Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК МАТЕМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИ МАТЕМАТИК КОМПЕТЕНТЛИК КЎНИКМАЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ МЕЗОНЛАРИ'

БЎЛАЖАК МАТЕМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИ МАТЕМАТИК КОМПЕТЕНТЛИК КЎНИКМАЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ МЕЗОНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Касбий компетентлик / ижтимоий компетентлик / баҳолаш мезонлари / касбий компетенциялар / шахслараро компетенциялар / тизимли компетенциялар / интерфаол баҳолаш воситалари / ҳаётий вазиятлар / продуктив баҳолаш / репродуктив баҳолаш.

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Сиддиқов Зайниддин Холдорович, Абдухалилова Мохинур Зафаржон Қизи

Бугунги кунда бўлажак математика мутахассислари касбий компетентлигини баҳолашнинг методик тизимини такомиллаштириш, шаклланганлик даражасини баҳолаш таълим жараёнининг муҳим масалаларидан бири ҳисобланади. Мақолада касбий компетенциянинг моҳияти, унинг аҳамияти, баҳолаш воситалари фонди, “Тюнинг” (Tuning) халқаро лойиҳаси фаолияти, талабалар компетентлиги кўрсаткичлари, уларни баҳолаш услублари ва шакллари ҳақида маълумотлар баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК МАТЕМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИ МАТЕМАТИК КОМПЕТЕНТЛИК КЎНИКМАЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШ МЕЗОНЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT

PROSPECTS"

_April 26, 2024_

БУЛАЖАК МАТЕМАТИКА УЦИТУВЧИЛАРИ МАТЕМАТИК КОМПЕТЕНТЛИК КУНИКМАЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БА^ОЛАШ МЕЗОНЛАРИ 1Сиддиков Зайниддин Холдорович, 2Абдухалилова Мохинур Зафаржон кизи

1Фаргона давлат университети доценти, п.ф.ф.д. (PhD), 2Фаргона давлат университети 4-

курс талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.11059014

Аннотация. Бугунги кунда булажак математика мутахассислари касбий компетентлигини ба%олашнинг методик тизимини такомиллаштириш, шаклланганлик даражасини ба%олаш таълим жараёнининг му%им масалаларидан бири %исобланади. Мацолада касбий компетенциянинг мо%ияти, унинг а%амияти, ба%олаш воситалари фонди, "Тюнинг" (Tuning) халцаролойщаси фаолияти, талабалар компетентлиги курсаткичлари, уларни ба%олаш услублари ва шакллари %ацида маълумотлар баён цилинган.

Калит сузлар: Касбий компетентлик, ижтимоий компетентлик, ба%олаш мезонлари, касбий компетенциялар, шахслараро компетенциялар, тизимли компетенциялар, интерфаол ба%олаш воситалари, %аётий вазиятлар, продуктив ба%олаш, репродуктив ба%олаш.

Дунёда таълим сифатини бах,олаш, халкаро стандартларга мослаштириш, технологик жараёнлар самарадорлигини орттириш, мутахассислар касбий компетентлигини, ракобатбардошлигини таъминлаш, электрон ва масофавий таълим имкониятларига мослаштириш, таълим ва кадрлар сифатини назорат килиш мониторингини олиб бориш сохдсида кенг камровли илмий изланишлар амалга оширилган. Бугунги кунда булажак математика мутахассислари касбий компетентлигини бах,олашнинг методик тизимини такомиллаштириш, шаклланганлик даражасини бах,олаш оркали мех,нат бозори ва иш берувчилар талабини кондириш долзарб ахдмият касб этади.

Мамлакатимизда таълим тизимини модернизация килиш, юкори малакали мутахассислар тайёрлаш, ёш авлодга пухта таълим бериш, уларни жисмоний ва маънавий етук инсонлар этиб тарбиялаш йуналишларида Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёев томонидан 2016 йил 14 декабрь куни Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисида белгилаб берилган энг мух,им вазифалар узлуксиз таълим тизимини ривожлантириш, сифат ва самарадорлигини таъминлашда ОТМ укитувчи-ларининг касбий компетентлигини узлуксиз ривожлантириб бориш асосида уларнинг инновацион фаолиятини ташкил этиш ва мувофиклаштириб бориш заруратини белгилайди.

