Научная статья на тему 'ҚИСҚА НАВБАТЛИ АЛМАШЛАБ ЭКИШДА ТАКРОРИЙ ҲАМДА ОРАЛИҚ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОҚНИНГ СУВ ЎТКАЗУВЧАНЛИК ХОССАСИГА ТАЪСИРИ'

ҚИСҚА НАВБАТЛИ АЛМАШЛАБ ЭКИШДА ТАКРОРИЙ ҲАМДА ОРАЛИҚ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОҚНИНГ СУВ ЎТКАЗУВЧАНЛИК ХОССАСИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
21
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кузги буғдой / такрорий экин / оралиқ экин / сув ўтказувчанлик / ўтлоқи бўз тупроқлар.

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Бозоров Х. М., Халиков Б. М., Махмудов Ў. Х., Якубов Ф, У.Нурматов

Ушбу мақолада кузги буғдой-ғўза алмашлаб экиш тизимида такрорий экин сифатида соя, соядан сўнг оралиқ экинлар парваришланиб, улардан фойдаланиш турларини тупроқнинг сув ўтказувчанлик хоссасига таъсири бўйича тадқиқотларолинган маълумотларнинг таҳлили келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИСҚА НАВБАТЛИ АЛМАШЛАБ ЭКИШДА ТАКРОРИЙ ҲАМДА ОРАЛИҚ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОҚНИНГ СУВ ЎТКАЗУВЧАНЛИК ХОССАСИГА ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ЩСЦА НАВБАТЛИ АЛМАШЛАБ ЭКИШДА ТАКРОРИЙ ^АМДА ОРАЛЩ ЭКИНЛАРНИ ТУПРОЦНИНГ СУВ УТКАЗУВЧАНЛИК ХОССАСИГА ТАЪСИРИ. позоров Х. М., 2 Халиков Б. М., 3Махмудов У. Х., 4 Якубов Ф, 5У.Нурматов

1 ^.х.ф.ф.д (PhD)., к.и.х. 2 ^.х.ф.д., профессор

3 Ц.х.ф.ф.д.,(РШ) 4 К.и.х., ПСУЕАИТИ 5 Таянч докторант (PhD) СВМИТФ https://doi.org/10.5281/zenodo.8009528

Аннотация. Ушбу мацолада кузги бугдой-гуза алмашлаб экиш тизимида такрорий экин сифатида соя, соядан сунг оралиц экинлар парваришланиб, улардан фойдаланиш турларини тупроцнинг сув утказувчанлик хоссасига таъсири буйича тадцицотларолинган маълумотларнинг таулили келтирилган.

Калит сузлар: кузги бугдой, такрорий экин, оралиц экин, сув утказувчанлик, утлоци буз тупроцлар.

Тупроцнинг сув утказувчанлик кобилияти -тупроцнинг сув зах,ираларини, сугориш меъёрлари ва узида сув тутиш кобилиятини белгилайди. Дехдончиликда, умуман ишлаб чикариш амалиётида кулланилаётган х,ар бир агротехник тадбирлари тупрокнинг ушбу хоссасига турлича таъсир утказади.

Республикамизнинг жанубида кенг таркалган утлокилашиб бораётган такирсимон тупроклардан йил давомида самарали фойдаланишда турли экин турлари кетма-кетликда парваришланганда тупрокнинг сув утказувчанлиги амал даври бошига нисбатан амал даври охирида сугориш тартибларига боглик х,олда бирмунча камайганлиги кузатилган булсада, экинлар изчилликда парваришланиши х,исобига сув утказувчанлиги курсаткичлари ошиб борганлиги аникланган. Бу эса такирсимон тупрокларда йил давомида экинлар изчилликда экилганда ангиз, илдиз колдиклари колиши ва доимий экин билан банд булганлиги туфайли макбул х,олат сакланганлиги билан изох,ланган [1].

Яна бир шундай изланишларда типик буз, такирсимон ва утлоки-аллювиал тупрокларида олиб борилган куп йиллик тадкикотларда таъкидланишича, 1:1, 1:1:1, 2:1 каби киска навбатли алмашлаб экиш тизимларининг гуза, кузги бугдой, соя звеноларида кузги бугдой ва ундан сунг такрорий экин сифатида дуккакли -дон экинлари, гузадан сунг оралик экинларни, йил буйи ердан унумли фойдаланиш максадида такрорий экинлардан сунг х,ам оралик экинлар, асосий экин сифатида дуккакли дон экинларини экилиши тупрокнинг агрофизикавий хоссаларини макбуллаштириб туради ёки уларга ижобий таъсир этади [2].

