Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК КИМЁ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

БЎЛАЖАК КИМЁ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

59
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарбия / компетентлилик / касбий компетентлик / бўлажак кимѐ ўқитувчиларининг касбий компетентлиги

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ҳасанбой Убайдуллаевич Деҳқонов

Замонавий таълимнинг асосий вазифаларидан бири ижодкор шахсни шакллантиришдан иборат бўлиб,Олий таълимда жараѐнида ушбу вазифа ѐшларда илмий дунѐқарашни шакллантиришда ўз ифодасини топади.Мазкур моқолада бўлажак кимѐ ўқитувчиларининг касбий компетентлигини такомиллаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК КИМЁ ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

БУЛАЖАК КИМЁ УЦИТУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ УЗИГА ХОС

ХУСУСИЯТЛАРИ

Х,асанбой Убайдуллаевич Дехконов

Кукон давлат педагогика институти мустакил тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Замонавий таълимнинг асосий вазифаларидан бири ижодкор шахсни шакллантиришдан иборат булиб,Олий таълимда жараёнида ушбу вазифа ёшларда илмий дунёкарашни шакллантиришда уз ифодасини топади.Мазкур моколада булажак кимё укитувчиларининг касбий компетентлигини такомиллаштиришнинг узига хос хусусиятлари

Калит сузлар: тарбия, компетентлилик, касбий компетентлик, булажак кимё укитувчиларининг касбий компетентлиги

КИРИШ

Кобилият - умумий психологик тушунча булиб, шахснинг индивидуал-психологик хусусиятлари жамини англатади ва у ёки бу фаолиятни самарали амалга оширишнинг мухим шарти хисобланади. Онгли равишда фаолият юритиш, илмий муаммо мохиятини англаган холда изланиш олиб бориш, танкидийлик, мустакиллик, иродавийлик, катъиятлилик ва шахснинг бошка сифатлари шулар жумласидандир. Тадкикотчилик фаолияти билан шугулланаётган талабалар билан бир каторда бундай сифатлар хар кандай мутахассис учун жуда мухим хисобланади. Тадкикот муаммосини аниклаб олиш учун талаба уз-узига: «Мен нимани истайман?», «Нима учун айнан шуни истайман?» деган саволларни бериши керак. Шундагина у фаразларни текшириш ва хакикатни исботлаш йулларини кидириб топишга, жиддий тадкикот ишларини бажаришга узини психологик жихатдан тайёрлаб боради. Педагогика олий укув юртлари педагогик таркибининг илмий кадрлар салохияти талабаларда тадкикотчилик фаолияти лаёкатларини шакллантиришга бевосита таъсир курсатишини назарда тутиб, Кукон ДПИ мисолида ушбу холат урганилганда, ушбу натижанинг ижтимоий-гуманитар йуналишдаги кафедралар кесимидаги курсаткичи аникланди. Шунингдек, Гулистон давлат университети, Жиззах давлат педагогика институти Педагогика факультетидаги мавжуд кадрлар

April, 2022

429

мисолида хам касбий компетентлилик салохияти курсаткичлари тадкик этилди. Унга кура, 2017-2018 укув йилида Гулистон, давлат университетлари педагогика факультетлари, Кукон, Жиззах давлат педагогика институти педагогика факультети буйича касбий компетентлилик куйидагича фоизни ташкил этди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жадвалда булажак кимё укитувчиларининг касбий компетентлигини такомиллаштиришнинг узига хос хусусиятлари, булажак кимё укитувчиларининг касбий компетентлигини такомиллаштириш фаолияти учун зарур тафаккур даражалари, билимдонлиги ва иродавий сифатларига куйилган талаблар ифодаланган булиб, уни тугалланган ва якунланган аксиома холатида деб булмайди. Зеро, у давр талаблари асосида, аналитик ва синтетик тафаккур даражаси, миллий ва умуминсоний кадриятлар мазмунини англаб етиши, тадкикотчилик фаолиятининг заруриятини англашига кура такомиллашиб боради.

