Научная статья на тему 'ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ВА ЎҒИТ МЕЪЁРЛАРИНИ ТУПРОҚНИНГ ҲАЖМ МАССАСИГА ТАЪСИРИ'

ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ВА ЎҒИТ МЕЪЁРЛАРИНИ ТУПРОҚНИНГ ҲАЖМ МАССАСИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

22
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ / экин / агрономия / гротехника / буғдой / қишлоқ хўжалиги.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Улугбек Мухтаржонович Нематов

Тупроқни ҳажм оғирлигини ўзгариши агротехник тадбирларга, тупроққа ишлов бериш ва экин турларига боғлиқдир. Ҳажм оғирлиги мақбул бўлса ўсимликлар яхши ўсиб-ривожланади, натижада юқори ва сифатли ҳосил олишга эришилади. Чунки тупроқ ҳажм оғирлигининг мақбуллашувида гидротермик, аэрация, микробиологик ва ниҳоят озуқа тартибини яхшиланиши мумкин (Казаков, 1973, Холиқов, 2007).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ВА ЎҒИТ МЕЪЁРЛАРИНИ ТУПРОҚНИНГ ҲАЖМ МАССАСИГА ТАЪСИРИ»

ТАКРОРИЙ ЭКИНЛАР ВА УГИТ МЕЪЁРЛАРИНИ ТУПРОЦНИНГ

^АЖМ МАССАСИГА ТАЪСИРИ

Улугбек Мухтаржонович Нематов

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти

АННОТАЦИЯ

Тупрокни хажм огирлигини узгариши агротехник тадбирларга, тупрокка ишлов бериш ва экин турларига богликдир. Х,ажм огирлиги макбул булса усимликлар яхши усиб-ривожланади, натижада юкори ва сифатли хосил олишга эришилади. Чунки тупрок хажм огирлигининг макбуллашувида гидротермик, аэрация, микробиологик ва нихоят озука тартибини яхшиланиши мумкин (Казаков, 1973, Холиков, 2007).

Калит сузлар: тупрок, экин, агрономия, гротехника, бугдой, кишлок хужалиги.

КИРИШ

Такрорий экинлардан сунг тупрок хажм огирлигини узгариши А.А.Иминов (2006) типик буз тупроклар шароитида аникдаган. Олинган маълумотларга кура такрорий экинлар экилмаган (назорат) да кузги бугдойни ангиз ва илдиз колдиклари хайдалгандан сунг хажм огирлиги 0,021 г/см ,

3 3

маккажухоридан сунг 0,032 г/см , соядан кейин эса 0,059 г/см ва аралаш экинлардан кейин 0,052 г/см ортганлиги аникланган.

Кузги бугдойни экиш меъёрлари ортиши билан тупрокни хажм огирлигини камайиши кузатилган.

Изланишлар вакт ва замонда (3 та далада) утказилганлиги сабабли хар бир далада кузги бугдойдан кейин шудгорлашдан аввал, шудгордан сунг такрорий экинларни ва уни меъёрларига боглик холда келгуси йили гузани амал даври охирида тупрок турларини 0-30 ва 30-50 см ли катламларида хажм огирлигини узгариши аникланди. 1-чи далада утказилган тахлил натижалари тупрок турларига мутаносиб равишда 1 ва 2-жадвалларда келтирилган.

АДАБИЁТЛАР ТАДЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Утлоки буз тупроклар шароитида кузги бугдой экилиб, сунгра назорат сифатида колдирилган вариантларда (1-3) ёз ойларида далани шудгор килишидан аввал тупрокни 0-30 ва 30-50 смли катламларида хажм огирлиги 1,420 ва 1,475 г/см ни ташкил

November, 2022

265

-5

килган холда, шудгордан кейин бу курсаткичлар 1,308 ва 1,470 г/см гача пасайди.

