Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ КОНФЛИКТОГЕН ҲОЛАТЛАРГА НИСБАТАН КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ КОНФЛИКТОГЕН ҲОЛАТЛАРГА НИСБАТАН КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
95
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
функция / конфликтология / конфликт / педагогик жараён / манфаатлар / зиддиятлар ечими / компромиссга келиш

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Халиков Аъзам Абдусаломович

Tаълим жараёнида ўқитувчининг конфликтологик вазиятларда ўзини бошқара олиши, конфликтларни бартараф этиши, кутилмаганда содир бўладиган зиддиятларни олдиндан кўра олиши, муносабатларни адолатли ҳал этишини белгилайдиган функциялардан моҳирона унумли фойдаланиш маданияти яхши натижаларга эришишга йўналтирилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ КОНФЛИКТОГЕН ҲОЛАТЛАРГА НИСБАТАН КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ»

БУЛАЖАК УЦИТУВЧИЛАРНИ КОНФЛИКТОГЕН ^ОЛАТЛАРГА НИСБАТАН

КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ Халиков Аъзам Абдусаломович

Низомий номидаги ТДПУ профессори, педагогика фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.7931010

Аннотация. Таълим жараёнида уцитувчининг конфликтологик вазиятларда узини бошцара олиши, конфликтларни бартараф этиши, кутилмаганда содир буладиган зиддиятларни олдиндан кура олиши, муносабатларни адолатли уал этишини белгилайдиган функциялардан моуирона унумли фойдаланиш маданияти яхши натижаларга эришишга йуналтирилади.

Калит сузлар: функция, конфликтология, конфликт, педагогик жараён, манфаатлар, зиддиятлар ечими, компромиссга келиш

Бугунги кунга келиб, конфликтларни хал килиш кобилиятини, самарали хулк-атвор куникмаларини ривожлантириш, конфликтли вазиятда хатти-харакатлар стратегиясини ургатиш билан боглик ёндашувлар доираси кенгайиб бормокда. Шубхасиз конфликтологик муаммо педагог олимларнинг етакчи илмий - тадкикот ишига айланиб бормокда.

Ижтимоий-психологик ёндашувнинг бир кисми сифатида конфликтларни хал килиш куникмаларини ургатиш учун укув дастурлари ишлаб чикилган, конфликтларнинг олдини олиш ёки тугатиш буйича куплаб тавсиялар мавжуд (асосан бошкарув лавозимида). Замонавий ишланмалар конфликтларни тартибга солиш ва бошкаришга каратилган. Гарчи бу асарлар конфликтнинг ижобий функцияларини тушунишга асосланган булса-да, уларнинг мазмуни салбий тажрибаларни бартараф этиш ва конфликтларнинг узаро таъсирида "галаба" куникмаларини эгаллаш сифатида курилган [1].

Укитувчининг конфликтологик тайёргарлиги касбий конфликтларни идрок этиш ва кейинчалик касбий конфликтда касбий функцияларни амалга ошириш учун зарур булган махсус, касбий йуналтирилган конфликтологик билимларни узлаштириш ва улардан фойдаланиш билан тавсифланади. Шу билан бирга, укитувчининг касбий конфликтологик тайёргарлиги нафакат таълим мухитидаги конфликтларни олдини олиш ва хал килиш куникмалари, балки талабалар уртасида конфликтологик компетенцияни шакллантириш билан хам тавсифланади.

Конфликтологик тайёргарлик, якуний тахлилда, Н.Э.Серебровская, томонидан куйидагича шархланади:

> ташкилотнинг холати (махсус касбий маданият ташхисланади; ахборот маданияти бойитилади);

^ конфликт иштирокчилари ва конфликтдаги муаммони чукуррок билишга ёрдам беради (махсус касбий, психологик, ахборот ва услубий маданият объектлари курсатилган);

^ аклий зурикишни заифлаштиради (психологик маданият функцияларини куллаб-кувватлаш);

> муаммоларни хал килишнинг турли стратегиялари тукнашуви билан бирга келадиган интеллектуал ва хиссий тарангликни келтириб чикаради (методик маданиятнинг фаоллашуви мавжуд);

^ конфликт иштирокчиларининг бузгунчи карама-каршилигини олдини олади ва мех,нат жамоаси аъзоларини бирлаштиради (коммуникатив маданият функцияларини куллаб-кувватлаш) [4].

