Научная статья на тему 'КОЛИЧЕСТВО КОРНЕВЫХ И СТЕБЛЕВЫХ ОСТАТКОВ, ОСТАВЛЯЕМЫХ ПРОМЕЖУТОЧНЫМИ КУЛЬТУРАМИ В ПОЧВЕ, И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ВОДОПРОНИЦАЕМОСТЬ ПОЧВЫ'

КОЛИЧЕСТВО КОРНЕВЫХ И СТЕБЛЕВЫХ ОСТАТКОВ, ОСТАВЛЯЕМЫХ ПРОМЕЖУТОЧНЫМИ КУЛЬТУРАМИ В ПОЧВЕ, И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ВОДОПРОНИЦАЕМОСТЬ ПОЧВЫ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
26
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Луговые серозёмы / плодородие почвы / промежуточные культуры / рапс / вика / стеблевые и корневые остатки / водопроницаемость.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Турсунов Иброҳимжон Абдуҳалимович

В данной статье приводится подробный анализ важности посадки промежуточных культур после озимой пшеницы и накопления большого количества органической массы в почве (корневых и стеблевых остатков). Это, в свою очередь, приводит к улучшению плодородия почвы, агрофизических и агрохимических свойств.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КОЛИЧЕСТВО КОРНЕВЫХ И СТЕБЛЕВЫХ ОСТАТКОВ, ОСТАВЛЯЕМЫХ ПРОМЕЖУТОЧНЫМИ КУЛЬТУРАМИ В ПОЧВЕ, И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ВОДОПРОНИЦАЕМОСТЬ ПОЧВЫ»

УДК: 633.34+631.54 КОЛИЧЕСТВО КОРНЕВЫХ И СТЕБЛЕВЫХ ОСТАТКОВ, ОСТАВЛЯЕМЫХ ПРОМЕЖУТОЧНЫМИ КУЛЬТУРАМИ В ПОЧВЕ, И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ВОДОПРОНИЦАЕМОСТЬ ПОЧВЫ

Турсунов Иброхршжон Абдух;алимович

Андижанский институт сельского хозяйства и агротехнологий

В данной статье приводится подробный анализ важности посадки промежуточных культур после озимой пшеницы и накопления большого количества органической массы в почве (корневых и стеблевых остатков). Это, в свою очередь, приводит к улучшению плодородия почвы, агрофизических и агрохимических свойств.

Ключевые слова: Луговые серозёмы, плодородие почвы, промежуточные культуры, рапс, вика, стеблевые и корневые остатки, водопроницаемость.

ОРАЛЩ ЭКИНЛАРНИНГ ТУПРОВДА ЦОЛДИРГАН АНГИЗ ВА ИЛДИЗ

КОЛДЩЛАРИ МИВДОРИ ВА УНИНГ ТУПРОК; СУВ УТКАЗУВЧАНЛИГИГА

ТАЪСИРИ

Ушбу маколада кузги бугдойдан кейин оралик экинларни экилиши, тупрокда куп мивдорда органик массани (жгиз ва илдиз) тупланишидаги ахамияти атрофлича тахлил Килинган. Бу эса уз навбатида тупрок унумдорлигини, агрофизик ва агрокимёвий хоссаларини яхшиланишига олиб келади.

Калит сузлар: Утлоки буз ту прок, тупрок унумдорлиги, оралик экин, рапс, вика, ангиз ва илдиз колдиклари, сув утказувчанлик.

THE AMOUNT OF ROOT AND STEM RESIDUES LEFT BY INTERMEDIATE CROPS IN

THE SOIL, AND ITS EFFECT ON THE WATER PERMEABILITY OF THE SOIL

In this article analyzes the importance of planting intermediate crops after winter wheat, and the accumulation of large amount of organic matter (root and stem residues) in the soil. This, in turn, will improve the soil fertility, agrophysical and agrochemical properties.

Keywords: Meadow gray soil, soil fertility, intermediate crops, rapeseed, vetch plant, stem and root residues, water permeability.