Укитувчи касбининг нозиклиги, масъулиятлилиги, мураккаблиги, шарафли эканлиги, муаллимнинг мах,орати, уларга куйиладиган талаблар, устозларнинг фазилатларига оид фикрлар Шарк мутафаккирларининг асарларида уз ифодасини топган.

Шарк маънавияти, маданиятининг турли жихдтлари, айникса, Уйгониш даврида жуда ривожланган булиб, бу даврда яшаб ижод этган Абу Наср Фаробий, Ал-Хоразмий, Абу Али ибн Сино, Абу Райх,он Беруний, Абдурах,мон Жомий, Жалолиддин Давоний, Алишер Навоий ва бошка куплаб мутафаккирларнинг ижодлари педагогик тафаккур тараккиётида ёш мураббийларнинг маънавий-ахлокий камолотида мух,им манба булиб хизмат килади.

Тадкикотларда айтилишича, компетентлик маълум бир фаолият жараёнида шаклланади ва инсоний кадриятлар билан уйгунлашган яхлитликда намоён булади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT

PROSPECTS"

_April 26, 2024_

Л.В.Голиш фикрига кура, ракобатбардош мутахассис модели куйидаги учта компонентдан иборат булиши керак:

Касбий компетентлик - ишчининг тегишли ишлаб чикариш сохдсида фаолият курсатишга лаёкати ва тайёрлигининг умумий курсаткичи.

Ижтимоий компетентлик - талабага келажакда узини шахс сифатида муваффакиятли фаолият курсатиш имконини берадиган, у томонидан умумий ва касбий маданият, жамият кадриятлари ва меъёрлари, позиция ва ориентацияларни узлаштирилишини ифодаловчи умумий курсаткич.

Шахснинг ижтимоий мууим сифатлари ва хусусиятлари -муваффакиятли хдётий фаолият учун мух,им ахдмиятга эга булган умумижтимоий сифатлар ва хусусиятларнинг умумий курсаткичлари.

Шундай килиб, касбий компетентликнинг компонентларини урганган барча тадкикотчилар унинг куп киррали, куп улчамли ва тизимли хусусиятларига эътибор каратади.

Демак, касбий компетентлик - бу мутахассиснинг касбий фаолияти билан боглик булган, яъни бирор бир аник турдаги фаолиятни амалга ошириш учун етарли булган билим, куникма, малака ва компетенцияларни акс эттирувчи ишбилармонлик ва шахсий сифатларнинг уйгунлашган тавсифи саналади.

Манбаларда келтирилишича, профессионал мох,ирлик бевосита кобилиятлар ва шахснинг ижодий узига хослигига боглик булади. Касбий компетентлилик одамнинг умумий ва махсус олган таълими ва амалиётда олган билим, куникма, малака ва компетенциялари билан уйгунлашиб кетади.

Х,ар бир укув фани буйича материаллар билим, кобилият ва орттирилган компетенциялар даражасини бах,олаш имконини беради. Х,ар бир бах,олаш материали муайян компетенциялар ва уларнинг таркибий кисмлари узлаштирилганлигини текшириш мумкинлигини таъминлаши шарт.

Х,озирги даврда таълим муассасаларида компетенцияларни бах,олаш ташкилий бошкарув (ДТС билан касбий стандартларнинг узаро мувофик эмаслиги), методологик (компетенциялар таркибий тузилишининг ишлаб чикилмаганлиги), методик (янги бах,олаш воситалари фондининг ишлаб чикилмаганлиги) ва психологик (педагогнинг янги бах,олаш воситаларидан фойдаланишга тайёр эмаслиги) кийинчиликларни келтириб чикармокда.

Бу айникса, педагогик адабиётларда "фаол", "интерфаол" ва "мах,сулдор" укитиш воситалари ва бах,олаш тушунчалари мох,иятини аниклашда бир хиллик йуклиги сабабли янада вазиятни чигаллаштиради.