Маккажухори экилган вариантда шудгордан кейин тупрокни 0-30 ва 3050 см ли катламларида хажм огирлиги 1,308 ва 1,470 г/см ни ташкил килди ёки

3 3

0,112-0,005 г/см га камайди, лекин амал даври охирида 1,370 ва 1,438 г/см ни ташкил килиб, дастлабки холатидан 0,050-0,037 г/см га камайган булса хам шудгордан кейинги курсаткичлардан 0,062-0,032 г/см3 га ортди. Бу вариантни амал даври охиридаги курсаткичлари назоратдан 0,008-0,032 г/см га камрокдир. Демак маккажухоридан кейин хам тупрокни хажм огирлиги камайиши аникланди.

Ловия экилган вариантда амал даври охирида тупрокнинг 0-30 ва 30-50 см.ли катламларида хажм огирлиги 1,350-1,430 г/см ни ташкил килиб, шудгорга нисбатан 0,042-0,040 г/см га ортди, лекин дастлабки холатидан эса 0,070-0,035 г/см га камайди. Бу охирги курсаткичлар назорат вариантига нисбатан 0,028-0,048 г/см га, маккажухори экилган вариантга нисбатан эса 0,020-0,008 г/см га камрокдир. Нисбатан яхши курсаткичлар соя усимлиги экилган вариантда аникланиб, амал даври охирида тупрокни хажм огирлиги 1,340-1,425 г/см ни ташкил килдики, бу маълумотлар назоратдан 0,038-0,045

3 3

г/см га, маккажухори экилгандан 0,030-0,007 г/см , ловияникидан 0,010-0,005 г/см3 га камрокдир.

Демак такрорий экинлардан сунг тупрокни хажм огирлигини яхшиланиши аникланди. Нисбатан пастрок хажм огирлиги соя усимлиги экилганда кузатилди. Бу далада келгуси (2017) йили бахорда гуза экилиб, турли угит меъёрларини сапмарадорлиги аникланди.

Назорат (такрорий экинлар экилмаган) вариантда гузани амал даври охирига келиб, тупрокни 0-30 ва 30-50 см ли катламларида хажм массаси угитлар меъёрига мутаносиб равишда 1,396; 1,392; 1,394 - 1,450; 1,453; 1,455 г/см3 ни ташкил килиб такрорий экинларни амал давридаги курсаткичларга нисбатан 0,022-026 г/см3 га (0-30 см да) ва 0,010-0,015 г/см3 (30-50 см) ортганлиги аникланди. Таъкидлаш жоизки, кузги бугдой экилиб, такрорий экинсиз келгуси йили гуза экилса хам, бугдойни ангиз ва илдиз колдикдари таъсирида тупрокни хажм массаси бироз камайиши, гуза кулланилган угит меъёрини эса N-200, Р205-140, К20-100 кг/га макбул эканлиги кузатилди.

November, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

266

1-acajBa.i

Ta Kp op Ii Ii SKHH.iap Ea yniT m etepaap n h n h r ly np o kh h j^aacM OFHp.~inrnra Tate up h (r/cn3) 2016-2017 HKHnap

(Ytjiokji DV3 Tynpoiciap^a)

BapnaHT TaKpopHH Tynpon ¿[acTJiaDKH TaKpopHH Fyia^a ny.TLiaHH.nraH FyiaHHHr aMa.i

TapTHOH 3KHH."iap K3TnaMnapH, MamyMOTnap ^KHH.napHHHr yiHT Mctepnapn, Kr/ra ^aspH oxnpH.ua