Кириш. Бугунги кунда дунё буйича оралик; ва сидерат экинлардан рапс 33,7 млн. гектар, вика 550 минг гектар майдонда экилиб, рапсдан 64,1 млн. тонна, викадан 838,8 минг тонна уруг х,осили етиштирилмокда ва кишлок хужалиги сохдсида кенг кулланилиб келинмокда. БМТнинг озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти (ФАО)нинг 2016 йилдаги маълумотига кура, рапс етиштириш Канадада 18,4 млн.т, Хитойда 15,3 млн.т, Х,индистонда 6,8 млн.т, Францияда 4,7

млн.т, Германияда 4,6 млн.т, вика етиштириш эса Эфиопияда 297,1 минг.т, Россияда 148,3 минг.т, Мексикада 119,8 минг.т, Испанияда 63,1 минг.т, Белоруссияда 43,2 минг.т.ни ташкил этади1.

Утказилган тадкикотларда оралик экинларнинг экилиши натижасида тупрокда биологик жараёнларнинг жадаллашишига, тупрокнинг агрофизик ва агрокимёвий хусусиятлари яхшиланишига эришилган. Шунинг учун оралик экинлар оркали тупрок унумдорлигини ошириш бугунги куннинг долзарб масалаларидан хдсобланади.

Мавзуга оид адабиётлар шарзи. К^ишлок; хужалигида экинларни хосилдорлиги аввало тупрок унумдорлигига боглик, лекин тупрок унумдорлиги умрбод сакданиб турмайди турли таъсирлар остида доимо узгариб туради. Бу борада Республикамизда хам такрорий, оралик ва сидерат экинларни танлаш, самарадорлигини аниклаш юзасидан куплаб илмий изланишлар олиб борилмокда,

и

жумладан, Р.Орипов, Х.Н.Атабаева, О.Махмудов, М.Тожиев, Н.Уразматов, Р.Тиллаев, Б.М.Халиков, Ф.Хасанова, М.Маннопова, И.Хошимов, И.Карабаев, Ф.Намозов, А.А.Иминов, Г.Уринбоева И.Исроилов, Н.Н.Уразматов ва бошкаларни курсатиш мумкин.

Тупрокнинг энг мух,им хоссаси - унинг унумдорлигидир. Унумдорлик бу тупрокни озика моддалар билан таъминланганлиги, сув утказувчанлиги, нам сигими, механик таркиби, физикавий, кимёвий хоссаларини узида мужассам этади.

М.Тожиев, К.Таджиев [1;Б.28] лар олиб борган тадкдкотларда такрорий, оралик ва сидерат экинлардан кейин чигит экиш олдидан ва усув даври охирида тупрок намлиги, зичлиги ва сув утказувчанлиги урганилган. Такрорий, оралик экинлардан кейин чигит экиш олдидан тупрокнинг сув утказувчанлиги назорат вариантга нисбатан 4-13 м3 га ва сидерат экинлардан кейин эса 32-91 м3 га юкори булган.

Р.О.Орипов [2;Б.60-64] фикрига к>фа такрорий ва оралик экинлар тупрокдаги фосфатларнинг эрувчанлик кобилиятини оширади. Рапс, перко ва бошка оралик экинлар экилганда тупрокнинг хдйдов катламида фосфорнинг микдори 11,8-16,6 мг/кг ни ташкил этган.

Тадкикот объекти ва услубияти. ^^а ^^^ибаси 2014-2017 йилларда Андижон вилояти Олтинкул тумани "Янги зафар максад" фермер х,ужалигида олиб борилган. Тажриба даласи тупроклари кадимдан сугориладиган, ш)фланмаган утлоьси буз тупрок булиб, сизот сувларининг сатхи 1,5-2 метр

1 http://www.fao.org. https://mel.cgiar.org, https://www.sciencedirect.com. http://agro.uzrecommendations

чукурликда жойлашган.

Тажрибаларда тупрокнинг агрофизикавий тахдилларини утказишда «Методы агрофизических исследований» кулланмасидан фойдаланилди.

-тупрокнинг ^ажм массаси Н.А.Качинский усулида тарозида тортиш йули билан аникланди.

-тупрокнинг сув утказувчанлиги амал даври бошида ва охирида квадрат ром ёрдамида 6 соат давомида х,ар бир вариантда алохдда С.Н.Рыжов усулида аникланди.

-тупрок намлигини узгариши термостат тарози усулида х,ар бир сугоришдан олдин 0-100 см чукурликнинг х,ар 10 см катламидан намуналар олиниб аникланди.

