Научная статья на тему 'ЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТИ КОМПОНЕНТЛАРИНИНГ АКСИОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

ЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТИ КОМПОНЕНТЛАРИНИНГ АКСИОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
215
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқитувчи / бўлажак ўқитувчи / аксиология / аксиологик ёндашув / касб / касбий фаолият / педагогик фаолият / ўқувчи / педагогик қадриятлар. / teacher / future teacher / Axiology / axiological approach / profession / professional activity / pedagogical activity / pupil / pedagogical values.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — M. Turg'Unov

Ушбу мақолада бўлажак ўқитувчилар касбий-педагогик фаолиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-педагогик зарурияти, педагогнинг касбийпедагогик фаолияти ривожланишига таъсир этувчи объектив ва субъектив омиллар, педагогикада аксиологик ёндашувга доир методологик қарашлар тизими ва педагогик қадриятлар таснифи, педагог касбий-педагогик фаолиятининг аксиологик мезонлари, касбийпедагогик фаолият ривожланишига аксиологик ёндашувни татбиқ этиш зарурати ва истиқболлари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AXIOLOGICAL ASPECTS OF THE COMPONENTS OF THE PROFESSIONAL AND PEDAGOGICAL ACTIVITY OF FUTURE TEACHERS

This article examines the socio-pedagogical necessity of the development of professional and pedagogical activity of future teachers, objective and subjective factors affecting the development of professional and pedagogical activity of the educator, the system of methodological views on the axiological approach in pedagogy and the classification of pedagogical values, axiological criteria of pedagogical professional and pedagogical activity, the need and prospects.

Текст научной работы на тему «ЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР КАСБИЙ-ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТИ КОМПОНЕНТЛАРИНИНГ АКСИОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

�увчиларни касбий фаолиятга тайёрлаш компонентларига энг авало укитувчининг ижодкорлиги киради. Педагог уз-узидан ижодкор булиб колмайди. Унинг ижодкорлик кобилияти маълум вакт ичида изчил укиб-урганиш, уз устида ишлаш оркали шакллантирилади ва у аста-секин такомиллашиб, ривожланиб боради [6].

Укитувчининг ижодий педагогик фаолияти тахлил килинганда, мукаммал шаклга эга булган тизимлардан иборат эканлигини курамиз:

- укитувчининг синфда укувчилар жамоаси билан таълим-тарбиявий максадларга каратилган ижодий тайёргарлиги;

- укувчилар билан бевосита узаро хамкорлик асосидаги ижодкорлик.

Хорижий мамалакатларнинг таълим тизими амалиётида шахс креативлик сифатларида шакллантириш ёки ривожлантиришга хизмат киладиган куплаб метод ва стратегиялар кулланилади. Ушбу метод ва стратегияларнинг дидактик ахамияти шундаки, улар талаба ва укувчиларни укув материаллари юзасидан чукур уйлашга мажбур килади. Шу сабабли бу метод ва стратегияларни креативлик сифатлари нихоятда паст ривожланган укувчи ва талабалар билан ишлаш жараёнида самарали куллаб булмайди.

Шунингдек, булажак укитувчиларнинг педагогик фаолиятни амалга ошириш жараёнида шаклланган мухим касбий сифатлар хамда шахсий касбий салохиятни ташкил

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

этган педагогик кобилият ва майорат, интеллектуал, мотивацион, коммуникативлик, креативлик-ижодий, перцептив хамда шахс динамизми яъни эмоционал-иродавий (иродавий таъсир утказиш ва мантикий ишонтира олиш) кобилиятлар комплекси киради.

Булажак укитувчиларнинг касбий фаолиятга тайёрлаш даражаси бир неча омиллар билан бевосита боглик.

Биринчидан, педагогик фаолияти жараёнида индивидуал хусусиятларнинг мавжудлиги, уларни тузатиш ва такомиллаштириш, иккинчидан, педагогнинг ижтимоий-маданий мухитга сингиши, таълим-тарбия жараёнида ижтимий-маданий меъёрлари ва касбий махоратини намоён этиши.

