Научная статья на тему 'ҒЎЗА-ҒАЛЛА (1:1) ҚИСҚА НАВБАТЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИДА ТАКРОРИЙ ВА ОРАЛИҚ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОҚНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ'

ҒЎЗА-ҒАЛЛА (1:1) ҚИСҚА НАВБАТЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИДА ТАКРОРИЙ ВА ОРАЛИҚ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОҚНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
33
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ўтлоқи бўз тупроқлар / кузги буғдой / такрорий экин / оралиқ экин / ғўза / микроорганизмлар / бактериялар

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Халиков Баходир Мейликович, Бозоров Холмурод Махмудович, Закирьяева Саидахон Икрамовна

Маълумки, тупроқ қатламларида ўсимлик қолдиқлари ва тупроқнинг минерал қисмидаги азот, фосфор, калий, углерод, шунингдек, тупроқдаги бошқа микроэлементларни ўсимликлар ўзлаштира оладиган ҳолатги айланишида микроорганизмларнинг аҳамияти катта. Шу нуқтаи назардан, тупроққа органик қолдиқларни кўпайтириш тупроқ унумдорлиги ва ғўза ҳосилдорлигини оширишда муҳим аҳамиятга эга. Мақолада, Жиззах вилоятининг ўтлоқи бўз тупроқлари шароитида олиб борилган тажрибаларда ғўза-ғалла (1:1) қисқа навбатлаб экиш тизимларида такрорий ва янги оралиқ экинларни парваришлаш, улардан фойдаланиш турларини тупроқ микробиологик хоссаларига таъсири ўрганилган. Унга кўра, кузги буғдойдан сўнг такрорий ва оралиқ экинлар парваришлаш натижасида тупроқ микробиологик хоссалари яхшиланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по искусствоведению , автор научной работы — Халиков Баходир Мейликович, Бозоров Холмурод Махмудович, Закирьяева Саидахон Икрамовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗА-ҒАЛЛА (1:1) ҚИСҚА НАВБАТЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИДА ТАКРОРИЙ ВА ОРАЛИҚ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОҚНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ»

ГУЗА-ГАЛЛА (1:1) ЦИСЦА НАВБАТЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИДА ТАКРОРИЙ ВА ОРАЛИЦ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОЦНИНГ МИКРОБИОЛОГИК ХОССАЛАРИГА

ТАЪСИРИ

1Халиков Баходир Мейликович ,2Бозоров Холмурод Махмудович ,3Закирьяева

Саидахон Икрамовна

1Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадкикот

институти, к.х.ф.д., профессор 2Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадкикот

институти, к.х.ф.ф.д., катта илмий ходим 3Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Микробиология институти, к.х.ф.ф.д.,

катта илмий ходим https://doi.org/10.5281/zenodo. 8372573 Аннотация. Маълумки, тупроц цатламларида усимлик цолдицлари ва тупроцнинг минерал цисмидаги азот, фосфор, калий, углерод, шунингдек, тупроцдаги бошца микроэлементларни усимликлар узлаштира оладиган уолатги айланишида микроорганизмларнинг ауамияти катта. Шу нуцтаи назардан, тупроцца органик цолдицларни купайтириш тупроц унумдорлиги ва гуза уосилдорлигини оширишда мууим ауамиятга эга. Мацолада, Жиззах вилоятининг утлоци буз тупроцлари шароитида олиб борилган тажрибаларда гуза-галла (1:1) цисца навбатлаб экиш тизимларида такрорий ва янги оралиц экинларни парваришлаш, улардан фойдаланиш турларини тупроц микробиологик хоссаларига таъсири урганилган. Унга кура, кузги бугдойдан сунг такрорий ва оралиц экинлар парваришлаш натижасида тупроц микробиологик хоссалари яхшиланган.

Калит сузлар: утлоци буз тупроцлар, кузги бугдой, такрорий экин, оралиц экин, гуза, микроорганизмлар, бактериялар.