Фан буйича ва умуман, АТД буйича бах,олаш воситалари касбий фаолиятнинг узига хос хусусиятлари ва турига мувофик, укиш натижалари ва компетенциялар матрицасига курсатилган умумий ва касбий компетенциялар шаклланганлиги даражасини акс эттиради.

Бах,олаш воситалари фондини шакллантиришда куйидаги асосий тамойилларга таянилади:

валидлик (бах,олаш объектлари укишдан кузланган максадга мос булиши керак);

ишончлилик (ютукларни бах,олаш учун бир хил курсаткичлар ва мезонлардан фойдаланиш);

объективлик (турли максадларда текширув утказилганда объектив ва аник натижа

олиш).

БВФга куйиладиган асосий талаблар:

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT

PROSPECTS"

_April 26, 2024_

интегративлик;

муаммоли-фаолиятли хусусият;

касбий фаолият билан боглик топшириклар доирасида долзарблаш-тириш;

мезонларнинг режалаштирилган натижалар билан богликлиги;

касбдошлар хдмжамиятида экспертизадан утказиш.

Математика укитиш методикаси фани буйича бах,олаш воситалари фонди укув фани буйича назорат-бах,олаш воситалари (НБВ) тупламларидан иборат.

Математика укитиш методикаси фани буйича НБВ тупламининг таркибий тузилмаларига куйидагилар киради:

умумий коидалар;

укув фанини узлаштириш натижалари;

кобилият ва билимлар (намунавий топшириклар) узлаштирилганини бах,олаш;

якуний аттестация учун назорат-бах,олаш материаллари.

Х,ар бир укув сохдси буйича назорат - бах,олаш воситалари тупламлари назорат-бах,олаш материалларини уз ичига олади, бу материаллар билим, куникма, малака ва орттирилган компетенциялар даражасини бах,олаш имконини беради. Х,ар бир бах,олаш материали муайян компетенциялар ва уларнинг таркибий кисмлари узлаштирилганлигини текшириш мумкинли-гини таъминлаши шарт.

Ба^олаш шакллари Компетенция нурсаткичл ар и Бая,олаш ус луб лари

1 Г 1 г \ Г

Уз-узини Математик билнмларни згаллагаклнгм M уста кил иш нагижалэрини мезонли йак,олаш

- > —S —9

Уцигувчи ёкн эксперт томонидан * Куникмалар ш а кллантирил ганл нгн Масалалар ечишни мезон ли бацолаш

■ï

—i

Кузатиш

Узаро Математик масалаларни сама рал и вч и ш ^оьилияти -*

->

Гуру vi " Педагоги к фаолнятта мотивация бериш Сур-овнома

—у -а

Педагогик фао-лиягни амалга оширнш учун эа-рурий такси и сифатлар маж-муи Тестдан утказиш

Рефлекс ив фаолиятни бахала LU

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT

PROSPECTS"

April 26, 2024_

1-расм. Талабалар компетентлиги курсаткичлари, уларни бахолаш услублари ва шакллари.

2-расм. Бахолаш воситалари типлари.

Тюнинг умумий компетенцияларнинг учта турини ажратади:

Инструментал компетенциялар: билиш кобилияти, услубий кобилият, методологик кобилият ва лингвистик кобилият; шахслараро компетенциялар: ижтимоий куникмалар (ижтимоий узаро таъсир ва хамкорлик) каби индивидуал кобилиятлар; тизимли компетенциялар: бутун тизимлар билан богли; булган кобилият ва куникмалар (тушуниш, кабул килиш кобилияти ва билимларнинг комбинацияси; олдиндан инструментал ва шахслараро компетенцияларни эгаллашни талаб килади). Тюнинг методологиясини саклаб колган холда ишлаб чикилган дастурлар битирувчиларда умумий (универсал) ва махсус (касбий) компетенцияларни ривожлантиришга каратилган ва асосан, модулли хисобланади.