Укитувчининг касбий фаолияти ва уз касбига "компетентлиги" (лойиклиги), бинобарин, укитувчилик фаолиятининг самарадорлиги, маълум курсаткичларга, масалан, педагогнинг нимага ва кандай килиб ургатишини канчалик тушуниши, хам билиши, унинг билим даражаси ва педагогик салохияти, замонавий укитиш технологиясини кай даражада узлаштириб олгани, касбий педагогик махорати, таълим бериш ва тарбиялаш хамда шахсни ривожлантириш билан боглик масалаларни канчалик хал эта олиш педагогик кобилияти билан белгиланади.

Укитувчининг касбий педагогик фаолиятига педагогик махорати ва уз касбий фаолиятини юкори савияда ташкил кила олишни таъминловчи, укитувчи-педагог шахс хусусиятларини йигиндисидир. Шундай мухим хусусиятларга укитувчи фаолиятининг инсонпарварликка йуналтирилганлиги, унинг касбий билимлари, педагогик кобилиятлари ва педагогик техникаси (уз-узини бошкара олиш куникмалари ва укувчилар билан узаро хамкорлик кила олиш малакаси) киради.

Бу педагогик махорат тизимидаги узини ташки таъсирларсиз ривожлантира олиш хусусиятига эга туртта узаро боглик жихатлардир. Шундан келиб чикиб таъкидлаш мумкинки, булажак укитувчиларнинг касбий фаолияти -бу шахс ва фаолият субъектининг мураккаб, куп киррали интеграл хусусиятлари мажмуаси булиб, унинг тузилмаси куйидагилардан иборат:

а) укитувчи касбий фаолиятини ташкил этувчи яхлит компонентлар;

б) укитувчи фаолияти ва шахсига куйилган меъёрий талаблар билан белгиланган умумий ёки типик хусусиятлар (меъёрий профессионализм).

в) укитувчи субъект сифатида педагогик фаолият ва мулокотда намоён булувчи индивидуал-психологик ва типологик хусусиятлари укитувчи касбий фаолияти асосий таркибий кисмлари сифатида "касбий махорат", "педагогик фаолият ва мулокотнинг индивидуал услуби", "педагогик ижодкорлик", "шахсий касбий салохият"ни белгилаш мумкин.

Укитувчи касбий фаолияти - бу укувчилар билан хамкорлик ва дустона муносабатлар жараёнида намоён буладиган "таълим ва тарбия бериш санъати, педагогик махорат, педагогик техника ва эркин ижод"дир.

Юкорида келтирилган фикрлар шу кунда укитувчидан мохирлик, яъни техникани -педагогик техниканинг асосий компонентларини билиш, унинг усулларини эгаллаш ва уларни уз фаолиятида куллай олишни талаб этади.

Педагогик махоратни оширишда укитувчи шахсининг инсонпарварлик йуналишига эга булиши, унинг кизикишлари, кадрият йуналишлари ва идеалларининг олий максадга - баркамол авлод тарбиялаб етиштиришга йуналтирилганлиги билан белгиланади. Шу

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

билан биргаликда таълим жараёнини бошкариш булажак укитувчиларни мутахассислик фани, уни укитиш методикаси, педагогика ва психологияни мукаммал билишни талаб килади.

МУ^ОКАМА

Бугунги кунда давлатимиз таълими содаси олдига куяётган вазифаларнинг бажарилиши куп жидатдан укитувчига боглик. Шундай экан, ахлокнинг мудим жидатларидан бири инсон шаъни, кадр-кимматидир. Кишининг кадр-киммати, аввало, умумий ишга кушаётган диссасининг салмоги ва сифати билан белгиланади. Бозор иктисодиётига асосланган жамиятда инсон уз меднатининг салмоги ва сифати билан, аклий ва жисмоний меднатининг самараси, ишбилармонлиги билан кадрланади, далол меднат кишининг кадри, иззат-дурматини оширади.

