium B.mycoides, B.Subtilis ва бошка бактерия турлари таркалган булиб, ушбу тупрокларда Вас. Megatherium ва Bac mycoides туркумига мансуб бактериялар устунлик килди.

ЗамбуруFлар. Тадкик этилган тупрокларда замбуруглар хам кенг таркалган. Тупрокдаги бошка микроорганизмлар билан бир каторда тупрок унумдорлигида тупрок микроскопик замбуруглари катта урин тутади. Уларнинг куп сонли турлари тупрокда усимлик колдикларини парчалашда фаол иштирок этади.

Бизнинг тадкикотларимиз давомида эрозия жараёнлари урганилган тупрокларни микроорганизмлари микдорига таъсир курсатганлиги кузатилди. Айникса, бу уртача ювилган тупрокларда яккол намоён булади.

Бундан ташкари тупрок типчаларида хам намоён булди. Утлоки тупрокларга нисбатан сугориладиган буз утлоки тупрокларда микроорганизмлр микдори юкорилиги намоён булди. Яъни бахор мавсумида замбуруглар микдори сугориладиган буз утлоки тупрокларда 750 минг дона булса, утлоки тупрокларда 150 минг донани ташкил этди. Ёз фаслида бу курсаткич утлоки тупрокларда 450 минг дона булса, утлоки боткок тупрокларда камайганлиги намоён булди яъни, 97 минг донага етди. Юкоридагилардан куриниб турибдики, замбуруглар микдори сугориладиган буз утлоки тупрокларда бошка тупрок типчаларига нисбатан юкорилиги ва юахор фаслида юкорилигини куриш мумкин (1-жадвал).

Актиномицетлар. Актиномицетлар тупрокда мухим ахамитяга эга. Уларнинг функцияси тупрокда турли куринишларда кечади. Тупрокда катта микдорда органик моддаларни парчалаб азот хосил булишида иштирок этади. Уларнинг купгина микдори клетчаткани парчалайди. Айрим актиномицетлар гумусни парчалайди [6; 9].

Олинган натижалар буйича актиномиетлар микдори юкори эмас. Улар катлам буйича таркалишида муайян конуният сезилмайди. Ювилмаган ва ювилиб тупланган тупрокларда юкилган тупрокларга нисбатан уларни микдори юкорилиги кузатилади. Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, бу тупрокларда актиноминтлар микдорида катта тафовут куринмайди. Бирок, сув айиргич тупрокларни хайдов ости катламида бу микроорганизмизм тури ошганлиги (1г тупрокда 750 минг дона хужайра) кузатилади.

Актиномицетлар микдори утлоки тупрокларга нисбатан утлоки боткок тупрокларда юкорилиги (300 минг дона хужайра) кузатилди. Ёз фаслида эса утлоки боткок тупрокларга нисбатан утлоки тупрокларда актиномицетлар микдори ошганлигини куриш мумкин, яъни 450 минг дона хужайрани ташкил этди. Урганилган тупрокларда актиномицетларнинг ок, кулранг, пушти ранглари учради (1 -жадвал).

Олигонитрофиллар микдори изланиш олиб борилаётган жой тупрокларида замбруг ва актиномицетларга нисбатан куплиги кузатилди. Типик буз тупрокларда бахор мавсумида 2200-1500 минг донани ташкил этди. Утлоки тупрокларда 370 минг дона хужайра булса утлоки боткок тупрокларда 670 донани ташкил этди. Ёз фаслига келиб бу курсаткич камайди. Типик буз тупрокларда 750 минг дона хужайра булса, утлоки ва утлоки боткок тупрокларда бир мунча ошди (640 - 1100 минг хужайрани ташкил этди) (1-жадвал).

Демак, тадкик этилган тупрокларнинг микробиологик режимини урганиш уларда биологик жараёнлар жуда фаоллигини курсатди. Энг юкори фаоллиги утлоки ва утлоки боткок тупрокларга тугри келади. Олинган маълумотлар тахлил килиб куриладиган булса ушбу узгаришларнинг асосий кисмини тушунтириш мумкин булган мантикий асослари борлигини курамиз. Чунки урганилаётган тупрокларда киш мавсуми давомида тупрокка

тушган органик колдиклар микроорганизмлар томонидан деярли парчаланиб кетиши анча кам.

