Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК БИОЛОГИЯ ЎҚИТУВЧИЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ'

БЎЛАЖАК БИОЛОГИЯ ЎҚИТУВЧИЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
95
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
Касбий компетентлик / ижтимоий компетентлик / баҳолаш воситалари фондини / валидлик / инструментал компетенциялар / шахслараро компетенциялар / тизимли компетенциялар / интерфаол баҳолаш воситаларига: ҳаётий вазиятларни / продуктив баҳолаш / репродуктив баҳолаш

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Сарвиноз Фарходовна Салимова

Бугунги кунда бўлажак биология мутахассислари касбий компетентлигини баҳолашнинг методик тизимини такомиллаштириш, шаклланганлик даражасини баҳолаш таълим жараёнининг муҳим масалаларидан бири ҳисобланади. Мақолада касбий компетенциянинг моҳияти, унинг аҳамияти, баҳолаш воситалари фондини, “Тюнинг” (“Tuning”) халқаро лойиҳаси фаолияти, талабалар компетентлиги кўрсаткичлари, уларни баҳолаш услублари ва шакллари ҳақида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК БИОЛОГИЯ ЎҚИТУВЧИЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БАҲОЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ»

БУЛАЖАК БИОЛОГИЯ УЦИТУВЧИЛАРИ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ БА^ОЛАШНИНГ УЗИГА ХОС ЖИХДТЛАРИ

Сарвиноз Фарходовна Салимова

Бухоро давлат университети Биология кафедраси п.ф.ф.д (PhD)

sarvinoz8915 @gmail .com

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда булажак биология мутахассислари касбий компетентлигини бахолашнинг методик тизимини такомиллаштириш, шаклланганлик даражасини бахолаш таълим жараёнининг мухим масалаларидан бири хисобланади. Маколада касбий компетенциянинг мохияти, унинг ахамияти, бахолаш воситалари фондини, "Тюнинг" ("Tuning") халкаро лойихаси фаолияти, талабалар компетентлиги курсаткичлари, уларни бахолаш услублари ва шакллари хакида маълумот берилган.

Калит сузлар: Касбий компетентлик, ижтимоий компетентлик, бахолаш воситалари фондини, валидлик, инструментал компетенциялар, шахслараро компетенциялар,тизимли компетенциялар, интерфаол бахолаш воситаларига: хаётий вазиятларни, продуктив бахолаш, репродуктив бахолаш,

Дунёда таълим сифатини бахолаш, халкаро стандартларга мослаштириш, технологик жараёнлар самарадорлигини орттириш, мутахассислар касбий компетентлигини, ракобатбардошлигини таъминлаш, электрон ва масофавий таълим имкониятларига мослаштириш, таълим ва кадрлар сифатини назорат килиш мониторингини олиб бориш сохасида кенг камровли илмий изланишлар амалга оширилган. Бугунги кунда булажак биология мутахассислари касбий компетентлигини бахолашнинг методик тизимини такомиллаштириш, шаклланганлик даражасини бахолаш оркали мехнат бозори ва иш берувчилар талабини кондириш долзарб ахамият касб этади.

Мамлакатимизда таълим тизимини модернизация килиш, юкори малакали мутахассислар тайёрлаш, ёш авлодга пухта таълим бериш, уларни жисмоний ва маънавий етук инсонлар этиб тарбиялаш йуналишларида Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан 2016 йил 14 декабрь куни Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисида белгилаб берилган энг мухим вазифалар узлуксиз таълим тизимини ривожлантириш, сифат ва самарадорлигини таъминлашда УУТМ укитувчиларининг касбий компетентлигини узлуксиз

ривожлантириб бориш асосида уларнинг инновацион фаолиятини ташкил этиш ва мувофиклаштириб бориш заруратини белгилайди1.

Уккитувчи касбининг нозиклиги, масъулиятлилиги, мураккаблиги, шарафли эканлиги, муаллимнинг махорати, уларга куйиладиган талаблар, устозларнинг фазилатларига оид фикрлар Шарк мутафаккирларининг асарларида уз ифодасини топган. Шарк маънавияти, маданиятининг хилма-хил жихатлари, айникса, Уйгониш даврида жуда ривожланган булиб, бу даврда яшаб ижод этган Абу Наср Форобий, Хоразмий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Абдурахмон Жомий, Жалолиддин Давоний, Алишер Навоий ва бошка куплаб мутафаккирларнинг ижодлари педагогик тафаккур тараккиётида ёш мураббийларнинг маънавий-ахлокий камолотида мухим манба булиб хизмат килади.

