Научная статья на тему 'БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТНИ ШАКЛЛАНИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР'

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТНИ ШАКЛЛАНИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
26
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
педагогик фаолият / педагогик мулоқот / Комил шахс / Умуминсоний қадриятлар / маърифат / ҳодисалар / фаолият. / pedagogical activity / pedagogical communication / Perfect personality / Universal values / enlightenment / events / activity.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Гулноза Мавланжоновна Раҳматуллаева

Бўлажак ўқитувчиларда аксиологик муносабатни шаклланишига таъсир этувчи омиллар бериб ўтилган. Маънавий-маърифий фаолиятда ижтимоий-педагогик қадриятлар турли ижтимоий тизимларда иш олиб борувчи, ижтимоий онгда намоён бўлувчи қадриятларнинг тавсифи ва мазмунини акс эттирганлиги очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FACTORS AFFECTING THE FORMATION OF AXIOLOGICAL ATTITUDES IN FUTURE TEACHERS

Factors influencing the formation of axiological attitudes in future teachers are given. It is revealed that in spiritual-enlightenment activity socio-pedagogical values reflect the description and content of the values operating in different social systems, manifested in the social consciousness.

Текст научной работы на тему «БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРДА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТНИ ШАКЛЛАНИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР»

БУЛАЖАК УКИТУВЧИЛАРДА АКСИОЛОГИК МУНОСАБАТНИ ШАКЛЛАНИШИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАР

Гулноза Мавланжоновна Ра^матуллаева

Андижон давлат университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Булажак укитувчиларда аксиологик муносабатни шаклланишига таъсир этувчи омиллар бериб утилган. Маънавий-маърифий фаолиятда ижтимоий-педагогик кадриятлар турли ижтимоий тизимларда иш олиб борувчи, ижтимоий онгда намоён булувчи кадриятларнинг тавсифи ва мазмунини акс эттирганлиги очиб берилган.

Таянч сузлар: педагогик фаолият, педагогик мулокот, Комил шахс, Умуминсоний кадриятлар, маърифат, хрдисалар, фаолият.

FACTORS AFFECTING THE FORMATION OF AXIOLOGICAL ATTITUDES

IN FUTURE TEACHERS

Factors influencing the formation of axiological attitudes in future teachers are given. It is revealed that in spiritual-enlightenment activity socio-pedagogical values reflect the description and content of the values operating in different social systems, manifested in the social consciousness.

Keywords: pedagogical activity, pedagogical communication, Perfect personality, Universal values, enlightenment, events, activity.

Талабаларда аксиологик муносабатларни ривожлантириш мураккаб куринишга эга жараён булиб, кадриятларга эх,тиёж, кизикиш, мотив, фаолият максади, ахлокий идеаллар, интериоризацияларни уз ичига олади. Фанда э^тиёжлар инсон фаолиятининг фаоллиги сабаби ва манбаи сифатида куриб чикилади. э^тиёжлар икки боскичда ривожланади: 1) эх,тиёж ички фаолият учун ёпик шароит сифатида характерланади, кадрият эх,тиёжни кондиришга кодирдир, идеал сифатида майдонга чикади, буни амалга ошириш эса берилган эх,тиёжнинг реал дунёни билиш учун билимларни таккослашни назарда тутади, бу эса мана шу мавжуд э^тиёжни кондириш учун воситаларни танлашга ёрдам беради; 2) э^тиёж - реал бир кучдир, у инсоннинг аник бир фаолиятини бошкаради. Бу ерда э^тиёж билан мазмун аниклаштирилиб олинади, у эса айнан ташки реалликдан кириб

ABSTRACT

КИРИШ

келади. Уз навбатида, эхтиёж фаолиятни жадаллаштиради ва узининг аник натижаси билан якунланади.