1-чизма

Булажак кимё укитувчиларининг касбий компетентлигини такомиллаштиришнинг узига хос хусусиятлари

1. Илмий билимдонлик

2. Юкори тафаккурга эга эканлиги

3. Фикрлаш кобилиятининг юкорилиги

4. Касб маданиятининг юкорилиги

5. Касбий кобилиятининг кучлилиги

6. Фикрлаш доирасининг кенглиги

7. Замонавий касбий билимларга эгалиги

8. Мустакил эркин ижодий ва тугри фикрлай олиши

9. Муаммоли вазиятларда мустакил фикрлай олиши

10. Ижтимоий муносабатларда фаол иштирок этиши

11. Ташкилотчилиги ва ташаббускорлиги

12. Масъулият х,иссининг карор топганлиги

13. Мунозарага кириша олиши, далиллаш, исботлаш лаёкатининг кучлилиги

14. Ижтимоий - сиёсий фаоллиги

15. Касбий компетентлигининг такомиллаштирилганлиги

Мазкур олий укув юртларида юкорида келтирилган мезонларга мувофик ёш мутахассисларда талабалик давридан

• О

April, 20221

©

ф'

©

430

Syna^aK KHMe yKHTyBHHnapuHHHr KacSuH KoMneTeHTnurHHH TaKoMHnnamTupum, KacSuH ^aonuaTra oug KyHHKManapHH xocun Kunum MaKcaguga HKTHgopnu, unMHH ^aonuaTra naeKaru MaB^yg SynraH ucretgognu, $aon TanaSanap TaHnaS onuHgu Ba ynapra Ka^egpanap TOMOHugaH pecnySnHKaMH3 xaMga MHHTaKaga gon3apS xucoSnaHraH TagKHKoT MaB3ynapu TaBcua этнngн.

negarorHHHr KacÖHH naeKaraHnuruHH TapSuanam MyaMMocHHH ypraHHm umura Sup KaTop hhmhh umnap SarumnaHraH. EHpoK Sy MyaMMOHHHr Typnu ^uxaraapu Ba acneKTnapura onuMnapHHHr KH3HKumnapH KaMaHMaanTH, Sy эca y3nyKcu3 negarorHK TatnHM th3hmhhh мogepннзaцнanam Ba pHBo^naHTupumHHHr xo3upru 3aMOH SocKHHHga anoxuga axaMHaTra эгanнгнgaн Ba yHHHr gon3ap6nHrugaH ryBoxnuK Sepagu.

fflaxcra fiyHanTHpunraH yKHTHm - Sy TanaSaHHHr maxcHH xycycuaTnapu, KH3HKHmnapu, KoSunuaTH xaMga HMKoHuaTnapuHH HHoSarra onyBHH, unrop negarorHK Ba axSopoT TexHonoruanapugaH TanaSa maxcHHH puBo^naHTupumga caMapanu ^ofiganaHumra KaparunraH ^apaeHgup. ffly Sohc yKHTumHH gн$$epeнцнannam Ba HHgHBHgyannamTHpHm maxcra HyHanrapHnraH TatnHMHH ^opufi этнmнннг acocHH TaMofiunnapu cu^arnga xH3MaT Kunagu. [ 2]