Тадкикотларда келтирилишича, компетентлик маълум бир фаолият жараёнида шаклланади ва инсоний кадриятлар билан уйгунлашган яхлитликда намоён булади. Л.В.Голиш фикрига кура, ракобатбардош мутахассис модели куйидаги учта компонентдан иборат булиши керак:

1. Касбий компетентлик— ишчининг тегишли ишлаб чикариш сохасида фаолият курсатишга лаёкати ва тайёрлигининг умумий курсаткичи.

2. Ижтимоий компетентлик— укувчига келажакда узини шахс сифатида муваффакиятли фаолият курсатиш имконини берадиган,у томонидан умумий ва касбий маданият, жамият кадриятлари ва меъёрлари, позиция ва ориентацияларни узлаштирилишини ифодоловчи умумий курсаткич.

3. Шахснинг ижтимоий мухим сифатлари ва хусусиятлари -муваффакиятли хаётий фаолиятучун мухим ахамитяга эга булган умумижтимоий сифатлар ва хусусиятларнинг умумий курсаткичлари[86].

Шундай килиб, касбий компетентликнинг компонентларини урганган барча тадкикотчилар унинг куп киррали, куп улчамли ва тизимли хусусиятларига эътибор каратадилар.

Демак, касбий компетентлик - бу мутахассиснинг касбий фаолияти биланбоглик булган, яъни бирор бир аник турдаги фаолиятни амалга ошириш учун етарли булган билим, махорат, куникмава тажрибаларни акс эттирувчи ишбилармонлик ва шахсий сифатларнинг уйгунлашган тавсифидир.

Манбаларда келтирилишича, профессионал мохирлик бевосита кобилиятлар ва шахснинг ижодий узига хослигига боглик булади. Касбий компетентлилик одамнинг умумий ва махсус олган таълими ва амалиётда олган билимлари, куникмалари ва махорати билан уйгунлашиб кетади.

1 Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, деморатик узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Тошкент: Узбекистон, 2016. - 56 б.

Х,ар бир укув фани буйича материаллар билим, кобилият ва орттирилган компетенциялар даражасини бахолаш имконини беради. Х,ар бир бахолаш материали муайян компетенциялар ва уларнинг таркибий кисмлари узлаштирилганлигини текшириш мумкинлигини таъминлаши шарт.

Хрзирги даврда таълим муассасаларида компетенцияларни бахолаш ташкилий бошкарув (давлат таълим стандарти билан касбий стандартларнинг узаро мувофик эмаслиги), методологик (компетенциялар таркибий тузилишининг ишлаб чикилмаганлиги), методик (янги бахолаш воситалари фондининг ишлаб чикилмаганлиги), психологик (педагогнинг янги бахолаш воситаларидан фойдаланишга тайёр эмаслиги) кийинчиликларни келтириб чикармокда.

Бу айникса, педагогик адабиётларда "фаол", "интерфаол" ва "махсулдор" укитиш воситалари ва бахолаш тушунчалари мохиятини аниклашда бир хиллик йуклиги сабабли янада вазиятни чигаллаштиради.

Фан буйича ва умуман, АТД буйича бахолаш воситалари касбий фаолиятнинг узига хос хусусиятлари ва турига мувофик, укиш натижалари ва компетенциялар матрицасига курсатилган умумий ва касбий компетенциялар шаклланганлиги даражасини акс эттиради.

Бахолаш воситалари фондини шакллантиришда куйидаги асосий принципларга таянилади:

• валидлик (бахолаш объектлари укишдан кузланган максадга мос булиши керак);

• ишончлилик (ютукларни бахолаш учун бир хил курсаткичлар ва мезонлардан фойдаланиш);

• объективлик (турли максадларда текширув утказилганда объектив ва аник натижа олиш).

БВФга куйиладиган асосий талаблар:

• интегративлик;

• муаммоли-фаолиятли хусусият;

• касбий фаолият билан боглик топшириклар доирасида долзарблаштириш;

• мезонларнинг режалаштирилган натижалар билан богликлиги;

• касбдошлар хамжамиятида экспертизадан утказиш.