АСОСИЙ ЦИСМ

Булгуси педагогларни тайёрлашнинг укув-меъёрий хужжатларида шахсга йуналтирилган ёндашув тулаконли уз ифодасини топган булиб, куйидагиларда акс этади: 1. Талабага педагогик муносабатларнинг фаол субъекти сифатида ёндашилади. 2. Талабаларнинг шахсий ва ижтимоий сифатлари, билишга оид кизикишлари ривожлантирилади. 3. Талабаларнинг умуминсоний ва педагогик мулокот, технологияси ва техникасига оид билимлари фаоллаштирилиб, мулокот борасида уларнинг субъектив тажрибасига таянилади. 4. Х,ар бир талабанинг индивидуал-психологик хусусиятлари инобатга олинади. 5. Талабага уз индивидуал ривожланиш траекториясини мустакил аниклаш имконини беради.

Кузатишларимиз шуни курсатадики, таълим тизимида фаолият курсатаётган айрим педагоглар ва укувчилар, уларнинг ота-оналари ёки кариндошлари уртасидаги зиддиятли, педагогик фаолият нуктаи назаридан кабул килиб булмас холатларнинг мавжудлиги учраб туради. Мазкур холатларни тадкикотимиз объекти нуктаи назаридан тахлил килишимиз, булажак укитувчиларда ижтимоий кадриятлар, жамиятдаги меъёрлар ва тартиб-коидаларни билиши, куллай олиши педагогик амалиёт хамда илмий тадкикот учун долзарблигини йукотмаслигига гувох буламиз. Кенг жамоатчилик мухокамаларида айрим педагогларнинг когнитив ва ижтимоий-психологик жихатдан нотугри касб танлаш карорини кабул килинганлиги учраб туради. Бу эса бу укитувчиларнинг уз касбий фаолиятини самарали ташкил эта олмаслиги булса, бошка томондан улар фаолият курсатаётган педагоглар жамоасидаги мехнат фаолияти мухитига, ишчан фаолиятга, жамоада хамкорликда фаолият курсатишга, ижтимоий-касбий тенгсизлик ва адолацизликка сабаб булади. Булажак укитувчиларнинг педагогик фаолиятга когнитив ва ижтимоий-психологик муносиблиги хусусидаги эмпирик тадкикотлар ва илмий тавсиялар камдан-кам учрайди. Германияда олимлар гурухи томонидан утказилган "Мактаб ва олий таълим трансформацияси" тадкикоти 2000 нафар мактаб битирувчиси иштирокида утказилган. Уларнинг келгусида кайси мутахассислик буйича укиши, уларнинг касбий кизикиши, когнитив кобилияти ва шахсий хусусиятлари мезонлари асосида тадкик килинган. Булгуси укитувчиларнинг бошка мутахассисликни танлаган битирувчилар уртасида деярли сезиларлик фарк кузатилмаган. Шунингдек, эмпирик тадкикотда булгуси укитувчиларнинг касб танлаш карорини кабул килишда укитувчи

KacÖHHHHr ^aMH^TgarH h^thmohh gapa«:acH ÖHnaH rooxnaraHnap.1 TagKHKOT Hara^anapHgaH KenHÖ HHKKaH xonga KyfiHgarH xynocaBHfi ^HKpra KenHmHMH3 MyMKHH öynagn: KeHr ^aMoaTHHHHKga ÖHngHpHnaeTraH MKppHgarH ^HKpnap, afiHaH HOTyrpn Kacö TaHnamga эмaс, ÖanKH öynrycH yKHTyBHHnapHH Tafiepnam ®:apaeHH önnaH öofhhk xucoönaHagH. Bynrycn yKHTyBHHnapHHHr negarorHK ^aonHATra KorHHTHB Ba H^HMOHfi-ncHxonorHK MyHOCHÖnnrn öeBOCHTa ohhh TatnHM TH3HMHga maKnnaHagn. YnapHHHr KacÖHfi KH3HKHmH, KorHHTHB KOÖHnHATH Ba maxcHfi xycycnaTnapHHH ^aMH^T negaroraapra KyfiraH TanaÖnapHH Öa^apum gapa^acura eTKa3um ohhh TatnHM MyaccacanapHHHHr Ba3H$acH xHcoÖnaHagH. KacÖHfi ^aonHAT ÖHnaH ÖHpra öynFycH yKHTyBHHnap MatHaBHfi-MatpH^Hfi ^aonHATra TafiepnaHagH. Ynapga my ^aonHATra aKCHonorHK MyHOcaöaTHH pHBO^naHTHpHmga KacÖHfi KH3HKHm, KorHHTHB koöhhh^t Ba maxcHfi xycycH^raap xan khhhbhh omhh XHCOÖnaHagH.