Аннотация. Известно, что микроорганизмы играют важную роль в преобразовании пожнивные остатков в почвенных слоях и азота, фосфора, калия, углерода в минеральной части почвы, а также других микроэлементов в почве в состояние, которое могут усваивать растения. В связи с этим, увеличение содержания органических остатков в почве имеет важное значение для повышения плодородия почвы и урожайности хлопка. В статье исследуется влияние ввыращивания повторных и новых промежуточных культур на микробиологические свойства почвы при короткосменных системах выращивания хлопчатник : зерновые (1:1) в экспериментах, проведенных в условиях лугово-сероземных почв Джизакской области

Ключевые слова: лугово-сероземные почвы, озимая пшеница, повторная культура, промежуточная культура, хлопчатник, микроорганизмы, бактерии.

Abstract. It is known that microorganisms play an important role in transforming plant residues in soil layers and nitrogen, phosphorus, potassium, carbon in the mineral part of the soil as well as other trace elements in the soil into a state that can be assimilated by plants. In this regard, increasing the content of organic residues in the soil is important for improv ing soil fertility and cottonyields. The article studies the influence of growing repeated and new intercrops on microbiological properties of soil in short-cycle cultivation systems cotton: cereals (1:1) in experiments conducted in the conditions of meadow-serozem soils of Jizzak region.

Keywords: meadow-sierozem soils, winter wheat, repeated crop, intercrop, cotton, microorganisms, bacteria.

КИРИШ

Тупрокнинг хосил булиш жараёни ва унинг унумдорлигини ошиши микроорганизмлар билан хам бевосита боглик;. Тупрокка тушадиган органик массанинг асосий кисмини усимликларнинг поя, барг, илдиз ва бошка колдиклари ташкил этиб, уларнинг чириши натижасида эса тупрокда чиринди пайдо булади. Мана шу жараённинг содир булишида микроорганизмларнинг ахамияти бенихоя чексиздир.

Тупрокдаги органик моддаларнинг микроорганизмлар ёрдамида биологик сингдирилиши туфайли органик моддаларнинг парчаланиши содир булади. Тупрокда жуда куп микдорда хилма-хил микроорганизмлар: бактериялар, актиномицетлар, замбуруглар, сув утлари, лишайниклар ва содда, тубан жониворлар яшайди. Уларнинг микдори нихоятида узгарувчан булиб, 1 грамм тупрокдаги сони миллион ва млрд. гача етади. Шунингдек, тупрокнинг микробиологик фаоллиги оркали унинг хоссалари, режимлари хамда унумдорлиги шаклланади [1].

Тупрок унумдорлигини саклаш ва оширишда дехкончилик тизимида экинларни алмашлаб экиш энг самарали усуллардан бири булиши билан бирга тупрокда микроорганизмларни хам рагбатлантиради. Чунки, хар бир экин илдизидан турли моддалар ажралади ва булар микроорганизмларга таъсир килади. Шунингдек, усимликлардан коладиган органик колдиклар хам микроорганизмларга ижобий таъсир этиши илмий асосланган [2].

Типик буз, утлоки аллювиал хамда такирсимон тупроклар шароитида алмашлаб экиш тизимларининг кулланилиши, яъни такрорий дуккакли-дон ва оралик экинлар, хамда асосий экинга соя экилиши микроорганизмлар учун кулай мухитнинг яратилиши натижасида тупрок унумдорлигини саклаш ва оширишга ижобий шароит яратган. Тупрокда олиготроф, бацилла, актиномицет ва педотрофил индекс курсаткичлар микдорининг камайиши хисобига тупрокда гумус ва азотли органик моддалар парчаланиш ассимиляция киладиган бактериялар, аммонификаторлар ва олигонитрофил микроорганизмлар микдорининг купайиши эса углерод ва азотли органик моддаларнинг купрок микдорда тупланишига замин яратган [3, 4].

Микроорганизмлар кишлок хужалигида далаларда турли органик колдикларни купайтириш хисобига азотдан фойдаланишни макбуллаштиради ва кулланиладиган азот меъёрини камайтиришга хизмат килади [5].

Тупрокдаги агрофизик, агрокимёвий ва микробиологик жараёнларнинг, хосса, режим ва унумдорликнинг хозирги холатларининг сабабларини билиш ва унумдорликка бахо бериш хамда керакли томонга бошкариш учун тупрок микробиологик фаоллигини урганиш мухим масалалардан биридир.