Конфликтологик саводхонлик ва конфликтологик компетенцияни шакллантириш укитувчининг конфликтологик тайёргарлигининг асосини ташкил килади. Шунга кура, конфликтологик саводхонлик - конфликтологик тайёргарликнинг асосий даражаси булиб, кундалик интуитив ва огзаки тажрибада, шахснинг мифологик онгида намоён булади, бу муаммо ва карама-каршиликларни улар асосидаги механизмларни яхши тушунмасдан конструктив х,ал килиш имконини беради.

Мактаб конфликтларининг типологияси хилма-хил булиб, куйидаги конфликт турлари билан ифодаланади: болалар уртасида; бола, болалар - укитувчи; болалар -маъмурият; укитувчилар уртасида; укитувчи - ота-оналар; укитувчи - маъмурият; ота-оналар уртасида; ота-оналар - маъмурият [2].

Умумтаълим мактабларидаги конфликтларнинг асосий сабаблари сифатида куйидагиларни ажратиб курсатиш мумкин:

> етакчилик учун кураш (болалар, укитувчилар, ота-оналар уртасида);

^ болаларни, ота-оналарни, укитувчиларни маъмурият томонидан камситиш ва бошкалар;

> болалар ва катталарнинг мактабдаги муваффакияти;

> мактаб укувчилари ва укитувчиларининг моддий имкониятлари;

> болалар муваффакиятини бах,олаш;

^ педагогик тажриба, укитувчининг профессор-укитувчилар таркибидаги урни, укитиладиган фанларнинг ахдмияти;

> мактаб хдётини катъий тартибга солиш, назорат килиш шакллари;

^ таълим муассасасининг таркибий ва функционал муаммолари;

> нотугри бошкарув услуби;

> ахлокий меъёрларни бузиш ва бошкалар [3].

Тадкикотчилар (Л.М.Митина, М.М.Рибаков) педагогик фаолиятнинг кескин вазиятларига мурожаат киладилар:

• синфда укитувчи ва талабалар уртасидаги узаро муносабатлар х,олатлари (интизом ва хулк-атвор коидаларини бузиш, кутилмаган конфликтли вазиятлар, итоатсизлик, укитувчининг талабларига эътибор бермаслик, "ах,мокона" саволлар ва бошкалар);

• хдмкасблар ва мактаб маъмурияти билан муносабатларда юзага келадиган вазиятлар (фикрларнинг кескин фарклари, топширикларни ортикча юклаш, укув юкини таксимлашдаги конфликтлар, укув ишларини ортикча назорат килиш, мактабда нотугри уйланган янгиликлар ва бошкалар);

• укитувчи ва талабаларнинг ота-оналари уртасидаги узаро муносабатлар х,олатлари (укитувчи ва ота-оналар томонидан укувчини бах,олашдаги фарклар, ота-оналарнинг болаларни тарбиялаш жараёнига эътибор бермаслиги ва бошкалар). Стрессли омилларнинг салбий таъсири укитувчига икки томонлама стрессни келтириб чикаради: ахборот стресси (ахборотнинг хдддан ташкари юкланиши, окибатлари учун юкори даражада масъулият билан тез карор кабул килиш зарурати) ва миссий стресс (миссий стрессларнинг пайдо булиши, фаолият характеридаги узгаришлар, хатти-хдракатларнинг бузилиши) [2].

"Шахснинг конфликтологик маданияти" ва "мутахассиснинг конфликтологик маданияти" тушунчаларини фарклаш керак.

Шахснинг конфликтологик маданияти инсоннинг ижтимоий конфликтларни олдини олиш ва хал килиш истаги (эхтиёж, хохиш) ва кобилиятидан иборат: шахслараро ва миллатлараро. Замонавий жамиятда ижтимоий конфликтни хал килиш шахсни ижтимоийлаштиришнинг энг мухим омилидир.

Мутахассиснинг конфликтологик маданияти касбий конфликтларни идрок этиш ва кейинчалик касбий конфликт шароитида касбий функцияларни амалга ошириш учун зарур булган махсус, касбий ёъналтирилган конфликтологик билимларни узлаштириш ва улардан фойдаланиш билан тавсифланади.

Конфликтологик маданиятнинг шаклланиши мутахассислар томонидан хам хар хил йуллар билан белгиланади шундай килиб, М.М. Рыбакованинг фикрига кура, конфликтологик маданият инсоннинг конфликтологик тайёргарлигининг энг юкори даражасидир. Конфликтологик тайёргарлик куйидаги таркибий кисмлардан иборат:

- конфликтологик саводхонлик - конфликтларни тахлил килиш ва улар билан ишлаш механизмлари ва технологияларини билишда эмас, балки уларни интуитив тушунишда намоён буладиган асосий даража сифатида, бу шахсга умуман конфликтларни конструктив равишда хал килишга имкон беради;

- конфликтологик компетенция - конфликтологик тайёргарликнинг алохида даражаси сифатида, бу мутахассиснинг укиши давомида махсус шаклланган ва ишлаб чикилган конфликт тугрисида илмий ва амалий билимлар тизимини олишдан иборат [4].