1-жадвал

Микроорганизмлар мивдорининг йил фасллари буйича динамикаси

(1г тупрокда минг дона хисобида, бахорги мавсум)

№ ТэсЕртага Зкиж Ац ы ов в фикато рялр ОЛНГОНИТрО ф ШЕЛ 3 р Заыбурутяар Антаношнцвтлар Доминант

едвйавяд ллк. см Бвдор Ei Kys Бавдпр Ез Куз Базцпр Ез Куз Бадор Ез Куз турпарн

] К-1.Гнанк 0-30 340 ООО 220 000 300 ООО 2200 75 С 1900 13 ОС' 300 300 750 150 з:о Б. megatherium

о у: тугpci:. 30-50 60 000 6000 45 000 750 :2С 1000 1100 75 300 370 анвд-

Cyi Ы2ДН ыади

лттиггич

К-2. Тнпиь: 0-30 460 ООО 150 ООО 150 ООО 1100 54С 970 750 300 370 300 160 220 В. megatherium

буз тугрсы. 30-50 90 000 33 000 150 ООО 730 90 1200 300 15 150 520 37 дтгик,-

мади

ювнпгак

К-3. Тнпиь: 0-30 670 »0 110 ООО 150 ООО 9000 1500 370 30 520 600 22 150 В. megatherium

оуз ЫБИ_"ШС 30-50 43 000 45 000 110 ООО 6000 130 970 220 7,5 1:0 адщ- I:-:HK- аннк,-

туплангзв М-УШ ыалн ыадн

2 Ко. Буг 0-30 ;20 »0 ?40 ООО 370 ООО 1500 73 С 1100 1900 750 750 750 150 750 В. megatherium

утлокн 30-50 340 ООО 3 7 000 :60 ООО 620 280 560 320 350 - анш:- 150 ЭННЕ;-

гупизелли m^rtti ыадн

5 К-Утлвеи 0-30 220 ООО 160 ООО 6С 000 1000 54С 370 1100 450 150 Аввк- 520 лтптк,- В. myc aides

30-50 90 000 37 000 45 000 ТОО 150 450 370 г к ы2дн 30 300 190 мади надн

4 К-3. Утлви 0-30 176000 45 000 75 000 1300 190 1200 750 220 600 30: 220 В. mvcoidas

30-50 75000 45 000 "5 000 600 160 600 "00 15 900 22: 15 300 Б. mveoidas

5 К-9. Утло си 0-30 340000 150 ООО 250 ООО 1S00 S4C 1600 2500 370 2200 350 110 750 Б. mycsafe

30-50 125000 7 ООО 0 100 ООО 300 290 700 650 15 220 600 52 аттак,-ыадн В. mycoides. Б. subtilis

6 К-б. 0-30 6/0 ООО 160 000 410 ООС 90 ОС' 57С 1100 19 ОС' 97 1300 520 190 370 В. mvcoidas

Утяокд- 30-50 ISO ООО 52 000 130 ООС 6700 ?ос 520 900 22 15 150 100 150 В. megatherium

Шунинг учун бахор фаслининг март, апрел ойларида микроорганизмларнинг фаоллиги бир оз пасаяди. Бахорда экилган кишлок хужалиги экинларига бериладиган ишлов, угитлаш ва сугориш ёз фаслига караб микроорганизмларнинг микдори усиб боришига замин яратади. Куз фаслида эса экиндан бушаган далаларда намгарчилик ва тупрокдаги озука моддалар анча камайиши микроорганизмлар микдорининг хам камайишига олиб келади. Кузги масвумга келиб хаво хароратининг ёзга нисбатан муътадиллашганлиги туфайли микроорганизмлар учун кулай шароитни юзага келтирди. Бу айникса олигонитрофиллар ва замбуругларнинг купайиши учун замин яратди. Урганилган тупрокларда бактерияларнинг (МПА) микдори типик буз тупрокда 150 млндан 340 млн хужайрани ташкил этса, буз утлоки ва утлоки-боткок тупрокларда икки баробарга ошди (1-

жадвал).

1-расм. Типик буз тупрокларда аммонификатор, 3aM6ypyF ва актиномицетларнинг куриниши.

