Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ ФАОЛИЯТИГА ХОС БЎЛГАН ТАЛАБЛАР'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ ФАОЛИЯТИГА ХОС БЎЛГАН ТАЛАБЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
246
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ўқитувчи / касбий фаолият / талаб / педагогик / касбий тайёргарлик. / teacher / professional activity / demand / pedagogy / vocational training.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — A. Xalikov

Ўқитувчи касбий фаолиятига нисбатан белгиланган талаблар йиғиндиси педагогик фаолиятга касбий тайёрлик сифатида таърифланади. Унинг таркибида, бир томондан, психологик, психофизиологик ва жисмоний, иккинчи томондан эса, илмий-назарий ва амалий компетентликни бўлажак ўқитувчиларнинг педагогик маҳорати асоси сифатида ажратиб кўрсатиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROFESSIONAL REQUIREMENTS FOR FUTURE TEACHERS

The set of requirements for the professional activity of a teacher is defined as professional readiness for pedagogical activity. In its composition, one can single out, on the one hand, psychological, psychophysiological and physical, and on the other hand, scientific, theoretical and practical competence as the basis of the pedagogical skills of future teachers.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ ФАОЛИЯТИГА ХОС БЎЛГАН ТАЛАБЛАР»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

БУЛАЖАК УЦИТУВЧИЛАР КАСБИЙ ФАОЛИЯТИГА ХОС БУЛГАН ТАЛАБЛАР

Халиков Аъзам Абдусаломович

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети профессори, педагогика

фанлари доктори https://doi. org/10.5281/zenodo. 7454752

Аннотация. Уцитувчи касбий фаолиятига нисбатан белгиланган талаблар йигиндиси педагогик фаолиятга касбий тайёрлик сифатида таърифланади. Унинг таркибида, бир томондан, психологик, психофизиологик ва жисмоний, иккинчи томондан эса, илмий-назарий ва амалий компетентликни булажак уцитувчиларнинг педагогик ма^орати асоси сифатида ажратиб курсатиш мумкин.

Калит сузлар: уцитувчи, касбий фаолият, талаб, педагогик, касбий тайёргарлик.

ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К БУДУЩИМ УЧИТЕЛЯМ

Аннотация. Совокупность требований к профессиональной деятельности педагога определяется как профессиональная готовность к педагогической деятельности. В ее составе можно выделить, с одной стороны, психологическую, психофизиологическую и физическую, а с другой стороны, научно-теоретическую и практическую компетентность как основу педагогического мастерства будущих учителей.

Ключевые слова: педагог, профессиональная деятельность, востребованность, педагогика, профессиональная подготовка.

PROFESSIONAL REQUIREMENTS FOR FUTURE TEACHERS

Abstract. The set of requirements for the professional activity of a teacher is defined as professional readiness for pedagogical activity. In its composition, one can single out, on the one hand, psychological, psychophysiological and physical, and on the other hand, scientific, theoretical and practical competence as the basis of the pedagogical skills of future teachers.

Keywords: teacher, professional activity, demand, pedagogy, vocational training.

XXI асрга келиб укитувчининг вазифаси янада такомиллашиб бормокда. Глобал узгаришлар, фан-техника ва ахборот-коммуникация технологияларининг кун сайин ривожланиб бориши укитувчидан юксак мах,оратни, уткир иродани, психологик кувватни, чукур билим ва мулох,азали булишни талаб килади.

Укитувчи касбий фаолиятига нисбатан белгиланган талаблар йигиндиси педагогик фаолиятга касбий тайёрлик сифатида таърифланади. Унинг таркибида, бир томондан, психологик, психофизиологик ва жисмоний, иккинчи томондан эса, илмий-назарий ва амалий компетентликни булажак укитувчиларнинг педагогик мах,орати асоси сифатида ажратиб курсатиш мумкин.

Укитувчининг касбий тайёргарлиги мазмуни унинг шахсий ва касбий фаолиятининг инвариант, идеаллаштирилган улчамларини акс эттирадиган профессиограмасида уз аксини топади.

Хозирги вактга келиб, укитувчи профессиограммасини куриш борасида улкан тажрибалар тупланган булиб, у укитувчига касбий талабларни узаро боглик ва бир-бирини узаро тулдирадиган сифатлар комплексига бирлаштириш имкониятини беради. Булар: умумфукаролик сифатлари; укитувчи касбининг узига хосликларини белгилайдиган сифатлар; фанга (ихтисосликка) оид махсус билим, куникма ва малакалар. Психологлар профессиограммани асослашда шахснинг акли, х,ислари ва иродаси сифатининг синтезидан

2336

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТБКМЛТЮМАЬ 8С1БОТ1Р1С ГОиКМАЬ УОШЫБ 1 К8иБ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

иборат булган педагогик кобилиятлар руйхатини тузишга мурожаат килади. Хусусан, В.А.Крутецкий укитувчининг дидактик, конструктив, ташкилотчилик, коммуникатив кобилиятларини, шунингдек, педагогик тасаввур ва диккатини таксимлашга кодирлигини алох,ида ажратиб курсатади [84].