BynFycH yKHTyBHHnapga aKCHonorHK MyHOcaöaTHHHr maKrnaHHmHga KacÖHfi KH3HKHm, Ha^a^aT MyTaxaccHcnHKHH Tamamga, ÖanKH onHfi TatnHM MyaccacacHga TatnHM-TapÖHa ^apaeHHga maKrnaHHÖ, pHBO^anaHHÖ ÖopHnagH. Y3 maxcH^THHH yKHTyBHH KacÖH ÖHnaH нgeнтн^нкaцнaпam, ^aMH^Tga yKmyBHHnap ^aMoacHHHHr BaKHHH ÖynHmH, ^bmhat ongHgarH KacÖHfi Öypn Ba Ba3H$anapHHH aHraamH, Öa^apa onHmH KagpH^T gapa^acHra eTHmH no3HM ÖynagH. KagpHflT gapa^acHra aBBanaMÖop, KacÖHfi ^aonH^THHHr TapTHÖ-KOHganapH, MetepnapHHH ÖH^Hm, aMan KH^Hm Öoc^H^napHgaH cyHr эpнmнпagн.

2-pacM. By^FycH yKHTyBHH^apga aKcuo^oruK MyHOcaöaTHHHr maK^^aHnrnnra Tatcup этyвнн OMH^ap

1 Koller, Watermann, Trautwein & Ludtke, 2004 // Transformation of the Secondary School System and Academic Careers, TOSCA.

Майр булгуси укитувчилар фаолиятидаги зарурий хусусиятларни 6 та

л

гурухга ажратган. Майр томонидан ишлаб чикилган РИАСЕС модели инсон шахсияти, унинг кизикишлари, уларда шаклланган кадриятлар тизимига мувофик 6 та йуналишга ажратган. Майрнинг фикрича, шахснинг ривожланиши, унинг кизикишлари, хаётий тамойиллари, шаклланган кадриятлар тизими ва у танлаган касб ёки фаолиятнинг мослик даражаси канча юкори булса, унинг мехнат фаолиятидан коникиши, касбий муваффакиятга эришиши ва касбий карерага эришиши шунга монанд юкори булади. Бу мулохазалар Майрнинг "Мос келиш назарияси" (Сонгруенсе тхеорй) да уз ифодасини топган. РИАСЕС модели 6 та йуналишнинг бош харфлари жамланмасидан тузилган булиб, куйидагича тавсифланади:

1. Реалистик йуналиш (Реалистис). Бу йуналишдаги шахслар фаол, изланувчан, моторик фаол ва асосий кизикишлари жисмоний фаолият, реал атроф-мухит шароитлари хисобланади. Улар абстракт булган муаммоли вазиятларга кизикмайди. Уларда анъанавий сиёсий ва иктисодий кадриятлар устувор хисобланади. Уларда кул махнати, техникага оид, кишлок хужалигига оид фаолиятларга мойиллиги юкори булади.

2. Изланувчилик ёки тадкикотчилик (Инвестигативе) йуналиш (Интеллестуал). Бу йуналишдаги шахслар топшириклар, муаммоларга йуналган булиб, уларни интеллектуал даражада хал килишни максад килади. Уларда вокеа, ходисалар уртасидаги узаро богликлик, умимийликларни топишга иштиёк кучли булади. Улар ноанъанавий кадриятлар ва муносабатларга эга ва табиий фанлар, математик ва тиббиёт билимларига мойиллик кучли булади.