Утлоки тупрокларда эса бу курсаткичнинг камайганлиги кузатилди. Бу мавсумда хам бактерияларнинг Вас. Mycoides Вас. mycoides, Вас. megatherium, Вас. subtilis туркумлари устунлик килди. Олигонитрофиллар микдори куз мавсумида энг юкори микдорни намоён этди. Яъни, утлоки тупрокларда 12-16 млн донага етди. Замбуруглар микдори хам типик буз тупрокларда 150 мингдан 1100-1900 минг ни ташкил этди. Бунда айтишимиз мумкинки, бактериялар микдори бу тупрокда камайши ва олигонитрофиллар ва замбуругларни купайишига сабаб булди. Актиномицетлар микдори ёзги мавсумга нисбатан ошганлиги кузатилди. Бу даврда типик буз тупрокларда 150-370 минггача, утлоки тупрокларда 220-750 минг донани ташкил этди.

Хулоса килиб айтганда, урганилган тупрокларда микроорганизмлар микдори йил мавсумларида узгариши кузатилди. Микроорганизмларнинг энг юкори микдори бахор фаслида кузатилди. Ёзги мавсумда эса уларнинг микдори бирмунча камайди. Кузга келиб тупрок харорати ва хаво харорати микроорганизмлар микдорининг ошишига олиб келди. Бу фаслда тупрокнинг 0-30 см катламида микроорганизмлар фаоллиги кузатилса, пастки катламлардга томон камайиб бориши кузатилди. ^олаверса уларнинг микдорини бахор фаслида юкорилиги кулай иклим шароитлари, яъни гидротермик шароитларни юзага келиши ва озикли моддаларнинг куплиги билан изохланади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Кадирова ДА. Микробиологическая характеристика эродированных богарных сероземов // Биология, экология ва тупрокшуносликнинг долзарб муаммолари: Республика илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент, 2008. -Б.61

2. Кадирова Д.А., Набиева Г.М., Саидова М.Э., Махкамова Д.Ю. Биологическая активность как диагностический показатель плодородия почв// Международная научная конференция XV Докучаевское молодежное чтение. «Почва как прородная биогеомембрана» - Санк-Петербург, 2012. С. 87-89

3. Каримов Х,.Н. Низамов С.А. Буз минтакаси тупрокларининг микробиологик холати (Самарканд вилояти тупроклари мисолида) // Узбекистон Тупрокшунослар ва агрокимёгарлари жамиятининг V курултойи матириаллари. Тошкент, 2010. 16-17 сентябр. - Б. 261-265.

4. Кононова М.М. Микробиологическая характеристика почв некоторых районов Средней Азии, Труды Аккаваксой опыто-оросительной станции, вып. 7, Ташкент, 1930

5. Кононова М.М., Лагунова Е.П. Результаты по изучению органического вещества сероземов совх. «Пахта-Арал» КССР. Тр. Почвенного ин-та им. В.В.Докучаева, т.23, М.-Л., 1940

6. Красильников Н.А. Актиномицеты-антогонисты и антагонисты и антибиотические вещества, Москва, 1950

7. Мишустин Е.Н. Микроорганизмы и плодородие почвы, "Природа", №10, 1953

8. Мишустин Е.Н. Микроорганизмы и продуктивность земледелия. М., "Наука", 1972

9. Новогрудский Д.М. Микробиологические процессы в почвах полупустынь, III. Категории почвенной влаги и нитирификация, «Почвоведенеие», №1, 1947.

10. Саидова М.Э. Почвы приаралья и их биологическая активность (на примере почв Чимбайского тумана).: Автореф. дис. ... канд. биол. наук. Ташкент, 2010. 28 -с.

11. Саидова М.Э., Гафурова Л.А. Оролбуйи худуди сугориладиган утлоки-аллювиал тупрокларининг экологик-биологик холатини диагностикасида замонавий ёндашувлар. Тошкент, 2022. 80-105 б.

12. Содикова Г.С. Бойсун тогининг тупрок-экологик шароитлари, тупрокларнинг биологик фаоллиги ва уларга эрозия жараёнларининг таъсири. Автореф.канд.дисс. Ташкент, 2011, 24 б.

13. Суховский Л.А., Веремейчик Л.А., Сафронова Г.В., Короленок Н.В., Ланцевич А.А. Изменение содержания и качественного состава микроорганизмов в минеральных субстратах, используемых для выращивания томатов // Вести Национальной Академии Наук Белоруссии. Агрохимия. Минск, 2006. -№2. -С. 73-77.

14. Трипольская Л.Н., Багданавичене З.Е., Романовская Д.К. Микробиологическая активность дерново-подзолистой почвы и разложение органических удобрений в осеннее-зимний период // Почвоведение. -Москва, 2004. - №9.-С. 1100-1108.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.