Укитувчи, муаллимнинг бажараётган иши бугунги кунда жамиятда адамиятлидир. Инсоннинг кадр-киммати унинг мансаби, касби-коридан кура дам купрок уз касбини кандай бажариши, унинг одоби ва хулк-атворига богликдир. Жамиятимиз талаб этаётган дар томонлама етук, комил инсонни тарбиялашда укитувчининг урни бекиёсдир. Укитувчилик шарафли, лекин жуда мураккаб касб. Яхши укитувчи булиш учун педагогик назарияни эгаллашнинг узигина етарли эмас. Чунки педагогик назарияда болаларни укитиш ва тарбиялаш дакида умумий конун коидалар, умумлаштирилган услубий гоялар баён этилади.

Укитувчининг педагогик фаолияти ва мадорати даражасини, амалий педагогик вазифаларни дал этиш жараёнининг илмий-назарий жидатдан тугри асосланганлиги билан белгилаш зарур. Укитувчи уз педагогик фаолиятини тадлил килиб, илмий-назарий асослаб, узига маълум педагогик принципларни ва уни амалга ошириш коидаларини ишлаб чикади.

Педагогнинг уз фаолиятини тадлил килиш, умумлаштириш ва педагогик таъсир курсатишнинг мантикий кетма-кетлигини ишлаб чикиши, унинг педагогик мадорат чуккисини эгаллаганлигини курсатади. Педагогик вазифаларни дал этиш, педагогик вазиятларни тадлил килиш, яъни укитувчилардан аклий фаолият усуллари - танкидий-тадлилий, мантикий фикр юритишни талаб этади. Мазкур педагогик фаолият таълим-тарбия жараёнини асосий бугинларга ажратиш ва истикболдаги вазифаларни лойидалаш куникмаларига асосланади.

Укитувчининг педагогик назарияларни яхши узлаштирганлиги, уз касбдошларининг иш тажрибаларини тинмай урганиши, уз педагогик фаолияти натижасини умумлаштириш ва мунтазам тадлил утказиш, таълим-тарбия жараёнининг самарадорлигини оширишга, таълим мазмуни хусусиятларини дисобга олган долда самарали восита, метод ва шаклларини танлашга имкон яратади[7].

Замонавий таълим тизими укувчининг шахсини ривожлантиришга каратилган турли хил укитиш усуллари ва янгиликлари билан ажралиб туради. Узбекистонда таълим тизимини модернизация килиш таълимнинг янги сифатига кандай эришиш мумкинлигини белгилаб беради. Шу нуктаи назардан, олий таълим тизимида булажак укитувчиларни тайёрлашга булган талаблар дам узгарди. Аксиологик ёндашув асосида булажак укитувчиларни касбий фаолиятга тайёрлашда асосий омиллардан бири уларни касбга йуналтирилганлигидир.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Касбий йуналганликни муваффакиятли шакллантириш бу олий укув юртига топшираётган талабаларнинг касбни танлашидир. У умумий абитуриентлар ичидан шу олий укув юртида укишга психологик мосларини танлашга ёрдам беради. Турли методларни куллаш оркали хар бир абитуриентнинг реал имкониятлари ва кобилиятларини аниклаш, булгуси касбни танлашга йуллаш имконини беради.

Олий укув юртига кирган талаба ижтимоий-фойдали, мазмунли фаолият билан доимо шугулланади, натижада унда шахснинг касбий йуналганлиги ва касбий мотивлар шаклланади. Касбий йуналганлик муваффакиятли шаклланишининг доимий омилларидан бири талабалар таълими ва тарбияси жараёнида унинг мазмуни ва тузилишидаги узгаришларни урганиш хисобланади. Бу узгаришларнинг курсаткичларини аниклаш билан богликдир: талаба олдин кандай максадларни куйган эди, хозир кандай максадлар куймокда, турли хил фаолиятларда у узини кандай намоён этади, унинг касбга муносабати кандай, кизикишлари, идеаллари, узига хос хусусиятлари ва бошкалар.

Талабанинг касбий йуналганлигини мустахкамлашда уларнинг илмий ишларда иштирок этиши катта роль уйнайди. Юкори малакали мутахассисни тайёрлашнинг мажбурий шартларидан бири талабаларнинг илмий жамиятларда, конструкторлик бюроларида, ишлаб чикариш буюртмаларига асосан амалий битирув малакавий ишларини бажариш киради. Касбий йуналганлик тушунчасига маъно жихатидан касбий узини узи англаш, касбий дунёкараш, касбий позиция тушунчалари купрок якин.