Биология укитиш методикаси фани буйича бахолаш воситалари фонди укув фани буйича назорат-бахолаш воситалари (НБВ) тупламларидан иборат.

Биология укитиш методикаси фани буйича НБВ тупламининг таркибий тузилмалари куйидагилардир:

• умумий коидалар;

• укув фанини узлаштириш натижалари;

• кобилият ва билимлар (намунавий топшириклар) узлаштирилганини бахолаш;

• якуний аттестация учун назорат-бахолаш материаллари.

Х,ар бир укув сохаси буйича назорат - бахолаш воситалари тупламлари назорат - бахолаш материалларини уз ичига олади, бу материаллар билим, куникма ва орттирилган компетенциялар даражасини бахолаш имконини беради. Х,ар бир бахолаш материали муайян компетенциялар ва уларнинг таркибий кисмлари узлаштирилганлигини текшириш мумкинлигини таъминлаши шарт.

"Тюнинг" ("Tuning") халкаро лойихаси. "Tuning Educational Structures" ("Таълим структураларини тузиш") халкаро лойихаси (кейинги уринларда Tuning (ёки Тюнинг) таълим дастурларини лойихалаштириш ва амалга ошириш воситаларини яратишни максад килган. Бу воситалар, бир томондан, таълим олувчи хамда мехнат бозорининг талабларини кондириши, бошка томондан -турли миллий таълим тизимлари томонидан тан олиниши ва шу билан бирга, муайян университетларнинг илмий-таълим мактабларига хос хусусиятларни саклаб колиш имконини бериши лозим [127].

Тюнинг умумий компетенцияларнинг учта турини ажратади:

• Инструментам компетенциялар: билиш кобилияти, услубий кобилият, методологик кобилият ва лингвистик кобилият;

• шахслараро компетенциялар: ижтимоий куникмалар (ижтимоий узаро таъсир ва хамкорлик) каби индивидуал кобилиятлар;

• тизимли компетенциялар: бутун тизимлар билан боглик булган кобилият ва куникмалар (тушуниш, кабул килиш кобилияти ва билимларнинг комбинацияси; олдиндан инструментам ва шахслараро компетенцияларни эгаллашни талаб килади) [148].

Тюнинг методологиясини саклаб колган холда ишлаб чикилган дастурлар битирувчиларда умумий (универсал) ва махсус (касбий) компетенцияларни ривожлантиришга каратилган ва асосан, модулли хисобланади. Модул тизимнинг мухим хусусияти бор -у укиш натижалари нуктаи назаридан шаффоф ва таълим олувчилар ва иш берувчиларнинг шахсий талабларини кондириш учун етарлича мослашувчан. Бундай дастурлар укиш натижалари ва таълим олувчининг ушбу натижаларга эришиш йулида килган саъй-харакатлари уртасида керакли мувозанатни топишга кумаклашади. Саъй-харакатлар синов бирликларида (академик кредитларда) ифодаланади. Тюнинг методикаси доирасида айнан таълим дастурини лойихалаштириш боскичи унинг сифати ва жамиятда унга талаб катта булиши нуктаи назаридан мухим жихат хисобланади. Яхши лойихалаштирилмаган дастурлар битирувчиларни тайёрлаш даражасига салбий таъсир килади, уларнинг ишга жойлашиш имкониятини камайтиради, узлаштириш учун эса керагидан узок вакт талаб этилади. Тюнингда таълим дастурларини лойихалаштириш методикаси ишлаб чикилган. Мазкур методикани, шунингдек, кискача кадам-бакадам алгоритм куринишида баён этилиши мумкин.

Укиш натижалари ва компетенциялар шаклланганлиги уртасидаги узаро богликлик. "Олий таълимнинг таълим дастурлари буйича таълим фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш тартиби"да компетенциялар иккига ажратилган -бутун укиш дастурини узлаштириш натижаси ва муайян фан (амалиёт) буйича укиш натижалари.