Укитувчилик - мох,иятан факат билимларни таргиб килишдан иборат булган касб эмас, балки шахсни баркамол инсон сифатида яратишга, инсонни инсон килишга кодир булган юксак миссиядир. Шу боисдан х,ам укитувчига куйидагича тавсиф бериш мумкин: -юксак фукаролик масъулияти, ватанпарварлиги ва ижтимоий фаоллиги; -болаларга нисбатан мех,р-мух,аббат, касбий масъулиятни х,ис этиш, эх,тиёж ва кобилият;

-юксак профессионализм, илмий-педагогик тафаккурнинг инновацион услубларни яратиш ва ижодий карорлар кабул килишга тайёргарлиги;

-уз фанига доир билимларнинг мукаммал сох,иби, маданиятнинг юкори даражаси, ёндаш фанлар сохдларини яхши тах,лил эта оладиган, тарбиялаш ва укитиш услубиятини мукаммал эгаллаганлиги;

-педагогик такт, педагогик назокат, педагогик техника, юксак ирода, нотиклик санъатини мукаммал эгаллаганлиги;

-педагогик-психологик билимларни ва уз фанини мукаммал билиши, тафаккурнинг бойлиги, сиёсий саводхонлик, фикрлаш доирасининг кенглиги, мафкуранинг бойлиги;

-мулойимлик, хушмуомалалилик, диккат-эътиборлилик, жамоада узини тута билиши, хулк-атворга мослашувчанлиги;

-фидокорлик, инсонпарварлик, ишбилармонлик, интизомлилик, дилкашлик, мех,рибонлик, виждонлилик, хайрихох,лиги;

-ташаббускорлик, самимийлик, онглилик, кузатувчанлик, катъиятлилик, танкидий фикрларни эътироф этишга мойиллик;

-мантикий дунёкарашининг бойлиги, эътиборлилик, тартиб-интизомлилик, инсоф ва диёнатлилик, ватанпарварлик, хдкикатгуйлик;

-педагогик эрудициянинг мукаммаллиги, эх,тиёткорлик, принципиаллик, рефлексив хусусиятларга эгалиги;

-камтарлик, адолатпарварлиги, зийраклик, ботирлик, одоблилик, ахлокан поклик, янгиликка интилиш ва уни х,ис килиш, уз кадрини билиш, сезгирлик, эмоционаллик ва бошкалар.

Бу укитувчининг киска ва лунда тавсифномаси шахсий тавсифлар даражасигача аниклаштирилиши мумкин.

Укитувчи профессиограммасида унинг шахсий йуналганлиги етакчи урин тутади. Шу боис укитувчи-тарбиячи шахсининг ижтимоий-маънавий, касбий-педагогик ва билишга йуналганлигини тавсифлайдиган хусусиятларини куриб чикамиз.

Укитувчи шахсининг ижтимоий-маънавий йуналганлиги унинг умуминсоний кадриятларга йуналганлиги тизимда уз ифодасини топади, улар орасида гуманистик: бола шахси ва унинг ривожланишига, у билан педагогик мулокотга, укувчиларнинг фукаролик фаоллигини тарбиялашга йуналганлик етакчи урин тутади.

К.Д.Ушинский инсон тарбиясининг энг асосий йули эътикоддир дейди ва эътикодга эътикод билан таъсир курсатиш мумкинлигини таъкидлайди. Унинг фикрича, х,ар кандай

2337

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

укитиш дастури, хар кандай тарбия методлари, улар канчалик яхши булмасин, тарбиячининг эътикодига айланмас экан, жонсиз харф булиб колаверади, хеч бир таъсир кучига эга булмайди. Энг синчков назорат бу ишда ёрдам бермайди. Тарбиячи йурикноманинг кур-курона ижрочиси булиши мумкин эмас: тарбиячининг юрак тафти билан исимаган хар кандай йурикнома хеч бир кучга эга булолмайди.

Укитувчининг фаолиятида гоявий эътицод шахснинг ижтимоий-маънавий йуналганлигини белгилайдиган бошка барча хусусият ва тавсифларини, жумладан, ижтимоий эхтиёжлари, ахлокий ва кадриятли йуналганлиги, ижтимоий бурч ва фукаролик масъулияти хисларини белгилайди. Гоявий эътикод укитувчининг ижтимоий фаоллиги асосини ташкил этади. Айнан шунинг учун у укитувчи шахсининг тобора чукур фундаментал характеристикаси саналади.

