Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА ПРОГНОЗЛАШ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА ПРОГНОЗЛАШ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сафарова Рохат Гайбуллаевна

Ўзбекистондаги узлуксиз таълим тизимининг инновацион характер касб этиши билан боғлиқ талабларнинг қўйилиши бир қатор вазифаларга ечим излаш заруриятини келтириб чиқарди. Асосий талаблардан бири ўқтувчиларнинг ўз касбий фаолиятларини жадал ўзгараётган педагогик муҳитда амалга ошириш имкониятларини кенгайтиришдан иборат. Бўлажак ўқитувчиларни тайёрлаш умумий ўрта таълим мактаблари олдига қўйилган ижтимоий буюртмани бажариш билан боғлиқ ҳолда амалга оширилиши лозим. Олий педагогик таълимда амалга оширилган ўқув жараёни бўлажак ўқитувчиларни XX аср кўникмалари ва энг зарур касбий компетенциялар билан қуроллантиришга йўналтирилиши талаб қилинмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА ПРОГНОЗЛАШ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ»

БУЛАЖАК УЩТУВЧИЛАРДА ПРОГНОЗЛАШ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ Сафарова Рохат Гайбуллаевна

УзПФИТИ, "Узлуксиз таълим психологияси ва педагогикаси" булими бошлиги, педагогика фанлари доктори, профессор https://doi.org/10.5281/zenodo.10675669 Узбекистондаги узлуксиз таълим тизимининг инновацион характер касб этиши билан боглик талабларнинг куйилиши бир катор вазифаларга ечим излаш заруриятини келтириб чикарди. Асосий талаблардан бири уктувчиларнинг уз касбий фаолиятларини жадал узгараётган педагогик мух,итда амалга ошириш имкониятларини кенгайтиришдан иборат. Булажак укитувчиларни тайёрлаш умумий урта таълим мактаблари олдига куйилган ижтимоий буюртмани бажариш билан боглик х,олда амалга оширилиши лозим. Олий педагогик таълимда амалга оширилган укув жараёни булажак укитувчиларни XX аср куникмалари ва энг зарур касбий компетенциялар билан куроллантиришга йуналтирилиши талаб килинмокда. Булажак укитувчининг касбий компетенциялари таркибида прогнозлаш компетенциясининг ривожлантирилишига алох,ида эътибор каратиш такозо килинмокда. Булажак укитувчининг укув жараёнини прогнозлаш куникмалари ва прогностикага оид билимларини шакллантириш мутахассисларда алох,ида кизикиш уйготмокда. Шу билан бир каторда булажак укитувчиларда прогнозлаш компетенциясини шакллантириш жараёнини илмий методик жихдтдан таъминлашга кучли эх,тиёж сезилмокда. Чунки педагогик амалиётга прогнозлаш методикаларини татбик этиш алох,ида долзарбликка эга. Булажак укитувчиларни тайёрлашга куйиладиган талаблар куламининг кенглиги бир катор вазифаларга ечим топишни талаб килади.

Педагогик амалиётда лойихдларнинг самарадорлик даражасини ошириш эх,тиёжи билан булажак укитувчиларнинг ушбу вазифани тезкорлик билан бажаришга тайёр эмаслиги, муаммоларга ечим топиш имкониятига эга эмасликлари яккол намоён булмокда. Прогнозлаш компетенциясига эга булган укитувчи узининг касбий функцияларини бажаришда фаоллик курсатиб, касбий муваффакиятга эришиш имкониятлари кенгаяди. Мавжуд манбаларишуни курсатдики, булажак укитувчиларда таълим жараёнини прогнозлаш компетенциясини самарали шакллантиришда асосий эътибор прогнозлаш лаёкатларини ривожлантиришга каратилади. Аксарият ишлар шахснинг прогнозлаш компетенциясини самарали ривожлантириш механизмларини тадкик этишга каратилган.

Мутахассиснинг прогнозлаш компетенциясини шакллантириш педагогика хдмда психологиянинг етакчи масалалари х,исобланади. Прогнозлаш компетенциясининг мазмун мох,иятини урганишга йуналтирилган замонавий ёндашувлар ва концепциялар мавжуд. Булажак укитувчиларнинг прогнозлаш компетенциясини шакллантиришда шахс структураси назарияси методологик асос вазифасини утайди. (К.К.Платонов) Мутахассис шахс фаолияти структурасида куйидаги таркибий кисмларни ажратиб курсатган: рефлексиялаш, тажриба, билим, куникма, малакалар, шахсни йуналганлиги, булажак мутахассиснинг шахсий сифатлари кабилар.

Психологияда антипациянинг термин сифатидадаги изох,и ишлаб чикилган. Шунга карамасдан олимлар прогнозлаш компетенциясининг узга хос жихдтларини узок йиллар давомида тадкик килиб келмокдалар. Ушбу атама илк бор XIX асрнинг охирида илмий муомалага киритилган (В.Вундт).

