Научная статья на тему 'ҒЎЗА, КУЗГИ БУҒДОЙ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА ЕРГА ИШЛОВ БЕРИШНИ ЭКИНЛАР ҲОСИЛДОРЛИГИГА ХАМДА ИҚТИСОДИЙ САМАДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ'

ҒЎЗА, КУЗГИ БУҒДОЙ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА ЕРГА ИШЛОВ БЕРИШНИ ЭКИНЛАР ҲОСИЛДОРЛИГИГА ХАМДА ИҚТИСОДИЙ САМАДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
88
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хайдаш / минимал ишлов бериш / ғўза / кузги буғдой / такрорий экин / хайдаш чуқурлиги / тупроқ унумдорлиги / хосилдорлик

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Хасанова Фирюза Марифовна, Маъруфханов Хусанхўжа Мурод Ўғли, Маъруфханов Хасанхўжа Мурод Ўғли

Мақолада ғўза, кузги буғдой ва такрорий экинларни етиштиришда ерни экишга тайёрлашда ҳар хил технологияларни қўллашни экинлар хосилдорлигига таъсири ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗА, КУЗГИ БУҒДОЙ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА ЕРГА ИШЛОВ БЕРИШНИ ЭКИНЛАР ҲОСИЛДОРЛИГИГА ХАМДА ИҚТИСОДИЙ САМАДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ГУЗА, КУЗГИ БУГДОЙ ВА ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАРНИ ЕТИШТИРИШДА ЕРГА ИШЛОВ БЕРИШНИ ЭКИНЛАР ^ОСИЛДОРЛИГИГА ХАМДА ЩТИСОДИЙ

САМАДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ *Хасанова Фирюза Марифовна, 2Маъруфханов Хасанхужа Мурод ^ли 3Маъруфханов Хусанхужа Мурод уFли Ч.х.ф.н., профессор 2 магистр ТашДАУ 3ПСУЕАИТИ таянч доктаранти, магистр ТашДАУ https://doi.org/10.5281/zenodo.8002954

Аннотация. Мацолада гуза, кузги бугдой ва такрорий экинларни етиштиришда ерни экишга тайёрлашда щр хил технологияларни цуллашни экинлар хосилдорлигига таъсири ёритилган.

Калит сузлар: хайдаш, минимал ишлов бериш, гуза, кузги бугдой, такрорий экин, хайдаш чуцурлиги, тупроц унумдорлиги, хосилдорлик.

Мавзуни долзарблиги. Республикамизнинг турли тупрок-иклим шароитларида ерларни хайдашда янги ресуртежамкор техника ва воситаларни куллаш, уларга агрономик жихатдан бахо бериш, гуза-галла киска навбатлаб экиш тизимида ерга асосий ва экиш олдидан ишлов беришни минималлаштириш, бегона утларга карши курашнинг экологик тоза усулларини ишлаб чикиш долзарб вазифалардан бири хисобланади.

Шу жумладан, гуза ва гуза мажмуидаги экинларни етиштиришда тупрокка минимал ишлов бериб, катор ораларини ишлаш тизимини такомиллаштириш ва техник воситаларни куллаш услубларини ишлаб чикиш, тупрок намлигини саклаш, усимлик колдикларидан ва чириндидан самарали фойдаланиш максадида хар хил ишлов бериш воситалари ёрдамида тупрокка юза, чукур ва ишлов берилмасдан гуза, бугдой хамда такрорий экинлар экиш, тупрокка ишлов беришнинг замонавий ресурстежамкор технологияларини ишлаб чикиш услубларини урганишни талаб этмокда.

Тупрок унумдорлигини саклаш ва кишлок хужалик экинлари хосилдорлигини ошириш максадида турли тупрок шароитларида бугдойни ва гузани етиштиришда хар хил усулда ерни тайёрлаб экиш; бугдой колдикларидан самарали фойдаланиш хисобига тупрокдаги чиринди микдорини ошириш ва такрорий экинлардан тупрокдаги азот микдорини ошириш буйича дала тажрибалари хар хил тупрок шароитларида олиб борилиб, тупрокдаги агрофизик ва агрокимё узгаришларни аниклаш асосида экинлар тизимида ерга ишлов бериш чукурлиги ва муддатлари урганиш буйича изланишлар олиб борилди.

Тажриба олиб бориш услублари: кам харажат технологияларни куллаб экинлардан сифатли хосил олиш буйича тадкикотлари Пахтачилик ИТИ "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (2007 й.), "Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах" услубномаларига асосан олиб борилган.