Модул тизимнинг мухим хусусияти бор - у укиш натижалари нуктаи назаридан шаффоф ва таълим олувчилар ва иш берувчиларнинг шахсий талабларини кондириш учун етарлича мослашувчан. Бундай дастурлар укиш натижалари ва таълим олувчининг ушбу натижаларга эришиш йулида килган сайъ-харакатлари уртасида керакли мувозанатни топишга кумаклашади. Сайъ-харакатлар синов бирликларида (академик кредитларда) ифодаланади. Тюнинг методикаси доирасида айнан таълим дастурини лойихалаштириш боскичи унинг сифати ва жамиятда унга талаб катта булиши нуктаи назаридан мухим жихат хисобланади. Яхши лойихалаштирилмаган дастурлар битирувчиларни тайёрлаш даражасига салбий таъсир килади, уларнинг ишга жойлашиш имкониятини камайтиради, узлаштириш учун эса керагидан узок вакт талаб этилади.

Тюнингда таълим дастурларини лойихдлаштириш методикаси ишлаб чикилган. Мазкур методикани, шунингдек, кискача кадам-бакадам алгоритм куринишида баён этилиши мумкин. Укиш натижалари ва компетенциялар шаклланганлиги уртасидаги узаро богликлик. "Олий таълимнинг таълим дастурлари буйича таълим фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш тартиби"да компетенциялар иккига ажратилган - бутун укиш дастурини узлаштириш натижаси ва муайян фан (амалиёт) буйича укиш натижалари. Укиш натижаси - бу дастурнинг муайян бир кисмини узлаштириш ва шунга яраша оралик ва жорий бахолаш кузда тутилган.

Компетенцияни узлаштириш натижаси уртасидаги нисбат куйидагича: талабада компетенция шаклланиши учун бир катор фанлар (амалиёт) буйича муайян натижаларга эришиш зарур. Шундай килиб, компетенция - иш берувчи учун тушунарли булган

Репродуктив

Фаол

Продуктив

Интерфаол

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT

PROSPECTS"

_April 26, 2024_

категория, укиш натижаси - ОТМ укитувчилари хамжамияти учун тушунарли категория. Бошкача суз билан айтганда, компетенция натижалардан хосил булади, натижалар компетенция-лар шаклланишининг зарурий ва етарли шарти хисобланади.

Уз навбатида, алохида фанлар буйича укиш натижалари жорий, орали; ва якуний аттестация давомида текширилади. Бундай текширув тестлар, назорат ишлари, огзаки суров, курс ишлари ва хоказолар ёрдамида амалга оширилади.

У;иш жараёнида ва жорий хамда орали; аттестация пайтида компетенцияларнинг узи эмас, балки, математика укитиш методикаси фанини урганиш вактида шаклланадиган уларга мос укиш натижалари текширилади.

Укиш натижалари компетенцияларнинг алохида даражалари (боскичлари)га ва жихатларига (элементларига) мос ва уларни укув режасининг муайян таркибий кисмлари (фанлар, амалиётлар, ИТИ, мустакил иш ва х.к.) билан таккослаш мумкин. Укиш натижалари укишнинг маълум боскичини тамомлаган талабанинг билим, куникма, малака ва компетенция-лари тавсифи хисобланади. Укиш натижалари улчаш мумкин булган пара-метрлар булиб, уларга эришганлик режалаштирилган компетенциялар шаклланганлигини англатади.

Дастурнинг алохида элементлари (модуллар ёки фанлар ва амалиётлар) ва махсус (касбий) компетенциялар учун укиш натижаларини режалаштириш таълим дастурини лойихалаштиришнинг мухим элементи хисобланади. Таълим олувчи дастурнинг барча элементлари буйича режалаштирилган укиш натижаларига эришиши таълим муассасасини битирганда унда дастурни ишлаб чикишда асосий максад сифатида курсатилган компетенциялар шаклланишини кафолатлайди.

Х,ар бир компетенцияни талаба унга эришишнинг эхтимолий даражалари оркали намойиш этиш ва бунда бу даражага мос индикаторлар (укиш натижалари) ва дескрипторларни (укиш натижаларига канчалик муваффакиятли эришилгани курсаткичлари) шакллари (компетенциялар паспортлари, компетенциялар хариталари, матрицалари, матнда баён этиш) турлича булиши мумкин. Таълим дастурини лойихалаштириш боскичида ишлаб чикилган ва укитувчилар жамоаси томонидан ифодаланган битирувчининг компетенцияси модуллар ёки таълим дастурининг бошка элементлари ишчи дастурларини шакллантириш учун асос килиб олиниши жуда мухим.