Укиш натижаси -бу дастурнинг муайян бир кисмини узлаштириш ва шунга яраша оралик ва жорий бахолаш кузда тутилган. Укиш натижаси ва

1-расм. Талабалар компетентлиги курсаткичлари, уларни бахолаш услублари ва шакллари

Компетенцияни узлаштириш натижаси уртасидаги нисбат куйидагича: талабада компетенция шаклланиши учун бир катор фанлар (амалиёт) буйича муайян натижаларга эришиш зарур. Шундай килиб, компетенция - иш берувчи учун тушунарли булган категория, укиш натижаси - ОТМ укитувчилари хамжамияти учун тушунарли категория.

Бошка суз билан айтганда, компетенция натижалардан хосил булади, натижалар компетенциялар шаклланишининг зарурий ва етарли шарти. Уз навбатида, алохида фанлар буйича укиш натижалари жорий, оралик ва якуний аттестация давомида текширилади. Бундай текширув тестлар, назорат ишлари, огзаки суров, курс ишлари ва хоказолар ёрдамида амалга оширилади.

y^Hm ^apaëHHga Ba ^opufi xaMga opanHK aттecтaцнa noruga кoмпeтeнцнaпapнннг y3H эмaс, 6anKH, EuonorHa yKHTHm MeTogHKacu ^aHHHH ypraHHm noruga maKmaHaguraH ynapra moc yKHm Hara^anapH TeKmupunagu.

y^Hm Hara^anapH кoмпeтeнцнflпapнннг anoxuga gapa^anapn (6ocKHHnapH)ra Ba ^Hxaraapura ^neMeHTnapura) moc Ba ynapHH yKyB pe^acHHHHr MyafiaH TapKHÔHfi KHCMnapH (^aHnap, aManuëTnap, HTH, MycraKHn Hm Ba x.K.) ôunaH TaKKocnam MyMKHH. y^Hm HaTH^anapH yKHmHHHr MatnyM ôockhhhhh TaMoMnaraH TanaôaHHHr ôhhhm, KyHHKMa Ba ManaKanapu TaBcu^H xucoônaHagH. y^Hm Hara^anapH ynnam MyMKHH ôynraH napaMeTpnap 6ynHÔ, ynapra эpнmгaнпнк pe^anamTHpunraH кoмпeтeнцнaпap maKrnaHraHnHrHHH aHraaragu.

^acTypHHHr anoxHga эпeмeнтпapн (Mogynnap ëKH ^aHnap Ba aManuëTnap) Ba Maxcyc (KacÔHfi) кoмпeтeнцнaпap ynyH yKHm Hara^anapHHH pe^anamTHpum TatnHM gacTypHHH nofiHxanamTHpHmHHHr MyxHM эпeмeнтн xucoônaHagH. TatnHM onyBHH gacTypHHHr ôapna эпeмeнтпapн ôyfiHna pe^anamTHpunraH yKHm Hara^anapHra эpнmнmн TatnHM MyaccacacHHH ÔHTHpraHga yHga gacTypHH Hmnaô HHKHmga acocufi Ma^cag cu^arnga KypcarnnraH кoмпeтeнцнaпap maKrnaHHmHHH Ka^onaraafigu.

X,ap 6up кoмпeтeнцнaнн Tanaôa yHra эpнmнmнннг эxтнмoпнfi gapa^anapu

op^anH HaMofiHm этнm Ba 6yHga 6y gapa^ara moc HHgHKaropnap (yKHm Harn^anapH) Ba gecKpHm,opnapHH (yKHm Hara^anapHra KaHHanHK MyBa$$aKHaTnH эpнmнпгaнн KypcaTKH^napH) maKmapu (кoмпeтeнцнaпap ^^opT-napa, кoмпeтeнцнaпap xapHTanapH, мaтpнцaпapн, MaTHga 6aëH этнm) Typnuna SynumH MyMKHH. TatnHM gacTypHHH nofiuxanamTHpum ôocKHHHga Hmnaô HHKHnraH Ba yKHTyBHHnap ^aMoacu ToMoHHgaH H^oganaHraH ômupyBHHHHHr кoмпeтeнцнacн Mogynnap ëKH TatnHM gacTypHHHHr ôom^a эпeмeнтпapн HmHH gacTypnapHHH maKmaHTHpum ynyH acoc

KHHHÔ onHHHmH ^yga MyxHM.

2-pacM. Ba^o^am BOCHTa^apn Tiin.iapii.