Ишнинг асосий максади: экинларни янги навбатлаб экиш тизимида тупрокни унумдорлигини саклайдиган ва экинларни хосилдорлигини оширадиган тупрокка ишлов берадиган технология ишлаб чикиш ва фермер хужаликларига жорий этиш.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Кузги бугдой 28-30 смга хайдаб экилган ва хайдамасдан пушта олиб экилган майдонларда бугдойни усиш ва ривожланиши хайдамасдан экилган вариантга нисбатан бир мунча яхши ва усиш фазалари 4-5 кунга тезрок утганлиги кузатилди. Х,осилдорлик мунтазам хайдаб экилган вариантда 2,88т/га, пуштани кайта олинган (доимий) варианта 2,36 т/га ва хайдалмасдан экилган вариантда 1,35т/гани ташкил этди. Шу вариантларда бугдой урилиб олингандан сунг такрорий экин сифатида маккажухори ва мош июн ойини 3-чи ун кунлигида экилганда юкорида олинган маълумотларга мос холдаги хосил олинди. Тажрибаларимизда энг юкори хосил такрорий экин сифатида маккажухори хайдаб экилганда -5,99 ц/га, хайдамасдан экилганда 3,47 т/га олинган ва шунга мос холда мош 1,88 т/га хосил олинди. Олинган маълумотга асосан экинлардан мул хосил олиш учун экиш олдидан 28-30 смга хайдаб, бороналаш утказиш лозим. Доимий пуштани кайта текислаб экин экилса сарф харажат камаяди, лекин хосилдорлик бир мунча кам булгани тажрибада олинган маълумотлар курсатиб турибди. Тупрокка ортикча ишлов берилмаслиги хисобига уни зичлашиши камайишига эришилади ва олинган хосил хайдаб етиштирилган технологияни кулланганга нисбатан кам олинди (бугдой-2,36т/га, маккажкхори-4,67 т/га ва мош 1,34 т/га).

Худди шундай холат мош экилганда хам кузатилиб хайдаб экилганда 2,5 марта куп хосил олишга эришилди.

Такрорий экин сифатида кунгабокар август ойда экилиб 2,0 тонна силос олиш мумкинлиги аникланди. Дони эса 85-90% пишиб етилди, уртача бир саватининг огирлиги 125-150 грамни ташкил этди. Шу вариантларда кейинги йилда гуза етиштирилганда усув даври охирига келиб вариантлар буйича тупрок агрофизик холати бир мунча яхшилангани кузатилди. Тупрокни хайдалма (0-30) ва хайдалма остки (30-50 см) катламида тупрок хажм массаси дастлабки йил холатига нисбатан бугдой ва гуза навбатлаб экиш даласида кулланилган технологиялар натижасида тупрок агрофизик холати яхшилангани кузатилди. Шунга асосан гузани усиш ва ривожланишида вариантлар орасидаги бирмунча (учинчи йилга нисбатан) кам фарк булгани кузатилди.

Андижон вилоятида юкори хосил бугдойдан бушаган майдонни 22-25 см ёзда хдйдаб маккажухори етиштириб ва кузда 30-35 см чукурликга хайдаб сунг гуза етиштирилган майдонларда олинди уртача икки йилда 34,5 ц/га. Ёзда хайдалиб сунг кейинги йил гуза етиштирилган майдондан олинган хосил кузда хайдалган ерга нисбатан 1,9-6,1 ц/гагача паст булди. Ёзда хайдамасдан макка етиштириб сунг кузда хайдаш (30-35 см) хисобига 32,5 ц/га пахта хосили олинди.

ПСУЕАИТИ ни Самарканд, Фаргона ва Андижон ИТС ларида олиб борилган тажрибаларда типик, оч буз тупроклар шароитида олинган маълумотлар бир бирига якин булиб, барча широитда хам экин экиш олдидан 25-30 смга хайдалиб экилган майдонларда юкори хосил олишга эришилган. Бугдой хосилдорлиги мос холда гектаридан 2,20 т.; 1,62 ва 1,37 тоннни ташкил этганда, такрорий экилган маккадан Андижонда хайдаб экилганда 3,92 т/га ва хайдамасдан экилганда 2,15 т/га силос олишга эришилди. Самарканд шароитида эса тупрокка минимал ишлов бериш ва кабул килинган услубда экилган такрорий маккажухоридан бир хил хосил олишга эришилди (3,15-3,55 т/га).