МАТЕРИАЛЛАР ВА УСЛУБЛАР.

Тадкикотлар ПСУЕАИТИнинг Жиззах вилояти утлоки буз тупроклари шароитида 2021-2022 йилларда олиб борилди. Тадкикот объекти сифатида утлоки буз тупроклар, соянинг "Орзу" нави, оралик экинлардан Эспарцет (Баргак) нинг "Милютинский -2", Клевер (кизил себарга) нинг "Узбекистанский-3" ва гузанинг урта толали "Пахтакор-3" навлари олинган. Унда, Алмашлаб экишнинг 1:1, галла:гуза тизимида такрорий экин сифатида

экилган соядан сунг хамда, такрорий экин экилмасдан кора шудгор фонида оралик экинларни парваришлаб чигит экиш олдидан икки хил фойдаланиш турлари кулланилди. Биринчи фойдаланиш турида оралик экинлар 15-20 см колдириб уриб олинади ва хайдалади. Иккинчи фойдаланиш турида эса урилмасдан, яъни оралик экинлар кук массаси майдаланиб шудгор сифатида шудгор килинади. Оралик экинлар алохида ва аралаш холда парваришланди. Ушбу оралик экинлар фонида фойдаланиш турлари таъсирида тупрокнинг микробиологик хоссаларини узгариши урганилди.

Тадкикотлар дала ва лаборатория шароитида олиб борилиб, бунда тупрок намуналарини олиш, тахлилга тайёрлаш «Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах» [6], оралик экинларини усиши, ривожланиши, хосилдорлиги «Дала тажрибаларни утказиш услублари» [7] каби услубий кулланмалар асосида амалга оширилди. Тупрок намуналарини микробиологик тахлил килишда тупрок микробиологиясида умумий кабул килинган усуллардан фойдаландик [8, 9, 10].

Тажриба 13 та вариантдан иборат булиб, 1- вариант назорат, кузги бугдойдан сунг хеч кандай такрорий хамда оралик экин экилмасдан гуза парваришланган. Долган вариантлар колган вариантлар назоратга нисбатан таккосланиб урганилган. НАТИЖАЛАР ВА МУНОЗАРА

Тупрокларда оксиллар энг жадал парчаланади ва хужайраланинг курук массасининг 50% ни ташкил килади. Оксиллар аммонификаторлар - аэроб ва анаэроб бактериялар, актиномицетлар, хамда замбуруглар томонидан парчаланади. Ушбу микроорганизмлар томонидан оксилларнинг парчаланиши натижасида азот аммиак куринишида ажралади. Аммонификация жараёни усимликларнинг озикланишида катта ахамият касб этади. Олигонитрофиллар - тупрокдаги азот ва углеродни трансформациясида ахамияти катта. Бу гурух микроорганизмлар энг мухим органик моддани углерод кисмини парчалайди. Азотфиксация килувчи бактериялар атмосферадаги азотни узлаштириш хусусиятига эга. Уларнинг тупрокда тупланиши уни маълум микдорда азот билан бойишига олиб келади.

Галла^за алмашлаб экиш далаларида такрорий х,амда оралик экинларни тупрокда микроорганизмлар фаолиятига таъсири буйича тах,лил натижаларига кура, микроорганизмлар дастлаб кузги буFдойдан сунг (мавсум охирида) уч нуктада урганилди. Уларнинг меъёри бир грамм тупрокда аммонификаторлар даслабки тупрок тах,лилларида тегишлича 4,2х107 ни, фосфор парчаловчи бактериялар 4,8х106 ни, олигонитрофиллар 2,1х106 ни, микромицитлар 3,3х104 ни ва актиномицитлар 6,5х103 ташкил этганлиги аникланди. Бу эса уз навбатида аммонификаторлар, фосфор парчаловчи бактериялар, олигонитрофиллар ва актиномицитлар тупрок учун хос булган меъёрдан 1-2 тартибга кам эканлиги, х,амда микромицидлар эса тупрок учун хос булган меъёрдан 1-2 тартибга юкори эканлиги аникланди.