Интерфаол бахолаш воситаларига: хаётий вазиятларни моделлашти-риш, ролли, ишбилармонлар уйинларидан фойдаланиш, case-study методи (аник амалий вазиятларни тахлил килиш), лойихалар яратиш, укув мунозаралари, кичик маърузалар, вазиятли топшириклар, такдимот, интервью, аклий хужум, дебатлар киритилади.

Продуктив бахолаш воситалари репродуктив воситалардан фаркли равишда билимларни ижодий эгаллаш кобилиятини текширади. Фаолиятли компонентни текширишда компетенциялар шаклланганлигини бахолаш фаол ва интерфаол бахолаш воситалари ёрдамида амалга оширилади. Бунда фаол бахолаш воситалари таълим олувчиларда маълум харакатларни эгаллашни текширса, интерфаол бахолаш воситалари билимларни эгаллаш кобилияти, хамкорликдаги тажрибадан фойдаланишни назарда тутади.

Компетенцияни бахолашда бахолаш воситалари имкониятларига тухталиб утамиз.

Репродуктив бахолаш воситалари кабул килинган тайёр билимларни узлаштиришни ва урганилган материални тушуниш ва кайта ишлаш, эслаб колиш кобилиятини огзаки ёки ёзма (вербал, новербал) шаклда текширишга йуналтирилган

INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "ACTUAL ISSUES OF PRIMARY EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT

PROSPECTS" April 26, 2024

булади. Х,ар кандай компетенция билимларга асосланади, шунинг учун билимларни текшириш ва укитиш сифатини бахолаш бошлангич боскичда булиши керак [3].

Репродуктив бахолаш жараёнида укитишни ташкил этиш ва бахолаш схемаси узаро таъсири етарлича оддий: педагог ахборотни етказади - таълим олувчи бу ахборотни кабул килиши ва кайта ишлаши зарур. Билим сифатини кабул килиш, тушуниш, эслаб колиш ва урганилган маълумотни кайта ишлашга боглик. Бахолаш сифати материални кайта ишлаш (аниклик, туликлик, кетма-кетлик ва хоказо) аниклигига боглик. Репродуктив бахолаш воситаларига: назорат ишлари, огзаки имтихон, ёзма имтихон, тест, суровнома, коллоквиумлар киради.

Продуктив бахолаш воситалари маълумотни факатгина оддий фикрлаш кобилиятини эмас (укув материалини тахлил килиш, синтезлаш), балки урганилганлиги асосида мустакил ижод махсулини яратишни текширади.

Укитиш натижаларини бахолашга эришиш учун фан укитувчиси соханинг мутахассиси сифатида жорий ва оралик назоратни амалга ошириш жараёнида маълум курсаткич ва мезонларга таянади.

Укитиш натижаларига эришиш индикаторлари (курсаткичлари) таркиби, математика укитиш методикаси сохасини (модулни) эгаллашда, билимларни бахолашда (саволларга жавоб бериш), масалалар ечиш ва топширикларни бажариш (куникма), купкиррали, муваффакиятли амалий фаолияти, келажакда талабалар касбий фаолиятининг (тажриба) муваффакия-тини таъминлайди.

Белгиланган максаднинг мувофиклигини кафолатлаш учун укитиш натижаларини бахолаш усулларини тавсифлаш мажбурий саналади.

Хулоса килиб айтганда, талабалар компетентлигини бахолаш курсаткичлари ва бахолаш воситалари фондини шакллантириш булажак укитувчиларни касбий фаолиятга (тажриба) тайёрлаш самарадорлигини оширишга ижобий таъсир курсатади.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, деморатик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Тошкент: Узбекистон, 2016. - 56 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Tuning Educational Structures in Europe. Final Report - Pilot Project. Phase 1 /Edited by Julia Gonzalez, Robert Wagenaar. - Groningen and Bilbao, University of Deusto, Universityof Groningen, 2003. - 316 p.

3. Челышкова М.Б. Оценка профессиональных компетенций. - Москва, 2015. - 30 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.