3aMoHaBHH ®;aMHaTga TatnHM th3hmhhh puBo^naHTHpumHHHr cTpareruK fiyHanumH - Sy HHcoHHHHr Typnu coxanapga MaKcagnu MycTaKun ^aonuaTH acocuga yHHHr HHTenneKTyan Ba axnoKHH puBo^naHumugup. ^axoHHHHr puBo^naHraH gaBnarnapu Karopu MaMnaKaTHMH3ga xaM TatnuMgaru ucnoxoTnap ®;apaeHHga MycTaKun TatnHMHH parSaraaHTHpHm MyxHM HyHanum cu^arnga KapanMoKga. negarorHHHr KacSuH naeKaraHnuruHH TapSuanam ^eHoMeHHHH TagKHK Kunumra P.X.^ypaeB B.A.KaH-KonHK, H.B.Ky3tMHHa, H.^.HuKaHgopoB, B.A.CnacreHHH Ba SomKa KaTop onuMnapHHHr umnapu negarorHK KoMneTeHTnHKKa SarumnaHraH. By Myannu^nap KacSuH KoMneTeHnHK maxcuaTnu-HmoHnnunHK cu^araapu SunaH SupnHKga yKHTyBHHHHHr KacSHH-maxcuaTnu xoguca cu^araga negarorHK MagaHuaTHHH TaBcu^nafigu geraH ^HKpga aKgungupnap. Y3 HaBSaruga, KacSuH KoMneTeHHHK TymyHnacu, B.A.CnacreHHH TatKHgnaraHugeK, negarorHHHr negarorHK ^aonuaTHH aManra omupumra Ha3apHH xaMga aManHH TafiepnurHHUHr SupnurHHH H^oganafigu Ba yHHHr npo$eccuoHanH3MHHH TaBcu^nafigu.

negarorHKa Ba ncuxonoruaga KacSuH KoMneTeHnHKHHHr MoxuaTH, Ma3MyHH, cTpyKTypacu, acocnapHHH Ba yHH TapSuanam HMKoHuaTnapuHH Tatpu^namga Typnuna eHgamyBnap MaB^yg.

April, 2022

Педагогнинг касбий тарбияланганлик лаёкатлилигини тадкик килишга багишланган асарларда унинг куйидаги турлари фарк килинади:

- касбий лаёкатлилик - касбий фаолиятини етарлича юкори даражада эгаллаганлик, узининг келгуси касбий ривожланишини лойихалаш кобилияти;

- ижтимоий педагогик лаёкатлилик - биргаликдаги (гурухли, кооператив) касбий фаолиятни, хамкорликни ва, шунингдек, мазкур касбда кабул килинган касбий мулокот услубларини эгаллаганлик, уз касбий мехнати натижалари учун ижтимоий масъуллик :

- ауто компетенлик - узининг ижтимоий-касбий характеристикалари хакида адекват тасаввур ва касбий деструкцияларни енгиб утиш технология-ларини эгаллаганлик ;

- экстремал касбий компетенлик- тусатдан мураккаблашган шароит-ларда, халокатларда, технологик жараёнлар бузилганида ва х.к.ларда ишлаш кобиляти.

Касбий тарбияланганлик лаёкатлилигининг курсатиб утилган турлари бундай хилма-хиллигига карамасдан, муаллифлардан хеч бири уларни таснифлаш мумкин буладиган умумлаштирувчи критерий асосни келтирмайди. Жумладан, ижтимоий тарбияланганлик ва экстремал компетенликлар тавсифлаш учун турли асосларга эга, ва демак, структураси, мазмуни ва тарбиялаш шароитлари буйича фарк килади. Равшанки, мазкур муаммо хозирги замон педагог ва психологлари ишларида хали уз ечимини тула топади.

Факат шуни кайд этамизки, бу ерда айтиб утилган касбий тарбияланганликда компетенлик турлари одамнинг касбий фаолиятда ва муомалада етуклигини, профессионал шахснинг карор топишини англатади. Бу ерда «етуклик» сузи «одам рухий, аклий ва жисмоний кобилиятларининг энг юкори ривожланган, ривожланган масъулият хисси, бошка одамлар хакида гамхурлик килиш эхтиёжи, жамият хаётида фаол иштирок этиш кобилияти» сифатида каралади.