Шунга кура, конфликтологик маданият - бу шахснинг конфликтологик тайёргарлигининг энг юкори даражаси. У битта комплексга богланган ва бир-бири билан чамбарчас боглик булган турли хил таркибий кисмлардан ("маданиятлар") иборат. Ушбу комплекснинг элементларига куйидагилар киради: фикрлаш маданияти, хис-туйгулар маданияти, коммуникатив маданият, киймат-семантик соха маданияти, хулк-атвор конфликтологик маданияти. Шунинг учун:

- фикрлаш маданияти конфликт хакидаги назарий гояларга асосланади ва шахснинг конфликтни окилона тахлил килиш, асосий ва иккиламчи нарсаларни ажратиб курсатиш, уз хатти-харакатларида олинган хулосалардан фойдаланиш имкониятидан иборат;

- туйгулар маданияти-бу хис-туйгулар билан ишлаш билан боглик куникмалар, биринчи навбатда узингизнинг: хис-туйгуларни тушуниш, салбий хис-туйгулар билан ишлаш кобилияти, хамдардлик курсатиш ва бошкалар;

- коммуникатив маданият - диалог, шериклик сухбатини утказишга тайёрлик;

- хулк-атвор конфликтологик маданияти - конфликт билан бевосита ишлаш кобилияти, яъни конфликтни хал килиш, унинг авж олишига ёъл куймаслик, конфликтни бошкариш.

Юкоридаги таърифларга асосланиб, биз конфликтологик маданият тушунчасини ажратиб курсатишимиз мумкин.

Конфликтологик маданият - бу шахснинг ижтимоий хаёти ва ижтимоий фаолияти махсули булиб, у умумий маданиятнинг маълум бир тури ва тизимига айланиб, шахснинг тавсифлаш, урганиш ва ишлашга тайёрлиги ва кобилиятида намоён булади. Ушбу ишда биз аксиологик ёндашув нуктаи назаридан маданиятни тушунамиз.

Шахснинг конфликтологик маданияти модели маълум блоклардан иборат булиши керак, улар биргаликда конфликтологик маданиятнинг тузилишини ташкил килади ва узига хос функциялар билан белгиланади:

Назарий-ахборот блоки конфликт хакидаги назарий фикрлардан иборат. Бу конфликт нима эканлиги, унинг конструктив ва бузгунчи функциялари, тузилиши, конфликт динамикаси ва бошкалар хакидаги билимларни уз ичига олади. Шундай килиб, биз хулоса килишимиз мумкин:

- конфликт деганда манфаатлар, эътикодлар, кадриятлар ва бошкаларнинг онгли равишда фаркланиши билан тавсифланган ижтимоий узаро таъсир тури тушунилади;

- ушбу тадкикотда мутахассиснинг конфликтологик маданияти конфликтларга мойил булган касбий мухитда мутахассиснинг касбий хаётий фаолиятининг сифат тавсифи сифатида тушунилади;

Мутахассисларнинг маданий маданиятни турлича тушунишларига карамай, конфликтнинг мукаррар, кундалик ва тез-тез содир буладиган ходиса сифатида тан олиниши конфликтли вазиятларда узига хос хатти-харакатлар нормалари ва коидаларини, шахснинг конфликтологик онгини ривожлантириш муаммосини долзарблаштиради, конфликтларни башорат килиш, олдини олиш, хал килиш кобилияти "шахснинг конфликтологик маданияти" тушунчасида ягона ёндашувни ташкил килади.

REFERENCES

1. Ибрагимов Х.И. Автогенная тренировка как средство самовоспитания. - М.: Педагогический вестник, 1996. - 115 с.

2. Журавлев В.И. Основы педагогической конфликтологии / Учебник. М.: Российское педагогическое агентство, 1995. - 184 с.

3. Каримова В., Бердиев Г. Муроса килиш одоби ёки конфликтларни бартараф этиш мумкинми? - Т.: 2003. - 44 б.

4. Рыбакова М. М. Конфликт и взаимодействия в педагогическом процессе. - М.: Педагогика, 1991. - 168 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.