HHTep^aon ôaxonam BocHTanapura: xaëTHfi Ba3HaraapHH MogennamTHpum, ponnH, HmÔHnapMoHnap yfiHHnapugaH ^ofiganaHHm, case-study MeTogH (aHHK aManufi Ba3HaraapHH Taxnun KHnum), nofiuxanap aparnm, yKyB MyHo3apanapu, khhhk

маърузалар, вазиятли топшириклар, такдимот, интервью, аклий хужум, дебатлар киритилади [100, 133].

Продуктив бахолаш воситалари репродуктив воситалардан фаркли равишда билимларни ижодий эгаллаш кобилиятини текширади. Фаолиятли компонентни текширишда компетенциялар шаклланганлигини бахолаш фаол ва интерфаол бахолаш воситалари ёрдамида амалга оширилади. Бунда фаол бахолаш воситалари таълим олувчиларда маълум харакатларни эгаллашни текширса, интерфаол бахолаш воситалари билимларни эгаллаш кобилияти, хамкорликдаги тажрибадан фойдаланишни назарда тутади.

Компетенцияни бахолашда бахолаш воситалари имкониятларига тухталиб утамиз.

Репродуктив бахолаш воситалари кабул килинган тайёр билимларни узлаштиришни ва урганилган материални тушуниш ва кайта ишлаш, эслаб колиш кобилиятини огзаки ёки ёзма (вербал, новербал) шаклда текширишга йуналтирилган булади. Х,ар кандай компетенция билимларга асосланади, шунинг учун билимларни текшириш бошлангич боскичда булиши керак ва укитиш сифатини бахолаш.

Репродуктив жараёнида укитишни ташкил этиш ва бахолаш схемаси узаро таъсири етарлича оддий: педагог ахборотни етказади - таълим олувчи бу ахборотни кабул килиши ва кайта ишлаши зарур. Билим сифатини кабул килиш, тушуниш, эслаб колиш ва урганилган маълумотни кайта ишлашга боглик. Бахолаш сифати материални кайта ишлаш (аниклик, туликлик, кетма-кетлик ва ш.к.) аниклигига боглик. Репродуктив бахолаш воситаларига: назорат ишлари, огзаки имтихон, ёзма имтихон, тест, суровнома, коллоквиумлар киради.

Продуктив бахолаш воситалари маълумотни факатгина оддий фикрлаш кобилиятини эмас (укув материалини тахлил килиш, синтезлаш), балки урганилганлиги асосида мустакил ижод махсулини яратишни текширади.

Укдтиш натижаларини бахолашга эришиш учун фан укитувчиси соханинг мутахассиси сифатида жорий ва оралик назоратни амалга ошириш жараёнида маълум курсаткич ва мезонларга таянади.

Укитиш натижаларига эришиш индикаторлари (курсаткичлари) таркиби, Биология укитиш методикаси сохасини (модулни) эгаллашда, билимларни бахолашда (саволларга жавоб бериш), масалалар ечиш ва топширикларни бажариш (куникма), купкиррали, муваффакиятли амалий фаолияти, келажакда талабалар касбий фаолиятининг (тажриба) муваффакиятини таъминлайди.

Белгиланган максаднинг мувофиклигини кафолатлаш учун укитиш натижаларини бахолаш усулларини тавсифлаш мажбурийдир.

Хулоса килиб айтганда, талабалар компетентлигини бахолаш курсаткичлари ва бахолаш воситалари фондини шакллантириш булажак укитувчиларнинг касбий

фаолиятга (тажриба) тайёрлаш самарадорлигини оширишга ижобий таъсир курсатади.

REFERENCES

1. J.O. Толипова, А.Т. Гофуров. Биология укитиш методикаси. Педагогика олий укув юртлари талабалари учун дарслик. — Т.:, Молия-иктисод, 2007.

2. Ишмухамедов P.J., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар.- Т.: Нихол нашриёти, 2013, 2016.

3. Сайидахмедов H.S. Янги педагогик технологиялар. - Т.: Молия, 2003.

4. Уразова M.B., Ешпулатов Ш.М Булажак укитувчининг лойихалаш фаолияти. // Методик кулланма. - Т.: ТДПУ Ризографи, 2014 йил.

5. Очилов М. Янги педагогик технологиялар. - Карши, 2000.

6. Йулдошев Ж., Усмонов С. Педагогик технология асослари. T.: Укитувчи, 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.