Касбий компетенлик дейилганда нимани тушунмок керак? С.И.Ожегов-нинг рус тили изохли лугатида ушбу таърифни курамиз: «лаёкатли - бирор сохада билувчи, хабардор, обрули». «Компетенция - 1. Кимдир яхши хабардор булган масалалар доираси. 2. Кимнингдир ваколатлари, хукуклари доираси». Чет тиллар изохли лугатида «лаёкатли - маълум сохада билимдон, хабардор одам; уз билимлари ва хукуклари буйича бирор нарсани килиши, бирор нарса хакида хукм чикариши мумкин булган одам». Академик С.С.Гуломов тахрири остида чоп этилган

April, 2022

432

«Олий таълим» лугат - маълумотнома тупламида - «Компетентлик -лот.comptens - тегишли, лаёкатли» деб ифодаланган

Бирок, « компетенлик» ёндашуви доирасида « компетенлик» бу «... укувчининг эгаллаган билимларига, унинг укув ва хаётига, тажрибасига асосланган, билиш фаолияти ва таълим амалиёти натижасида ривожлантирган мустакил амалга ошириладиган кобилиятдир». Уз навбатида компетенлик дейилганда «атроф борлик ёки фаолиятнинг одам лаёкатлилиги билан эгаллаши лозим булган сохаси (доираси) деб тушуниш» максадга мувофикдир.

Укув машгулотларининг замонавий шаклда укитишнинг модуль тизимига ташкил этилиши талабаларда тизимли тахлил килиш кобилияти, фалсафий ва илмий тафаккур куникмаларини ривожлантиришда мухим ахамиятга эга. Ёш мутахассиснинг етуклик даражаси унинг муайян соха буйича тулаконли ихтисосликка эга булиши билан бирга, унда тадкикотчилик лаёкатининг кай даражада эканлиги, маънавий-интеллектуал ривожланлиги, бир суз билан айтганда, маънавий-маърифий камолоти билан белгиланади. Чунки чинакам маърифатли одам миллат кадриятларини, инсон кадрини, узлигини англаши, мустакил давлатимизни жахон хамжамиятида муносиб урин эгаллаши учун фидойилик билан курашиши мумкин. Зеро, ёшлар онгига мустакил, озод ва обод давлат барпо этиш, унинг содик хамда фидойи фарзанди булишдек мукаддас туйгуни сингдириш давлат сиёсатининг устувор масалаларидан бири хисобланади. Бу сохада турли хил давлат ва нодавлат уюшма, жамгарма, кенгашларнинг. Хусусан, олий таълим муассасаларида булажак кимё укитувчиларида касбий компетенцияларни такомиллаштириш мухим ахамият касб этади.

Мустакиллик йилларида олий укув юртларида ёшларнин касбий компетенцияларини шакллантириш максадида ёшлар кенгашлари ташкил этилмокда. Жумладан, Гулистон давлат университети "Булажак компетентли кимё укитувчиси", Кукон давлат педагогика институтида "Компетентли кимё укитувчиси" , Жиззах давлат педагогика институтида "Кометентли укитувчи -келажак пойдевори" макатаби, Кукон давлат педагогика институтида "Компетентли кимё укитувчиси"" мактаби таъсис этилган. Шунингдек, мактаб низоми ва иш режаси асосида барча факультетларда "Ёш кимёгар" мактаби тармоклари ва барча кафедраларда "Ёш кимёгар" мактаби ташкил килинган. Кайд этилган олий укув юртларида ёшлар мактабларининг низоми ва иш режалари олий укув юртининг илмий кенгашлари томонидан тасдикланади.

April, 2022

433

Таълим сохасида бундай ёшлар мактабларининг асосий максади: булажак Булажак кимё укитувчилари, мутахассислар, магистрант, аспирант ва иктидорли талабаларнинг касбий компетентлигини такомиллаштиришга оид касбий, касбий-педагогик фаолиятини эркин тарзда уюштириш, замонавий фан-техника ютукларига асосланган холда, ёшлар касбий фаолияти самарали натижаларини укув жараёнига татбик этишдан иборат.

Ёш кимёгар мактабларининг асосий вазифалари эса куйидагилардан ташкил топади:

- булажак кимё укитувчиси ва тадкикотчи талабаларни касбий компетенцияларини шакллантиришга имконият яратиш;

- амалий машгулотлар, давра сухбатлари, семинар-тренинглар воситасида булажак кимё укитувчиларининг касбий компетентлигини такомиллаштириш;

- булажак кимё укитувчиси, мутахассисларни фан-техника ютуклари асосида касбий компетентлигини илмий-назарий хамда амалий асосларини ишлаб чикиб, уларни хаётга татбик этиш учун кулай шарт-шароитлар яратиш;

- академик лицей ва олий укув юртлари талабаларининг касбий компетентлигини шакллантириш жараёнида узаро узвийлик ва узлуксизликни таъминлаш.