CM Illyarop IIIyArop^aH aMa.i jaspH n p20; k2o 0-30 30-50

o.iAH^aH KÜHHH oxnpH.ua CM CM

1 150 105 75 1,396 1,450

2 HaMpaT 0-30 1,420 1,308 1,378 200 140 100 1,392 1,413

3 30-50 1,475 1.470 1,470 250 175 125 1,394 1.455

4 150 105 75 1,375 1,350

5 MaiocanyxopH 0-30 1,420 1.308 1,370 200 140 100 1,372 1,455

6 30-50 1,475 1.470 1,438 250 175 125 1,370 1.450

7 150 105 75 1,368 1,440

8 JIoEHa 0-30 1,420 1.308 1,350 200 140 100 1,370 1,450

9 30-50 1,475 1.470 1,430 250 175 125 1,375 1,450

10 150 105 75 1,350 1,425

11 Coa 0-30 1,420 1.308 1,340 200 140 100 1,350 1,427

12 30-50 1,475 1.470 1,425 250 175 125 1,370 1.428

2-a;a,TBa.T

TaKpopHH 3KHH.Tap sa yrHT Mebepnapuuiim lynpoKpn xaaai OFHp.THrura TaíiCiipn (r/cM-'J 2016-2017 im.nap

(Oh Tyc.iH 6y3 Tynpofuapaa)

BapnaHT TapTHOH TaKpopHH 3KHH.Tap Tynpon HaT.naM.TapH, CM /JacT.TaOKH MauiyMOTJiap TaKpopHH 3KHH.TapHHHr a Man aaspn oxsipH.ua Fy ia^a ny.T.TaHH.~iraH yrHT Mer>ep.TapH, Kr/ra FyiaHHHr aMa.T *jaEpn oxnpH.ua

IHynrop o.iaH^aH IIIy^rop^aH KCHHH n P2O5 k20 0-30 CM 30-50 CM

1 Haiopax 150 105 75 1,412 1,455

2 0-30 1,457 1.337 1,390 200 140 100 1,410 1,453

3 30-50 1,495 1.470 1,491 250 175 125 1,413 1,458

4 MaKKaacyxopH 150 105 75 1,408 1.456

5 0-30 1,457 1.337 1,390 200 140 100 1,410 1,475

6 30-50 1,495 1.470 1,491 250 175 125 1,411 1,470

7 JIoBHa 150 105 75 1,400 1,460

8 0-30 1,457 1.337 1,390 200 140 100 1,410 1,462

9 30-50 1,495 1.470 1,491 250 175 125 1,408 1,461

10 Coa 150 105 75 1,395 1,458

11 0-30 1,457 1.337 1,396 200 140 100 1,400 1.450

12 30-50 1,495 1.470 1,491 250 175 125 1,405 1.455

MaKKa^yxopugaH KeñHHru экнпгaн BapuaHTga Fy3a aMan gaBpu oxupuga TynpoKHH xa^M Maccacu 0-30 CMga HucöaraH KaMpoFH 1,374 r/cM hh TamKun этgн, 6y KypcaTKHH N-250, P205-175, K20-125 Kr/ra Metepuga Ky3arangH. ^obh^ экнпгaн BapuaHTga Fy3a aMan gaBpu oxupuga TynpoKHH xa^M MaccacuHH HucöaraH KaMpoK yFHTnap N-150, P205-105, K20-75 Kr/ra Metepga KynnaHunraHga

-5

aHHK^aHHÖ, 1,368 r/cM hh TamKun Kungu. By KypcaTKHH Ha3opaTHHKHgaH 0,024

3 3

r/cM ra, MaKKa^yxopuHHKugaH эca 0,004 r/cM ra KaMpoKgup.

November, 2022

267

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тажрибаларда гуза амал даври охирида нисбатан камрок тупрок хажм массаси соя экилган вариантларда угитлар N-150, Р205-105, К2О-75 кг/га меъёрда кулланилганда олинди ва 1,350 г/см3 ни ташкил этди. Бу курсаткич албатта назоратдан кам, ловияникига нисбатан эса 0,018 г/см га камрокдир. Демак, такрорий экинларни ва кулланилган угит меъёрларини хам тупрокнинг хажм массасини узгаришига таъсири борлиги аникланди.