Касбий узини узи англаш одатда шахснинг уз-узини англаш умумий тузилишига тегишли, бунда касбий диккат, тафаккур, хотира, аффект, ирода ва бошкалар назарда тутилади. Н.В.Кузмина касбий йуналганликнинг куйидаги хусусиятларини ажратади: объективлик, узига хослик, карама-каршилик, валентлик, коникиш, баркарорлик[8].

Бизнингча, булажак мутахассисларнинг касбий мотивацияси аксиологик ёндашув асосида касбий йуналганликнинг таркибий кисмларидандир. Укитувчи шахсининг касбий йуналганлиги, купинча унинг шахсий камолоти билан анча мустахкам богланган, уйгун холатда намоён булади. Унинг касбий камолотини бахолаш учун эса,албатта, фаолиятнинг бир катор жабхаларини ажратиб курсатиш лозим.

Укитувчиларнинг касбий шаклланиши жараёнини тадкик этиш эса, уларнинг касбий фаолияти тугрисидаги тасаввурларини урганишга олиб келди. Ушбу холатда булгуси бошлангич синф педагогининг касбий тайёргарлик жараёнида педагог-мураббийда шаклланиши лозим булган сифатларни кай даражада узида камол топтиришга эришаётганлигини бахолашда мулокотмандлик, ташкилотчилик, предметларга йуналганлик, интеллигентлик, куллаб-кувватлаш мотивларидан иборат жабхаларда тадкик этилди.

Тадкикот давомида булажак укитувчиларининг касбий тайёрлаш жараёнида етакчи фаолият йуналишларининг нимага каратилганлиги ва уларни фаолият боскичларига биноан узгаришлар узига хосликларини аниклашга эришилди. Аслида мутахассислар тайёрлаш жараёнининг умумий максади Давлат таълим стандартларида белгиланган касбий коидалар ва билимларни узлаштириш учун куйилган талабларга боглик. Аммо, бу эса йуналтирувчи ва аник максадларга, яъни таълим-тарбия жараёнида белгилаб олинадиган когнитив ва аффектив (хулк-атвор) максадларга асосланади.

Касбий шаклланиш жараёнининг дастлабки ва айни дамда ута мухим боскичи булажак касбни танлаш, яъни аник бир касбий карорга келишигача булган даврини уз

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ичига олади. Равшанки, ёшларнинг касб танлашга тайёргарлик даражаси, факатгина ёш хусусиятларига боглик эмас, у маълум ёшга келиб уз-узидан шаклланиб колмайди. Ёшларнинг касб танлашга педагогик-психологик билим, куникма, малакалар, шунингдек, жамиятнинг таъсири оркали тайёрлаш ва тарбиялаш лозим.

Мазкур жараёнда шахсдан касбга доир билимларга эга булиш талаб килинади. Шунинг учун дам укувчиларни касблар оламига доир билимлар билан куроллантириш дамда амалий куникма ва малакаларни досил килиш лозим. Бунинг учун касбларга доир кулланмалар, таркатма матераллар билан таъминлаш лозим. Шундагина касб танлаш жараёнида юзага келадиган турли кийинчилик, зиддият, тусикларни олдини олган долда укувчи-ёшларни онгли равишда касбга йуллаш имконига эга буламиз ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, аксиологик ёндашув асосида булажак укитувчиларни касбий фаолиятга тайёрлаш технологиясига куйидагилар киради:-баркамол шахс сифатида давлат ва жамият тараккиётига муносиб дисса кушадиган, юксак дукукий ва умумий маданиятли, гоявий-сиёсий жидатдан етук, маънавий-ахлокий етукликка эга, миллий ва умуминсоний кадриятлар таркиб топган, дорижий тилларни пухта узлаштирган, ахборот -коммуникация технологяларини мукаммал эгаллаган булиши ва бошкалар.