Самарканд вилояти шароитларида хам сентябрда 28-30 см чукурликка хайдалган майдонларда гуза етиштирилганда 30,9 ц/га. Кузги бугдойдан сунг икки хил муддатда ва чукурликда хайдабер тайёрланиб такрорий экин сифатида ловия июлни биринчи ярмида

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

экиб парваришланганда 16,9 ц/га, кечки муддатда экилганда юза хайдаш хисобига бошка муддат ва чукурликка нисбатан 0,7 ц/гагача юкори хосил олинди.

Шу билан бирга куйидагини такидлаш лозим хар хил ер тайёрлаш технологияни куллаб гуза, кузги бугдой ва такрорий экинлар экиб парваришланганда минимал ишлов бериб кузги бугдой ва такрорий экинларниетиштириш ерни хайдаб экишга тайёрлаб шу экинларни етиштиришга нисбатан юра ишлов бериш технологияларни куллаб кузги бугдой етиштирилганда энг юкори иктисодий курсатгич доимий пуштага экилганда олинди, соф даромад 1191500 сумни ташкил этди, рентабеллик эса 32,7 фоизни ташкил этди. Иктисодий самарадорлик: факат экиш олди ишловларни сонини камайтириш хисобига гектарига 46500-128211 сумни иктисод килишга эришилди. Такрорий соя экишда минимал ишлов бериш хисобига сарф харажатларни 9,5 дан 7,8 одам/соатга камайтирилди.

Умуман олганда тадкикотлар маълумотларига асосан куйидаги хулосани килиш мумкин. Тупрокка турли ишлов технологияларини куллаб гуза ва бошка экинлар парваришланганда унинг агрофизик курсаткичларига боглик холда усимликни тупрокдаги озукаларни узлаштириши ва ривожланиши билан узлуксиз холда хосил салмогига уз таъсири курсатади.

REFERENCES

1. Бойметов Р., Аликулов С. - Кузги шудгор ерга мадор. //Узбекистан кишлок хужалиги. журнал. № 11. 2007. Б. 3.

2. Караханов А., Толыбаев А.Е. - Ресурсосберегающая технология возделывания повторных культур путем минимальной обработки почвы. // Фермер хужаликларида пахтачилик ва галлачиликни ривожлантиришнинг илмий асослари. Тошкент 2006. 7376 б.

3. Кондратюк В.П. - Обработка почвы под посев хлопчатника. К. Ташкент. 1972. 196198 с.

4. Мухамеджанов М.В. "Новая система земледелия по коренному повышению плодородия орошаемых почв". Научный отчет. Т.1981 г. 22-28-б

5. Мирзажонов - Ерни кайси чукурликда хайдаш керак//. Пахтачилик ва дончилик ривожлантириш муаммолари. Тошкент-2004й. 58-59 б.

6. Слесарева Л.Н., Рыжов С.Н. - Роль структуры и сложения в повышении производительной способности орошаемых сероземов. К. Узбекистан ФАН нашриёти. 1984. С. 160.

7. Дала тажрибаларини утказиш услублари. Тошкент 2007. 148 б.

8. Доспехов Б.А. Статистическая обработка данных поливных опытов, Ж.Земледелие.1965. №10. с.7-11

9. Алматов Б., Жоракулов Б., Сувонов Ш., Парманов Ш. Сугориш технологияларининг хосилдорликка таъсири, "Гуза ва гуза мажмуидаги экинларни парваришлаш агротехнологияларини такомиллаштириш" мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани мавзулари асосидаги маколалар туплами. Тошкент 2013.307-310 б.

10. Бакиров Ф.Г., Петрова Г.В., Долматов А.П., Петров Д.Г. - Ресурсосберегающие технологии на чернозёмах южных Оренбургской области// Достижения науки и техники АПК, 2014, №5. 3-5 -с

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

11. Хасанова Ф.М. научные отчеты за 2002-20014 годы.

12. Хасанова Ф.М., Карабаев И.Т.. Технология подготовки почвы под посев повторных культур. «Еуза ва кузги бугдойнинг парваришлаш агротехнологияларини такомиллаштириш» мавзусидаги халк. илм. амал. конф. макол. туп. 24-25 декабр 2002 й. - Тошкент. 2003. 167-169 бетлар

13. Хаснова Ф., Гайдаров А., Бахромов С. - Бугдойдан кейин тупрокка ишлов бериш усуллариининг тупрок агрофизик хусусияларига таъсири. //Дехкончилик тизимида зироатлардан мул хосил етиштиришнинг манба ва сув тежовчи технологиялари. Тошкент. 2010. 149-151 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.