3. Бадиий (санъат) йуналиши (Артистис). Бу йуналишдаги шахслар "интрасептив" (узлари ва уз онги билан боглик) булиб, бадиий воситалар ёрдамида уз-узини ифода этишга катта эхтиёж булади. Улар юкори мураккабликдаги вазифалар ва муаммоларга кизикиш билдирмайди, худбинлик (егоист) кучи заифрок булади. Уларда шахсий "Мен" нисбатан кучли булмайди ва хиссий касалликларга мойиллик юкори булиб, маданият, санъатга оид фаолиятларга кизикиш кучли булади.

4. Ижтимоий йуналиш (Сосиал). Бу йуналишдаги шахслар узларини ижтимоий жихатдан масъул ва эътиборга, ижтимоий муносабатларга катта эхтиёжи мавжуд булади. Уларда ижтимоий ва вербал куникмалар юкори ривожланган булиб, интеллектуал, эмоциялар, ижтимоий вазиятлар ва муаммоларни хал килишга мойиллиги кучли. Уларга педагогик, психологик ва жамоатчилик хизматларига доир фаолиятлар мос келади.

2 Mayr, J. (2009): Lehrerin werden in Österreich. Empirische Befunde zum Lehramtsstudium. In: Erziehung und Unterricht 1-2/2009, S. 18)

5. Ташкилотчилик йуналиши (Ентерприсинг). Бу йуналишдаги шахсларда кучли рахбарлик хусусиятлари мавжуд. Улар вербал куникмалар, мулокот килиш компетенсияси ва ракобат килишдан завкланиш характери билан тавсифланади. Узок вакт давом этадиган ва интеллект билан боглик булган фаолиятни амалга оширишни хохламайди. Уларда купрок жамоатчилик билан ишлаш, савдо, сайлов компанияларда ишлашга мойиллик юкори булади.

6. Анъанавий йуналиш (Сонвентионал). Бу йуналишдаги шахсларда катъий тизимлашган, вербал, ракамлар билан боглик топшириклар ва буйсунувчи роллар (юкори лавозимлар билан идентификациялаштирилган, конформистик муносабат)га хос хусусиятлар мавжуд. Бундай шахслар моддий мулк ва макомни кадрлашади. Ижтимоий фаоллик ёки кучли жисмоний кобилиятни талаб киладиган ноаник вазиятлардан ёки муаммолардан кочишади. Уларнинг хисобчи, аудитор, банк ходими, ИТ мутахассислиги каби фаолият турларига мойиллиги бор.

Булгуси укитувчиларда маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносабатни ривожлантиришда РИАСЕС моделини ахамияти шундаки, уларнинг шахсияти, касбий кизикишлари, шаклланган кадриятлар тизимига асосан берилган 6 та йуналишдан кайси бирига мансуб эканлигини аниклаш мухим ахамият касб этади. Бу эса булгуси укитутувчилар учун педагогик-психологик консепсиялар ишлаб чикишда мухим маълумотлар вазифасини бажаради. РИАСЕС моделидан куриниб турибдики, педагоглар ижтимоий йуналишга мансублигини куришимиз мумкин. Укув жараёни ва олий таълим муассасидаги дарсдан ташкари машгулотлар, маънавий-маърифий тадбирлар ижтимоий йуналишга доир кизикиш, шахсий хусусиятлари ва шаклланаётган кадриятлар тизимини ривожланишига йуналтириши лозим булади.

Бугуси укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга аксиологик муносабатни ривожлантиришда уларнинг ёш хусусиятлари (16-30 ёш оралигида) хисобга олиб, уларни ижтимоий-демографик гурух сифатида караш лозим булади. Бу гурух узига хос психологик жисмоний хусусиятлари, ижтимоий механизми, хаётга кириб бориши билан боглик алохида фаолиятни олиб борса, бошка томондан, субмаданият, жамият ижтимоий табакаланишига боглик ички дифференсиациялаш жараёнлари билан тавсифланади. Улар онги катта микдордаги турли хил ахборотларни кабул килиш ва акс эттириш хусусиятига эга булиб, мазкур жараёнлар туфайли уларда танкидий фикрлаш шаклланади, улар турли харакат ва жараёнларга мустакил бахо беришга, шахсий нуктаи назарларини асослашга, узгача карорларга келишга интиладилар.