Шахснинг прогнозлаш лаёкати турли туман соха ва йуналишларда таджик этилган. Ушбу ходисанинг ифодаланиши хам бир биридан фарк килади. Жумладан установка тушунчаси (Д.Н.Узнадзе), харакат натижасини тезкор акс эттирувчи, кабул килувчи (П.К.Анохин), келажакнинг зарур модели (Н.А. Бернштейн), антиципапация ходисасини эхтимолли прогнозлаш (И.М Фейгенберг), олдиндан тайёрлаш (О.К.Тихомиров), асабни йуналтириш модели (Е.Н.Соколова).

Мутахассислар прогнозлаш назариясида фаолиятни алгоритмлаштириш хамда хулк-атвор йуналишларини шакллантиришни алохида ажратиб курсатганлар. (И.П.Павлов). Коммуникациянинг мухим омилларидан бири жорий назоратни амалга оширишдир. Чунки прогнозлаш жараёни бевосита коммуникатив вазиятлар билан боглик. У биргаликдаги фаолиятнинг вариатив шаклларида намоён булади.

Булажак укитувчиларнинг эгаллайдиган касбий фаолиятлари хусусиятларидан келиб чиккан холда булажак укитувчининг прогнозлаш лаёкати самарали коммуникацияни амалга ошириш жараёнида мухим ахамият касб этади. В.И.Загвязинскийнинг тадкикотлари бевосита укитувчи фаолияти билан боглик холда прогнозлаш лаёкатини ойдинлаштиришга йуналтирган. Мазкур ишда педагогик характердаги олдиндан кура олиш фаолиятининг узига хос жихатлари баён этилган. И.М.Фейгенберг, В.А.Иванников, П.К.Анохинлар педагогик прогнозлаш контекстида антиципация фаолиятининг функцияларини тавсифлашга муваффак булганлар. Улар мазкур ходисанинг коммуникатив, аффектив хамда когнитив функцияларини ажратиб курсатганлар. Мутахассиснинг билимлари унга укув жараёнида мавжуд булган куп йиллик тажрибаларни туплаш имконини беради. Булажак укитувчиларда прогнозлаш компетенциясини шакллантиришга йуналтирилган педагогик жараённинг таркибий кисмларини батафсил урганиш, унинг самарадорлигини таъминлаш имконини беради. Булажак укитувчилар прогнзолаш компетенциясига эга булишлари учун куйидаги куникмаларни узлаштиришлари талаб этилади:

- узларининг касбий фаолиятлари ва укув жараёнини режалаштириш;

- ихтирочилик кобилиятига эга булиш;

- таълим жараёнида фаолиятли ёндашган холда уз олдига аник максад куйиш хамда алгоритмлаш лаёкатини намоён этиш кабилар.

Укув тарбия жараёнида компетенциявий ёндашувни амалга оширишнинг асосий принципи булажак укитувчиларнинг ракобатбардошлигини таъминлашдан иборат. Булажак укитувчиларда аник натижа олишга асосланган юкори даражадаги педагогик фаолият тажрибасини шакллантириш учун укув дастурлари ва укув модуллари таркибида талабаларнинг педагогик прогнозлашга оид куникмаларни шакллантиришга йуналтирилган мавзулар, укув материаллари хамда дидактик топширикларни структуралаш ва такдим этиш назарда тутилади. Бунда булажак укитувчиларда прогнозлаш компетенциясини шакллантиришнинг фундаментал асосларига алохида эътибор каратиш талаб этилади. Бунинг учун, биринчи навбатда ушбу муаммога багишланган фундаментал хдмда амалий ёндашувларни аниклаш ва тизимлаштириш, укув дарсликлари мазмунига сингдириш назарда тутилади. Булажак укитувчилар истикболдаги педагогик фаолиятларида куллайдиган прогнозлаш компетенциясини уларда шакллантириш учун дастлаб талабаларга ушбу максадга йуналтирилган педагогик билимларни такдим этиш, зарур куникма, малака ва фаолият тажрибасини хосил килиш лозим.

Мутахассислар булажак укитувчининг педагогик компетенциялари таркибига кирадиган бирликларни аниклашга муваффк булганлар. Улар:

- булажак укитувчининг мотивли йуналишлари, установкалари, кадриятлари, идеаллари;

- максадга йуанлтирилган харакатлар мажмуи;

- булажак укитувчининг билим, куникма ва малакаларини умумлаштириш тажрибаси;

- булажак укитувчиларнинг куп функцияли билимлари, узаро мос келадиган максадлари ва касбий жихатдан уз узини ривожлантириш лаёкати.