Мазкур мактабда булажак кимё укитувчиларида касбий компетентлигини шакллантиришт фаолияти билан шугулланиш учун хар томонлама кумаклашади. Уларнинг касбий йуналишни белгилаб олишлари, таълимнинг тренинг, амалий машгулот шакллари хамда илмий-амалий конференция ва семинарлар воситасида уларга уз касбий салохиятларини оширишлари, фан ютукларидан фойдаланган холда муайян муаммонинг назарий асосларини ёритишлари, уз тадкикотлари натижаларини хаётга татбик этишлари учун шароит яратиш айникса мухимдир. Шунингдек, мактаб булажак кимё укитувчиларнинг фаолиятини куллаб-кувватлаш, тадкикот натижаларини амалиётга жорий этиш, узаро хамкорлик шартномалари асосида корхона, ташкилот ва муассасалар билан амалий ишларини олиб бориш ва бошкалар юзасидан маъмуриятга, Илмий кенгашга хамда Ихтисослашган кенгашларга таклифлар киритишдек хукукларга эга булиб, академик лицей, касб-хунар коллежлари, олий укув юртлари талабаларининг касбий малака ва ижодий фаолиятларини ривожлантиришда узаро мустахкам алока урната олади. Асосий фаолият тури профессионал фаолиятни куллаб-кувватлашга каратилгани сабабли мазкур

April, 2022

434

мактабларга катта иш тажрибасига эга булган мутахассис-олимлар, профессор-укитувчилар, амалиётчилар доимий равишда кумак ва маслахатга жалб этилади. Таълим муассасаси таркибида ташкил этилган бундай мактаблар талаба-ёшларни мактаб, академик лицей ва касб-хунар коллежларининг иктидорли талабалари билан хамкорлик алокаларини урнатишда алохида ташаббус курсатиши зарур. Тадкикотимиз давомида шундай хамкорлик алокаларини ривожлантиришнинг фаол йуналишларини аниклаш ва ривожлантириш максадида Кукон ДПИ, Кукон Педагогика касб-хунар коллежи, Кукон академик лицейидаги укувчи ва талаба-ёшлар уртасидаги узаро хамкорлик холатини ургандик.

ХУЛОСА

Олий таълимда икки боскичли тизимнинг жорий этилиши, мутахассисликлар буйича кадрлар тайёрлашнинг йулга куйилиши «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг амалдаги татбики хисобланади.

Демак, компетенлик аник вазиятда намоён булади, у индивид лаёкатлилигини бахолаш тизимини ишлаб чикишда мухим омилдир.

Шундай килиб, касбий компетенлик- бу мехнат субъектининг (мутахассис ёки жамоанинг) кундалик фаолиятидаги вазифаларни ва мажбуриятларни бажаришига касбий тайёргарлиги ва кобилиятидир.

REFERENCES

1. Джураев Р.Х. Дидактические основы интенсификации процесса обучения в профтехучилищах. -Т., 1992. - 53 с.

2. Кaн-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. -М.: Педагогика, 1990. - 144 с.

3. Компетентлик - лот.comptens - тегишли, лаёкатли. Олий таълим, лугат маълумотнома. Академик С.С.Гуломов тахрири остида. Тошкент, «Молия»,, 2003 йил. 144 бет.

4. Кузьмина Н.В., Реан А.А. Профессионализм педагогической деятельности. - С.-Пб.: С.-ПбГУ., 1993. - 63 с.

5. Ожегов С.И. Рус тили изохли лугати.М..1965.й

6. Сластенин В.А., Чижакова В.И. Введение в педагогическую аксиологию. -М.: Изд. центр «Академия», 2003. - 192 с.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.