Таъкидлаш лозимки, бугунги кунгача такрорий ва оралик экинларни парваришлаш, уларнинг тупрок унумдорлиги ва кейинги экинлар х,осилдорлигини оширишдаги урни куплаб изланишларда урганилган. Бирок, бугунги кунда иклим узгаришлари, турли тупрок иклим шароитлари, озик-овкат хавфсизлиги, янги экинларни кириб келиши урганилган омилларни янада такомиллаштириб боришни такозо этади. Тажрибалар утлоки буз тупроклар шароитида олиб борилган булиб, олинган натижалар олдинги йиллардаги тадкикотларда олинган маълумотларни тулдириб боради. Тадкикотларда оралик экин сифатида урганилган эспарцет ва клевер экинлари алох,ида ва аралаш х,олда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

парваришлаб сидерат сифатида фойдаланиш тупрокнинг унумдорлик хоссаларидан бири -унинг сув утказувчанлигига таъсирини аниклаш мухим вазифалардан бири хисобланди.

Тажрибаларда алмашлаб экишнинг галла-гуза (1:1) тизимида тупрок унумдорлиги ва гуза хосилдорлигини оширишда кузги бугдойдан сунг такрорий экин сифатида соя экилган ва экилмасдан кора шудгорга колдирилган фонда орали; экинлардан фойдаланиш турларининг таъсирини урганиш тадкикотнинг асосий максадларидан бири хисобланади. Шулардан келиб чикиб, Жиззах вилояти утлоки буз тупроклари шароитида 2019-2022 йилларда кузги бугдойдан сунг такрорий экин сифатида соя экилган, хамда такрорий экин экилмаган вариантлар фонида янги оралик экин сифатида эспарцет ва клевер (кизил себарга) экинлари алохида ва аралаш холда экилиб, ушбу экинларни 15-20 см колдириб уриб олинган ва урилмасдан хайдалган вариантларини тупрокнинг сув утказувчанлик хоссасига таъсири урганилди. Назорат вариантда эса кузги бугдойдан сунг гуза парваришланди. Такрорий ва оралик экинлар экилган вариантлар назоратга нисбатан таккосланиб борилди.

Тадкикотда алмашлаб экиш тизимларида усимликларнинг органик хдмда, илдиз ва ангиз колдиклари микдори, улар оркали тупрокни озика моддаларга бойитиши куп йиллик тадкикотларда илмий асосланган. Эспарцет ва клевер экинлари кора шудгордан хамда такрорий экин соядан сунг, шунингдек алохида ва аралаш холда парваришланиши тупрокнинг сув утказувчанлик курсаткичларига таъсири турлича булди. Тадкикотларда йиллар давомида олинган натижалар бир-бирини тасдикласагина унда кузатилган конуният ахамиятга молик хисобланади. ^уйида тажрибанинг 2021-2022 йиллар мавсумида олинган курсаткичлар мисолида тахлил киламиз.

Тадкикотларда тупрокнинг сув утказувчанлик хоссаларини аниклаш «Дала тажрибаларни утказиш услублари» [3] услубий кулланмаси асосида амалга оширилди.

Тажриба даласи тупроги сув утказувчанлиги кузги бугдойдан сунг уртача 1-соатда 281,6 м3/га ни ташкил килган булса, 6 соат давомида жами 677,1 м3/га га тенг булди.

Кузги бугдойдан сунг такрорий экин сифатида соя экилган ва экилмаган вариантларда 6 соат давомида тупрокнинг сув утказувчанлиги урганилганда такрорий соя экилган вариантда 751,9 м3/га га тенг булган булса, такрорий экин экилмаган вариантларда уртача 801,7 м3/га сув утганлиги аникланди. Такрорий соя экилиши натижасида тупрокка ишлов бериш ва агротехника тадбирлари таъсирида экилмаганга (кора шудгор) нисбатан сув утказувчанлиги 49,8 м3/га га кам булган деб изохлаш мумкин.

Такрорий экин экилган ва экилмасдан кора шудгор килиб колдирилган вариантларда оралик экин - эспарцет ва клевер (кизил себарга) алохида ва аралаш холда экилиб, тупрок сув утказувчанлигига таъсири урганилганда кузги бугдойдан сунг хеч кандай такрорий ва оралик экин экилмаган назорат вариантда гуза амал даври охирига келиб 1-соатда 259,3 м3/га, 6 соат давомида жами 701,7 м3/га сув утган булса, энг яхши тупрок сув утказувчанлик хоссаси такрорий экиндан сунг оралик экин сифатида клевер (кизил себарга) экини экилиб урилмасдан хайдалган 9 -вариантда кузатилиб, 1-соатда 355,6 м3/га, 6 соатда эса 834,6 м3/га га тенг булганлиги кузатилди. Ушбу холатни эса клевер (кизил себарга) экини илдиз тизими асосий кисми тупрокнинг хайдов катламида жойлашганлиги ва асосий илдиз билан бирга ён илдизларнинг яхши ривожланиши билан изохлаш мумкин. Шунингдек, ушбу экиннинг кук массаси хам нисбатан юкори

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

булганлиги кук угит сифатида тупрокнинг сув утказувчанлик хоссасига ижобий таъсир этган булиши мумкин.