Олий педагогик таълим тизимидаги туб узгаришлар туфайли булажак укитувчининг касбий компетенцияни мажмуи мунтазам тарзда трансформациялаштирилмокда. Ушбу омилнинг асосини булажак укитувчиларни касбий тайёрлашнинг узига хос йуналишлари ташкил этади. Мутахассислар булажак укитувчиларнинг касбий компетенцияларини таснифлашга харакат килганлар хамда ушбу тизимда прогнозлаш компетенциясининг таркибини хам белгилаб берганлар. (А.Ф.Присяжная) куйидаги компонентлар алохида ажратиб курсатилган:

1. Фаолиятга асосланган. Касбий компетенликнинг ушбу компоненти булалажак укитувчининг касбий, когнитив хамда укув фаолиятида уз ифодасини топади. Касбий компонентликнинг ушбу таркибий кисми амалга оширилган прогнозни илмий жихатдан асослашда мухим ахамиятга эга. Ушбу компонент укитувчи куйилган максад ва натижага асосланган холда истикболдаги укув жараёнини режалаштириш имкониятига эга булади.

2. Аффектив компонент. Укитувчининг иродавий сохаларга хос булган курсаткичларни умумлаштириш, тафаккурнинг мослашувчанлиги, максадни белгилашга оид куникмалари, педагогик мухитда амалий фаолиятини лойихалашга оид лаёкатини уз ичига олади.

3. Билишга асосланган компонент. Ушбу компонетнинг узига хослиги купкирралилигида булиб, хар доим хам бир хил ахамият касб этмайди, узида прогнозлаш, фаолият курсатиш хусусиятларига оид билимлар, таълим йуанлишига хос булган прогнозлашган лаёкатларини камраб олади.

Ушбу тасниф негизида прогнозлаш компетенцияси таркибига кирадиган учта мухим йуналишни ажратиб курсатиш мумкин:

1. Укув жараёнининг амалга ошишини олдиндан кура олиш. Жумладан: укув жараёнининг муайян боскичида укувчилар дуч келадаган кийинчиликлар, укув фаолияти ва оралик назорат натижалари, педагогик воситаларни оптималлаштиришга йуналтирилган харакатлар, кулланилган усуллар ва методлар.

2. Укувчиларнинг шахсий ривожланиш даражаларини олдиндан кура олиш, яъни вужудга келган танкидий вазиятлар ва девиант хулк-атворнинг намоён булиши, синфдаги укувчилар орасида вужудга келадиган мураккаб муносабатлар, укувчилардаги шахсий сифатларнинг ривожланиш характери, уларнинг мотивли-кадриятли установкалари шулар жумласидандир.

3. Укувчилар гурухининг жамоа сифатида ривожланишини олдиндан кура олиш. Ушбу йуналиш укув тарбия жараёнида укувчилар орасидаги узаро муносабатларнинг барча параметрларини камраб олади, уларнинг укитувчи ва атрофдагилар билан муносабатларнинг ривожланишига эътибор каратилади.

Педагогика фанида прогнозларнинг умумий таснифи мавжуд. Бу тизимда куйидагилар алохида ажратиб курсатилади: а) амалга оширилган прогнозларнинг ишончлилик даражаси, жумладан, уз узини йук килувчи прогноз, ишончли прогноз,

ишончсиз прогноз, тах,миний прогноз; б) прогнозлашнинг даврий характери, улар: узок муддатли прогнозлаш, тезкор прогнозлаш, урта муддатли прогнозлаш, киска муддатли прогнозлаш.

Прогнозларнинг фойизлар билан мувофиклигини тах,лил килиш натижалари уларнинг куйидаги турлари мавжудлигини курсатади:

A) уз узини йук килувчи прогнозлар таълим максадларга мос келмайдиган прогнозлар булиб, улар укитувчи фаолиятида 25 фоизни ташкил этади.

Б) ишончсиз прогноз кам самара берувчи прогноз булиб, 25 фоиздан 50 фоизгача аникликка эга булади.

B) Тах,миний прогнозлар таълим олдига куйилган максадларга мос келадиган, чукур уйланган прогноз тури х,исобланади. У амалга оширилган прогнознинг 50-75 фоиз аниклигини таъминлайди.

В) Ишончли прогноз. Укитувчининг прогнозлашга оид фаолияти максадларга мос келадиган самарали прогноз булиб, олинган натижалар ва куйилган максадларга тулик мос келади.

Булажак укитувчи касбий компетентлигини ривожлантириш жараёнида прогнозлаш куникмаларини шакллантириш олий педагогик таълимнинг жараёнли компонентининг мух,им таркибий кисми булиб, педагогик фаолиятнинг самарали амалга оширилишини таъминлашга хизмат килади. Булажак укитувчиларда прогнозлаш компетенциясининг шакллантирлиши олий педагогик таълим сифати ва самарадорлигини таъминлашда алох,ида ахдмиятга эга.

REFERENCES

1. Узнадзе Д. Психология установки. - СПб.: Питер, 2001. - 207 с

2. Фейгенберг И. М.Николай Бернштейн: от рефлекса к модели будущего. - М.: Смысл, 2004. - 239 с

3. Присяжная А.Ф. Педагогическое прогнозирование в системе непрерывного педагогического образования (методология, теория, практика) // Автореф. дисс. ... д-ра пед. наук. - Екатеринбург, 2006. - 44 с

4. Исмоилова Д.М. Таълим сохдсида прогноз килиш илмий-педагогик муаммо сифатида ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020 ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.