Оралик экинларнинг тупрок унумдорлиги ва гуза хосилдорлигига таъсири буйича тажриба 4 та вариантдан иборат булиб, 4 та кайтарикда тажрибалар олиб борилган. Бир вариантнинг умумий майдони 1440 м2, шундан хдсобга олинадиган майдон 720 м2 ни ташкил этган.

Тадцицот натижалари. Бизнинг олиб борган тадкикотларимизнинг максади х,ам айнан навбатлаб экиш тизимларида кузги бугдойдан кейин оралик; экинларни экиб, уларни илдиз ва ангиз колдикларини кузда шудгорлаш натижасида тупрок; унумдорлигини ошириш хисобланади. Натижада унумдорлиги оширилган майдонларда асосий экин хисобланган гузадан мул ва сифатли ^осил етиштириш булиб бу борада ижобий натижалар олинди.

Ф.Намозов [4; Б.30] маълумотларида навбатлаб экишнинг 1:2 тизимида кузги бугдойдан кейин соя, соядан кейин икки компонентли оралик экинлар (сули, кук н^Ьсат) экилганда тупрокда коладиган органик (илдиз ва ангиз) колдикдар микдори, кузги бугдой ва ангизга экилган соянинг биргаликдаги органик колдикларига нисбатан 38-40% (4,4 т/га), уч компонентли оралик экинлар (сули, кук нухат, жавдар) эса 45-47% (5,2 т/га) купрок органик колдикдар колдирганлигини аниклаган.

О.Ибрагимов, М.Ботиров [5;Б.29-30] лар олиб борган тадкикот натижаларига к)фа, оралик сидерат экинлар сифатида рапсни кук угит килиниши хисобига тупрокда эримай колган фосфор моддалари 56-61%, кшшйни 12-13%, нитратли азотни 18% гача ва чиринди микдорини эса 5фтача 8-18% гача к^шайиши аникланган.

Тадкикотларимизда олинган маълумотларга (1-жадвал) к)фа, рапс экилган вариантда жами 35,6 ц/га, вика экилган вариантда эса жами 31,8 ц/га ангиз ва илдиз колдикдари тупланган булса ушбу курсаткич рапс билан вика аралаш экилган вариантда 58,6 ц/га ни ташкил этиб, рапс ва викани такрорий экин

сифатида бир компонентли килиб экишдан кура икки компонентли килиб экиш, тупрокда органик массани куп туплашда самарали эканлиги аникданди.

Кузги бугдойдан бушаган майдонларда июль ойининг биринчи ярмида рапс ва викани аралаш (икки компонентли) экиб, экинлар алохида экилганда угитлар меъёри NPK 60-40-30 кг/га, аралаш экилганда эса NPK 100-70-50 кг/га меъёрини куллаб, усув даврида 4 маротаба сув берилганда рапсдан 119,1 ц/га, викадан 112,4 ц/га ва экинлар аралаш (икки компонентли) экилганда эса 224,3 ц/га кук масса етиштирилди ва шунга мое равишда 35,6; 31,8; 58,6 ц/га ангиз ва илдиз колдиклари колиши ашщланди [9; 2037-2041].

1-жадвал

Кузги бугдой ва такрорий экинларнинг ангиз ва илдиз колдиклари, ц/га

Вариантлар Угитларнинг йиллик меъёр, кг/га Ангиз колдиклари Илдиз колдиклари Ангиз ва илдиз колдикларининг

0-30 см 30-50 см хдммаси

N P2O5 K2O

Кузги бугдой

1-6 200 140 100 18,4 15,4 1,6 35,4

7-10 200 140 100 19,2 14,8 1,2 35,2

11-14 200 140 100 21,7 16,2 2,0 39,9

15-18 200 140 100 20,2 15,4 1,6 37,2

Рапс

7-10 60 40 30 14,3 19,9 1,4 35,6

Вика

11-14 60 40 30 11,7 18,3 1,8 31,8

рапс+вика

15-18 100 75 50 21,4 35,0 2,2 58,6

Тадкикотларимизда тупрокда колган ангиз ва илдиз колдикдарини куп микдорда тупланиши х,исобига тупрокнинг сув утказувчанлиги х,ам яхшилангани кузатилди, (2-жадвал).