Укитувчига куйиладиган энг мухим талаблардан бири - юксак фуцаровийликдир. Укитувчи-фукаронинг юзини унинг гуманистик эътикоди, нафакат болалар, балки кенг оммага билим беришга (яхшилик уругини сочишга) интилиши, инсон шахсини камситадиган камчилик ва маънавий нуксонларга нисбатан бетокатлик, бурч ва масъулият хиссининг кучлилиги, узининг педагогик компетенциясини ва тарбияланувчилари учун урнак булишга интилиш, мамлакатнинг турли бурчакларида маданият учокларини яратиш кобилияти белгилаб беради.

Укитувчи оддий фукаро сифатида уз халкига садокат, дардкаш туйгулари билан яшайди. У узининг тор ташвишлари билан уралашиб колмайди, унинг хаёти махалласи, кишлоги, тумани (шахри) хаёти билан чамбарчас боглик булиши керак.

Укитувчи шахси структурасида касбий-педагогик йуналганлик алохида урин тутади. У узига хос зинапоя вазифасини утайдики, унинг атрофида педагог шахсининг асосий касбий ахамиятли хусусиятлари жамланади.

Укитувчи шахсининг касбий йуналганлиги, аввало, педагогик касбий фаолиятга кизикиш ва укитувчилик унинг хаёти мазмуни эканлигига боглик. Педагогик йуналганликнинг асоси уцитувчилик касбига цизициш саналадики, у болаларга, ота-оналарга, педагогик фаолиятга ва унинг муайян турларига ижобий миссий муносабат, педагогик билим ва малакаларни эгаллашга интилишда уз ифодасини топади. Педагогик касб идрок этиладиган булиши мумкин саналган педагогик кизикишдан фаркли уларок, педагогик ишга кодирликни англашдан бошланадиган мойилликни англатади.

Педагогик касбий фаолиятнинг умр мазмуни экани болаларга нисбатан мууаббатга асосланади. Бу асосий сифат укитувчининг касбий-педагогик йуналганлигини тавсифловчи куплаб касбий ахдмиятли сифатларни уз-узида такомиллаштириш, максадли уз-узини ривожлантириш омили саналади.

Бундай сифатлар сирасига педагогик бурч ва масъулият киради. Педагогик бурч хиссига амал килган укитувчи доимо болаларга, катталарга, унинг ёрдамига мухтож булганларнинг хаммасига уз хукук ва компетенцияси доирасида ёрдам беришга ошикади; у узига нисбатан талабчан, узига хос педагогик ахлоц кодексига огишмасдан амал килади. Педагогик бурчнинг олий куриниши укитувчининг уз касбига фидойилиги саналади. Айнан шу фидойилик укитувчининг мехнатини илмий асосда ташкил этилишида уз муносабатини ифодалайди. Шу сифатларга эга укитувчи вактни, хатто саломатлигини унутиб ишлайди. Мамлакатимизда хамиша фидойи укитувчиларни нихоятда куплаб учратиш мумкин.

Б.М.Бим-Бад тахриридаги "Педагогик комусий лугат"да педагогик такт:

2338

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

уцитувчининг уцувчилар билан узаро мулоцоти жараёнида риоя цилиши лозим булган меърий тамойил сифатида талцин цилинади; укитувчининг педагогик махорати ва тажрибаси, унинг маданий ва шахсий инсоний фазилатларининг юксак даражаси билан белгиланади; укувчининг инсоний хукукини, гурурини паймол килмасдан ва тарбиявий жараёнга каршилик килишни келтириб чикармасдан исталган вазиятларда (шу жумладан, зиддиятли вазиятларда хам) энг макбул тарбиявий таъсир меъёрларини топиш куникмалари оркали ифодаланади.

Укитувчининг хамкасблари, ота-оналар ва болалар билан касбий бурч ва масъулият хиссига асосланган узаро муносабатлари педагогик такт мохиятини ташкил этадики, у бир пайтнинг узида хам меъёрни билиш, хам харакатларни онгли равишда ифодалаш, хам уни назорат кила олиш, зарурият булганида, бир воситани бошкаси билан мутаносибликка келтиришдир. Укитувчининг хулк-атвор тактикаси хар кандай вазиятда хам, унинг окибатларини олдиндан кура билгани холда, тегишли услуб ва тонни, вакт ва педагогик таъсир чорасини танлай билиш, шунингдек, уларни уз вактида белгилай олишдан иборат.