Оч тусли буз тупроклар шароитида хам юкоридагидек курсаткичлар олинди. Лекин айтиш жоизки бу тупрокни хажм массаси барча кузатув муддатларида хам утлоки буз тупрокларникига нисбатан бироз юкорирок эканлиги аникланди. Энг яхши курсаткичлар олинган вариантларда, соя усимлигини сунги таъсирида кузатилиб, дастлабки холатда хажм масса 1,457

3 3

г/см ни, кузги бугдойдан кейин шудгор килингач 1,337 г/см га, сояни амал даври охирида 1,390 г/см га камайиб, нихоят гуза амал даври охирида яна угитлар N-150, Р205-105, К2О-75 кг/га кулланилганда 1,295 г/см га ортганлиги аникланди. Бу курсаткичлар албатта назорат, маккажухори ва ловиядан кейингиларга нисбатан камрок, лекин утлоки буз тупрокларни параллел

-5

вариантига нисбатан мутаносиб равишда 0,035; 0,027; 0,050 ва 0,045 г/см га юкоридир. Бу эса тупрокни механик таркибига богликдир.

ХУЛОСА

Демак, тупрок турларидан катъий назар такрорий экинлардан колган ангиз ва илдиз колдиклари таъсирида тупрокни хайдалма катламида хажм массаси камайгани аникланди. Гузада кулланилган маъдан угитларни хажм масса узгаришига таъсири аввало такрорий экин тупроги ва уларни меъёрларига богликлиги кузатилди. Утлоки буз ва оч тусли буз тупроклар шароитида нисбатан камрок хажм массаси соя усимлигидан кейин гузада N 150, Р205-105, К2О-75 кг/га меъёрда кулланилганда кузатилди. Маккажухоридан сунг угитлар N-250, Р2О5-175, К2О-125 кг/га меъёрда кулланилганда аникланди. Ловияни таъсири эса урта холатни эгаллаши маълум булди.

REFERENCES

1.Азимов Б.Ж., Тиллаев Р.Ш., Исаев Р.И. Сугориладиган ерларда бошокли галладан кейин экиладиган такрорий экинларни парваришлаш буйича тавсиялар. Т. 1995. 60-бет.

2.Массино И.В. ва бошк. Узбекистондаги сугориладиган ерларда дон учун маккажухори етиштиришнинг жадал

November, 2022

268

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

технологиясини узлаштиришга оид амалий кулланма. Т. 1989, 30-б. 3.Эралиев Д. ва бошк. Андижон шароитида кузги бугдойдан кейин соя усимлигини етиштириш агротехникаси. Андижон, 1998, 16-бет.

4.Арабаджиев С.Д., Ватошки А., Горанова К. Влияние минеральных удобрений на урожайность. М. «Колос», 1981, с. 197.

5. Толоконников В.В. Влагосберегающая обработка почвы под сою в Нижнем Поволжье. В.В. Толоконников, Ю.П. Даниленко, О.В. Юсупова. Земледелие, №2, 2004. -22-24 с.

6.Хаитбаева Ж. Кузги бугдойнинг хосил структураси ва дон сифатига минерал угит меъёрларининг таъсири. 22 бет. Тошкент Агроилм №3. 2018 йил

7. Халиков. Б, Н.Ёдгоров, У.Махмудов. Такрорий ерёнгок, соя ва мош экинларини етиштиришнинг тупрок хажм массасига таъсири 64бет. Тошкент. Агроилм. №1. 2019й

8.Холиков Б, Н.Ёдгоров.У.Тиловов. Кузги бугдой 1000 дона дон вазнининг экиш муддатлари, сугориш режими ва такрорий экин турларига богликлиги 24 б. Тошкент Агроилм №3. 2018 йил

9.Сиддиков Р.И., кх.ф.н., М.Маннопова. узбекистонда соя усимлигини асосий хамда такрорий килиб устириш агротехнологияси буйича тавсиянома. 52 бет Андижон 2017 йил.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.