Булажак укитувчилар юкори малакали ракобатбардош педагогик кадр сифатида касбий-педагогик тайёргарлик, илмий-ижодий салодиятли, ижодий ва ижтимоий фаол, дукукий-меъёрий ва компьютер саводхонлигига эга кадр назарда тутилган. Юкори малакали ракобатбардош педагогик кадр сифатида касбий-педагогик тайёргарлик даражаси педагогнинг илмий-назарий, илмий-методик, педагогик-психологик тайёргарлиги даражасига бевосита ва билвосита боглик.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги «Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тугрисида»ги ПФ-5847-сон Фармони. ^онун хужжатлари туплами миллий базаси https://lex.uz/

2. Шодиев Н,. Чориев А., Киямов Н., Шайхова Х. Инсон ва унинг маънавий дунёси. -Тошкент, 1993.- Б. 9.

3. Аристотель. Сочинения: В 4-х т. Т.4. -М.: Мысль, 1983; Сенека Луций Анний. Нравственные письма к Луцилию. -М.: Наука, 1977.

4. Кайковус. ^обуснома; Шайх Нажмиддин Кубро. Кунглим кузи билан курганларим / Бу дакда батафсилрок каранг: Жузжоний А. Ш. Тасаввуф ва инсон. - Тошкент: Адолат, 2001. - 89 б.

5. Омельченко Е.А. Педагогика семейного воспитания. - Новосбириск, 2012.

6. Муслимов Н., Усмонбоева М., Сайфуров Д., Тураев А. Педагогик компетентлик ва креативлик асослари. - Т.: Сано стандарт, 2015.

7. Марданов ШД. Педагог кадрларни таълимий кадриятлар асосида тайёрлаш ва малакасини оширишнинг педагогик асослари: Пед. фан. док. ...дисс. - Т., 2006. - 302 б.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

8. Кузьмина, Н. В. Актуальные проблемы профессионально педагогической подготовки учителя / Н. В. Кузьмина, В. И. Гинецинский // Советская педагогика. - 1982. - № 3. -С. 63-66.

9. Bakhromovich, S. I. (2020). The impact of managerial professional development on the effectiveness of Higher Education institution management. Academicia: an international multidisciplinary research journal, 10(12), 1014-1020.

10. Bakhromovich, S. I. (2020). The impact of managerial professional development on the effectiveness of Higher Education institution management. Academicia: an international multidisciplinary research journal, 10(12), 1014-1020.

11. Siddikov, I. B. (2019). Философско-педагогические аспекты развития интеллектуальной культуры студентов. Вестник Ошского государственного университета, (3), 38-42.

12. Bakhromovich, S. I. Development trends and transformation processes in academic mobility in higher education in Uzbekistan and the world.

13. Bakhromovich, S. I. (2021). A comparative induction of the epistemological and theological views of medieval Islamic oriental scholars. Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities, 1(1.7 Philosophical sciences).

14. Bakhromovich, S. I. (2021). Views on the role of science in human and society life in islamic teaching. International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences, 1(3), 79-86.

15. Bakhromovich, S. I. (2020). Effects of Objective and Subjective Factors to Develop Intellectual Culture of Youth. Canadian Social Science, 16 (2), 55-59 p.

16. Bakhromovich, S. I. (2018). Social and philisophical performance of making youth's intellectual culture. European science review, (7-8).

17. Bakhromovich, S. I. (2020). Analysis Of Modern Approaches To Ensuring The Effectiveness Of Management In Higher Education Institutions. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(12), 364-369.

18. Bakhromovich, S. I. (2021). Philosophical comparative studies of the epistemological and theological views of medieval eastern scholars. Turkish Journal of Physiotherapy and Rehabilitation. Turkey, 2021. №32 (3), (Scopus) - P. 30338-30355

19. Bakhromovich, S. I. (2022).Dialectical and synergetic features of the development of theological and epistemological views in medieval eastern islam. European Journal of Humanities and Educational Advancements (EJHEA), - Las Palmas, Spain, Volume 3, Issue 2 February, 2022. - P. 79-83

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.