Мавсум охирига келиб аммонификаторлар ва микромицитлар микдори узгармади, яъни дастлабкига якин маълумотлар олинди. Олигонитрофил ва фосфор парчаловчи бактериялар хамда актиномицетлар эса такрорий экин экилган ва экилмаган фонларда оралик экин сифатида экилган клевер (кизил себарга) ва эспарцет экинларини алохида ва аралаш холда парваришланиб, фойдаланиш турларига боглик холда мавсум бошига нисбатан узгарганлиги аникланди. Маълумотлар 1 -жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Тажриба даласи тупрогининг микробиологик мониторинги

(Бир грамм тупровда КХ,Б хисобида, 0-30 см катламда)

№ Навбатлаб экиш тизимлари Оралик экинларда н фойдалани ш тури Микроорганизм турлари

Аммониф и- каторлар Фосфор парчаловч и бактериял ар Олигонитр о-филлар Микром и-цитлар Актином и-цитлар

Кузги бугдойдан сунг, 2021-йил ёз 4,2х107 4,8х106 2,1х106 3,3х104 6,5х103

Fy3a амал даври охирида, 2022 й, куз

1 1:1. Кузги бугдой+кора шудгор:гуза - 3,2x107 2,8x106 2,0x105 3,0x104 5,4х103

2 1:1. Кузги бугдой+ кора шудгор+оралик экин (эспарцет) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 4,8x107 4,9x106 5,7x106 4,3x104 6,5х103

3 Урилмасда н хайдалади 5,4x107 5,6x106 7,8x106 5,4х104 7,4х103

4 1:1. Кузги бугдой+такрори й экин соя +оралик экин (эспарцет):гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 5,5x107 2,5x107 1,9x106 6,5х104 1,2х104

5 Урилмасда н хайдалади 7,3x107 2,4x107 1,8x106 7,3x104 1,5x104

6 1:1. Кузги бугдой+ кора шудгор +оралик экин (клевер) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 5,3x107 7,5x106 8,2x106 4,4х104 6,8х103

7 Урилмасда н хайдалади 5,6x107 7,8x106 8,9x106 5,3x104 7,5х103

8 1:1. Кузги бугдой+ такрорий экин соя+оралик экин (клевер) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 7,9x107 1,6x107 1,4x107 7,6х104 1,9х104

9 Урилмасда н хайдалади 9,4x107 3,5x107 1,9x107 8,6x103 2,4x104

1 0 1:1. Кузги бугдой+ кора шудгор+оралик экин (Эспарцет+клев ер) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 5,3x107 1,5x107 7,9x106 4,4х104 1,4х104

1 1 Урилмасда н хайдалади 5,5x107 3,9x107 8,3x106 4,7x104 1,5x104

1 2 1:1. Кузги бугдой+ такрорий экин соя+оралик экин (Эспарцет+клев ер) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 6,5x107 1,6x107 2,0x107 7,1х104 8,0х104

1 3 Урилмасда н хайдалади 7,2x107 2,7x107 2,4x107 7,3x103 9,0х104

Тупрок учун меъёри n x 108 n x 107-8 n x 107 n x 102-3 n x 105-6

Тадкикотлар гуза-галла (1:1) тиизмида бир ротция давомида асосий экинлар оралигида такрорий ва оралик экинлар парваришлаш оркали тупрок хоссаларини яхшилашга каратилган. Урганилган микроорганизмлардан аммонификаторлар гуза амал даврим охирига бориб назорат вариантда 3,2х107 га тенг булган булса, такрорий экин экилмасдан кора шудгорга колдирилган форнда оралик экинлар парваришланганда 4,8 -5,6х107 га тенг булди. Такрорий экинга соя парваришланиб ундан сунг оралик экинлар экилганда 5,5-9,4х107 га тенг булиб, бу эса тупрок юзаси йил давомида усимликлар билан копланиб туриши хам экин хам тупрокда микроорганизмлар купайишига замин яратади. Актиномицид микроорганизмлар тупрокда юкорида таъкидланганидек асосан усимлик колдиклари таркибида оксилларни парчалайди. Натижада аммонификация жараёни тезлашади. Тадкикотларда актиномицидларда аммонификаторлар каби конуният кузатилди.