Такрорий рапс ва вика экишдан олдин (ёзда) тажриба даласи тупрогининг дастлабки сув утказувчанлиги 6 соат мобайнида 701 м3/га булганлиги аникланган булса, рапс ва вика парваришланиб урнида чигит экишдан олдин (бах,орда) вариантлар кесимида тажриба даласининг сув утказувчанлиги 6-соат мобайнида

742,765,796 ва 819 м3/га булганлиги аникданди. Олиб борилган кузатувларимизнинг натижаларига асосан экин экилмаган назорат вариантга нисбатан тупрощшнг сув утказУвчанлиги оралик рапс ва вика экилган вариантларда юкори булганлиги кузатилди. Яъни, жами 6 саот давомида назорат вариантда 742 м3/га ни ташкил этган булса, вариантларга мутаносиб равишда 765, 796, 819 м3/га ни ташкил этди.

Тадкикотларимизда тажриба даласи тупрокларининг сув узказувчанлиги оралик экин экилмаган назорат вариантимизга нисбатан рапс ва вика экилган вариантларда 23, 54, 77 м3/га юкори булганлиги кузатилди.

2-жадвал

Такрорий экилган рапс ва виканинг тажриба даласи тупрогининг сув

утказувчанлигига таъсири, (м3/га).

Аникланган вакт, соат Оралик экинлар экишдан олдин Чигит экиш олдидан, гуза амал даври бошида

Кузги бугдойдан кейин экин экилмаган назорат Рапс экилган майдонда Вика экилган майдонда Рапс+вика экилган майдонда

1 218 231 246 264 268

2 144 156 174 172 195

3 121 133 122 136 124

4 78 86 86 84 96

5 72 72 78 72 72

6 68 64 59 68 64

Жами 6 соатда 701 742 765 796 819

Хул оса: Кузги бугдойдан бушаган майдонларда июль ойининг биринчи ярмида рапс ва викани аралаш (икки компонентли) экиб, экинлар алохида экилганда угитлар меъёри КРК 60-40-30 кг/га, аралаш экилганда эса ЫРК 100-7050 кг/га меъёрини куллаб, усув даврида 4 маротаба сув берилганда рапсдан 119,1 ц/га, викадан 112,4 ц/га ва экинлар аралаш (икки компонентли) экилганда эса 224,3 ц/га кук масса етиштирилди ва шунга мое равишда 35,6; 31,8; 58,6 ц/га ангиз ва илдиз колдиклари колиши хамда тупрокда куп микдорда органик колдиклар колдириши хисобига тупрокнинг сув утказувчанлиги яхшиланганлиги аникланди.

LIFE SCIENCES AND AGRICULTURE АДАБИЁТЛАР:

1. Тожиев M, Таджиев К. "Оралик ва сидерат экинлардан сунг тупрокдинг агрофизикавий хусусиятларини узгариши" Узбекистон кишлок хужалиги журнали. 2015. №1-сон Б.28

2. Орипов P.O. "Узбекистон дехдончилигида кишки оралик экинларнинг истикболлари". Тупрок унумдорлигини оширишни илмий ва амалий асослари. Тошкент. Халкаро илмий Амалий конференция материаллари 2007Й Б.60-64

3. Намозов Ф. Тупрок унумдорлиги ва гуза хосилдорлигини оширишда киска навбатлаб экиш тизимларини такомиллаштириш. к-х.ф.д. илмий даража олиш учун ёзилган диссертация автореферата, Тошкент, 2016. Б.30.

4. Ибрагимов О, Ботиров М. Тупрок, гумус ва хосилдорлик. Узбекистон кишлок хужалиги журнали.. 2011 й. №7. Б. 29-30.

5. http://www.fao.org.

6. https://www.sciencedirect.com.

7. http://agro.uz.

8. Tursunov Ibrokhimjon Abdukhalimovich - PhD, Atabaeva Mamurakhon Sadirdin qizi - PhD, Qodirov Odiljon Salomovich Senior Lecturer, Tukhtabaev Alijon XXX-dotsent, Impact of cultivation of intermediate crops of vetch and rapeseed on soil fertility. JOURNAL OF CRITICAL REVIEWS 2020 ; 7(6): 2037-2041 (SCOPUS)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.