6 соат давомида утган сув микдори маълумотлари тахлил килинганда клевер (кизил себарга) ни эспарцет экини билан аралаш холда экиб, урилмасдан хайдалган вариантда (13-вариант) гуза амал даври охирида назоратга нисбатан 112,2 м3/га куп сув утказганлиги, бу эса эспарцет алохида экилиб урилмасдан хайдалган вариантга якин булиб, тегишлича 801,3 м3/га га тенг булганлиги аникланди (1-жадвал).

1-жадвал

Такрорий ва оралик экинларни тупрокнинг сув утказувчанлигига таъсири,

м3/га 2021-2022 йй

т/р ^иска навбатли алмашлаб экиш тизимлари Оралик экинлардан фойдаланиш турлари Кузги буFдойдан сунг Такрорий экин соядан сунг Гуза амал даври охирида

Кузатув соатлари

1- соатда Жами 6 соатда 1- соатда Жами 6 соатда 1- соатда Жами 6 соатда

1 1:1 Кузги бугдой+ кора шудгор:гуза - 281,6 677,1 375,4 801,7 259,3 701,7

2 1:1 Кузги бугдой+ кора шудгор+ оралик экин (эспарцет) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 281,6 677,1 375,4 801,7 294,2 752,9

3 Урилмасдан хайдалади 312,7 771,1

4 1:1 Кузги бугдой+ такрорий соя + оралик экин (эспарцет) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 281,6 677,1 359,7 751,9 327,9 777,0

5 Урилмасдан хайдалади 342,3 801,3

6 1:1 Кузги бугдой+ кора шудгор+ оралик экин (клевер) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 281,6 677,1 375,4 801,7 315,6 773,7

7 Урилмасдан хайдалади 335,0 789,7

8 1:1. Кузги бугдой+ такрорий соя +оралик экин (клевер) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 281,6 677,1 359,7 751,9 336,2 805,5

9 Урилмасдан хайдалади 355,6 834,6

10 1:1. Кузги бугдой+ кора шудгор +оралик экин 15-20 см колдириб урилади ва хайдалади 281,6 677,1 375,4 801,7 309,2 760,9

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

_JUNE 6-7, 2023_

11 (Эспарцет +клевер) :гуза Урилмасдан ^айдалади 325,1 781,8

12 1:1. Кузги бугдой+ такрорий соя +оралик экин (Эспарцет +клевер) :гуза 15-20 см колдириб урилади ва хдйдалади 281,6 677,1 359,7 751,9 310,9 800,7

13 Урилмасдан ^айдалади 341,4 813,9

Тупрокнинг сув утказувчанлиги оралик экинларни фойдаланиш турлари буйича 1520 см колдириб уриб олинган вариантларга нисбатан урилмасдан хдйдалган вариантларда 13,2-39,1 м3/га гача сув утгазувчанлик кобилияти юкори булганлиги аникланди. Назорат вариантга нисбатан таккосланганда фойдаланиш туридан катъий назар оралик экинлар экилган барча вариантларда тупрокнинг сув утказиш хоссаси яхшиланганлиги аникланди. Яна шуни айтиш мумкинки, такрорий экин сифатида соя парваришланиб сунгра оралик экинлардан фойдаланилганда ткрорий экин экилмаган кора шудгор фонига нисбатан х,ам юкори натажалар кайд этилганлиги аникланди.

Демак, утлоки буз тупроклар шароитида х,ам олинган натижалар юкорида ердан йил давомида самарали фойдаланиш учун такрорий ва оралик экинлар парваришлашнинг самарадорлиги буйича келтирилган фикрларни тасдиклайди. Бу эса утлоки буз тупроклар шароитида х,ам такрорий экинлардан сунг сугориладиган дехдончиликда янги клевер (кизил себарга) хдмда эспарсет экинларини парваришлаш келгусида тупрок унумдорлигини саклаш ва экинлар х,осилдорлигини оширишга хизмат килади.

REFERENCES

1. Авлиёкулов М.А. Жанубий минтака утлокилашиб бораётган такирсимон тупрокларидан йил давомида самарали фойдаланишда экинлардан юкори х,осил етиштириш агротехнологияси. Монография - Тошкент: "Навруз" нашриёти, 2018-йил. Б. 132-143.

2. Халиков Б.М. Янги алмашлаб экиш тизимлари ва тупрок унумдорлиги (тулдирилган 2-нашр). Монография. -Тошкент, "Навруз" нашриёти, 2021-й, 140 б.

3. Дала тажрибаларини утказиш услублари. -Тошкент. УзПИТИ 2007.-148 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.