Фосформобилизация килувчи микроорганизмлар минерал ва органик фосфорни усимликлар узлаштира оладиган формага утказади. Тажрибада такрорий экин соядан сунг оралик экинлар парваришланган вариантларда 1 г тупрокда КХр 1,5-3,9х107 га тенг булиб, такрорий экин экилмасдан оралик экинлар парваришланга хамда, дастлабкига нисбатан 1 тартибга юкори булди. Оралик экинларни 15-20 см колдириб урилган вариантларга нисбатан урилмасдан оралик экинлар кук массаси сидерат сифатида хайдалган вариантларда юкори булганлиги аникланди. Бунга сабаб такрорий экинлар парваришланиши ва оралик экинларини урилмасдан тупрокка сидерат сифатида хайдалиши натижасида тупрокда усимлик колдиклари микдори юкори булганлиги билан изохлаш мумкин. Оралик экинлар такрорий экин соядан сунг аралаш холда парваришланганда фосфор парчаловчи бактериялар 1 тартибга юкори булганлигини саклаб колди. Ушбу конуният олигонитрофил бактериялар хамда актиномицетларда хам кузатилди. Эътиборли томони утлоки буз тупроклар шароитида йил давомида ердан самарали фойдаланиш, яъни, кузги бугдойдан бушаган майдонларда такрорий экин сифатида соя парваришлаш, ундан сунг оралик экинлар парваришлаш ва улардан сидерат сифатида фойдаланиш натижасида олигонитрофил бактериялар тупрок учун хос булган меъёрда (n х 107) булади. Бу эса мазкурагротехник тадбирлар оркали тупрок унумдорлигини тиклаш мумкинлигини англатади. Актиномицетлар учун эса бу фикрни куллаш бир неча ротацияни амалга ошириш ёки оралик экинлардан фойдаланишда бир неча экин турларини аралаш холда парваришлаган холда эришиш мумкин.

Хулоса. Микроорганизмларнинг купайиши ёки камайиши тупрок шароити, озикланиши яъни органик моддалар микдорига боглик. Демак, тупрокда органик массани купайтириш оркали тупрок микробиологик хоссаларини яхшилаш ва шу оркали тупрок унумдорлигини ошириш мумкин.

REFERENCES

1. Давронов Микроблар дунёси. Рисола. Тошкент, ТошДАУ нашриёт булими, 2002 йил. Б. 6-20.

2. Низамиддинов К. Микробиология фанидан маърузалар матни. Термиз, 2020 й. Б. 44-46.

3. Халиков Б.М Янги алмашлаб экиш тизимлари ва тупрок унумдорлиги. Тулдирилган 2 -нашр. Монография. -Тошкент, "Навруз" нашриёти, 2021, 140 б.

4. Халиков Б.М., Негматова С.Т. ^иска навбатли алмашлаб экиш тизимларида оралик экинларнинг ахамияти. Монография. "Навруз" нашриёти. Тошкент 2020. Б. 156-157.

5. Houyu Li, Lu Tan, Wei Liu, Xiaojing Li, Dandan Zhang, Yan Xu. Unraveling the effect of added microbial inoculants on ammonia emissions during co-composting of kitchen waste and sawdust: Core microorganisms and functional genes. Science of The Total Environment. Volume 874,20 May 2023, 162522. https://Www.sciencedirect.comjournal/science-of-the-total-environment/vol/874/suppl/C.

6. Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах.» Ташкент, 1963. 439 с.

7. Дала тажрибаларини утказиш услублари. -Тошкент. УзПИТИ 2007.-148 б.

8. Звягинцев Д.Г. Методы почвенной микробиологии и биохимии. Москва, 1991 г., 365 с.

9. Йожеф Сеги. Методы микробиологии и биохимии почв. Будапешт, 1986 г. 156 с.

10. Селибера Г.Л. Большой практикум по микробиологии под ред, Москва, 1962 г. 240 с

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.