Педагогик такт куп жихатдан укитувчининг шахсий сифатлари, унинг фикрлаш доираси, маданияти, иродаси, фукаролик позицияси, касбий махоратига боглик. Педагогик такт укитувчи билан укувчилар уртасидаги узаро ишончга асосланган муносабатлар учун замин хозирлайди. Педагогик такт айникса укитувчининг назорат-бахолаш фаолиятида аник кузга ташланади, бунда алохида эътиборлилик ва адолатлилик талаб этилади.

Педагогикада адолатпарварлик укитувчининг холислиги (объективлиги), унинг маънавий тарбияланганлигининг узига хос улчови булиб хизмат килади. В.А.Сухомлинскийнинг фикрича, укитувчининг адолатпарварлиги - укувчининг тарбиячига булган ишонч пойдеворининг асоси. Бирок индивидуалликдан ва шахсий манфаатлар, эхтирослар, туйгулардан ташкари кандайдир мавхум бошкача адолат йук. Адолатпарвар булиш учун хар бир боланинг маънавий оламини бутун нозикликлари билан билиш лозим.

Укитувчининг касбий-педагогик махоратини тавсифлай-диган шахсий сифатларидан яна бири унинг нуфузида жамланган ифодаси саналади. Бошка касблар доирасида "илмий нуфуз", "уз сохасида тан олинган нуфуз" каби жумлалар одатий саналса, укитувчининг рефлексиясида ягона ва булинмас шахсий нуфузи булиши мумкин.

Укитувчи шахсининг билишга нисбатан йуналганлиги асосида маънавий э^тиёжлар ва цизицишлар мавжуд. Шахснинг маънавий кучлари ва маданий эхтиёжлари ифодаси куринишларидан бири билимга эутиёжлик ва унинг уз-узича кадрият эканини англашдир. Педагогикада укитувчи таълимнинг узлуксизлигини хис этиши - укитувчининг касбий жихатдан махоратини ривожлантириб бориши билан улчанади.

Билимга эхтиёжнинг асосий омилларидан бири уцитадиган мутахассислик фанини билишга цизициш саналади. Л.Н.Толстой, болани фан билан тарбиялаш учун мазкур фанни севиши ва билиши керак, ана шунда укувчилар сизни севиб колади, сиз эса уларни тарбиялайсиз. Аммо узингиз фанни севмас экансиз, укишга канчалик мажбурламанг, фан тарбиявий кучга эга булмайди. Бу фикр ривожини В.А.Сухомлинский ишларида куриш мумкин. Унинг фикрича, педагог уз фанини шу кадар яхши билиши керак, дарсда, материални урганиш давомида унинг диккат марказида урганилаётган билимнинг мазмуни эмас, балки укувчилар, уларнинг аклий мехнати, уларнинг фикрлаши, уларнинг аклий мехнатидаги кийинчиликлари туриши керак.

2339

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Хрзирги ахборот технологияларининг жадал суръатда ривожланаётган бир даврда укитувчи уз мутахассислик фанининг турли сохаларидан хабардор булиб бориши, унинг ижтимоий-иктисодий, ишлаб чикаришга оид ва маданий вазифаларини хал килишдаги имкониятларини пухта билиши лозим. Бирок бунинг узи етарли эмас, у доимий равишда янги тадкикотлар, кашфиётлар ва фаразлардан бохабар булиши, укитаётган фан сохасининг я;ин ва узок истикболларини хам кура билиши керак.

Укитувчи билишга йуналганлигининг умумий тавсифи илмий-педагогик фикрлаш маданияти саналади, унинг асосий белгиси диалектик хусусиятга эга булиш. Педагогик вокелик ходисаларига доимий равишда диалектик нуктаи назардан караш укитувчига эски ва янги маълумотлар уртасидаги кураш оркали узлуксиз ривожланиш кечадиган жараён сифатида идрок этиши, юзага келадиган муаммо ва вазифаларни уз вактида хал килгани холда бу жараёнга таъсир курсатиш имкониятини беради.

REFERENCES

1. Ушинский К.Д. педагогические сочинения в 6 т. -М. -Т. 3. -Б. 168-169.

2. Педагогический энциклопедический словарь / гл. ред. Б. М.Бим-Бад; ред. кол.:

3. М.М.Безруких, В.А.Болотов, Л.С.Глебова и др. — М., 2002.

4. ^аранг: Сухомлинский В.А. Сердце отдам детям. Киев, 1969. -Б. 83.

5. Толстой Л.Н. педагогические сочинения. - М.; 1953. - Б. 72.

6. Сухомлинский В.А. избранные педагогические сочинения в 3 т. -М.; 1981. - Т.-. - Б. 53.

2340

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.