Маънавий-маърифий фаолият социологиядаги авлодлар алмашинуви назарияси билан узвийликда амалга оширилади. Авлодлар алмашинуви назарияси

хозирги авлодлар хулки, фаолияти максадларини белгилашни, хаётий

-5

устуворликларини белгилаш кабиларни узида ифода этади. Хрзирги кунда укувчи-ёшларнинг ижтимоийлашуви жараёни мураккаблашди ва уларнинг ижтимоий балогатга етиш омиллари узгарган.

Талабаларнинг ижтимоий етукликка эришуви бир катор мустакил омиллар (оила, мактаб, жамоа, оммавий ахборот воситалари, ёшлар ташкилотлари ва бошка гурухлар) таъсири остида амалга ошади. Мазкур ижтимоий механизмларнинг хар бири ёшлар тарбиясида турли хил вазифаларни бажаради ва узгача таъсир этади. Ижтимоий етуклик объектив реалликни англаш, узининг асосий ижтимоий ва психологик хусусиятларини ифода этиш хамда амалиётда татбик этишнинг умумийлигини билдиради.

ХУЛОСА

Булажак укитувчиларни маънавий-маърифий фаолиятга шунингдек касбий фаолиятга тайёрлашда биографик таълимнинг ахамияти катта. Биографик таълим катталар педагогикаси (андрагогика) да кенг кулланилиб, талабалар укиш давомида хар бир талабанинг индивидуал таълим олиш траекториясини шакллантиришдан иборат. Бу оркали талабалар узлари англаган холда эгаллаган ва эгалламаган, шунингдек, маълум ва номаълум билим, малака, куникма ва компетенсияларни тахлил килади ва касбий, шахсий нуктаи назаридан ривожланиш йуналишларини белгилаб олади. Бундан максад кейинги таълим жараёнлари учун максадларни шакллантириш, узининг "кучсиз томонларини" тахлил килиб бориш, шу оркали ривожланиш жараёнини тезлаштириш ва самарадорлигини оширишдир. Маънавий-маърифий фаолиятнинг мазмун-мохияти шуни курсатадики, бунда мавзуларда бир томондан бир-бирига узвийлик мавжуд булса, бошка томондан мавзулар мустакил мазмун ахамиятига эга.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида"ги ^онуни. 2020 йил 23 сентябрь, УР^-637-сон. ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.09.2020 й. 03/20/637/1313-сон.

2. Абу Райхон Беруний. Тарайхалар (Жавохирот китобидан). -Т.: Мерос, 1991. -47 б.

3. Абдулла Авлоний. Туркий гулистон ёхуд ахлок. - Т.: Чулпон, 1994. - 182 б.

4. Абдуллаев М., Умаров Э., Очилдиев А., Йулдошев А., Абдуллаев А. Маданиятшунослик асослари. -Т.: Турон-Икбол, 2006. - Б. 24

3 Christian E.W. Kremser. Das Elend des Historizismus heute: Die Generationentheorie von William Strauss und Neil Howe. Brill Verlag, 2019. - 179-205p.

5. Y36eKHCTOH PecnyönuKacu npe3HgeHTHHHHr 2021 HUH 26 MapTgaru "MatHaBHH-Matpn^HH umnap TH3HMHHH TyögaH TaKOMHnnamTHpHm1 nopa- TagöupnapH TyrpHCHga"rH n^-5040-coH ^apopu / ^OHyH xy^^araapu MatnyMOTnapu MHHHHH öasacH, 26.03.2021 h., 07/21/5040/0243-COH

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.