CC BY
8Ш\
Свидетельства. Мемуары
\Ш
Б6ЕК ЖИЦУНЕН, 65 ЕЛЛЫГЫНА
«Герман илендэ татар кее яцгырады...»
(Татарстан Республикасы Тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы фондларында сакланучы квндэлеклэр Нэм истэлеклэрдэн)
Архивыбыз hep елны Беек Ва-тан сугышына багышланган кургазма оештыра. Ел саен аныц темасын терлеландереп, бар байлык-ны яшь буынга курсатерга тырыша-быз. Материалларыбызныц бер елешен интернетта виртуаль кургазмада ур-наштырабыз. Беек Щину темасы-на кагылышлы расми документлар Татарстанньщ КПСС hам ВЛКСМ елка комитетлары фондларында hам сугыш-та катнашучыларныц шахси фондла-рында тупланган.
Кургазмаларда тулысынча биреп булмаган бер тер документлар бар, бу — кендалеклар heм исталеклар. Магълум булганча, сугыш вакытында кендалек язу тыелган. Лакин, тыюга ка-рамастан, язучылар да булган.
Татарстан Республикасы Тарихи-саяси документлар узак даулат архи-вында алар куп тугел: батыр очучы
Хак Халил улы Халилевнец кендалеге heм исталекларе, 358 нче укчы Ленинград — Хинган дивизиясе лейтенанты А. Спасибенко, харби корреспон-дентлар Госман Бакир, Ибpаhим Гази, Атилла Расих, Эхмат Исхакларныц, Христинка исемле тоткын кызныц кендалекларе.
Бу тер документлар шунысы белан кызыклы — аларда hep вакыйгага язучыныц уз фикере, сугышта катна-шучы буларак бирган баясе чагыла. Ту-ган илга махаббат, якыннарын сагы-ну хисларе бернинди махшар да суы-та алмаган ^ылылык белан язылган. Шул махшарда да кешелек сыйфатла-рын саклап калу сугышчыларыбызныц иц гузал сыйфаты булмады микан?
Беренче Бетенденья, Гражданнар heм Беек Ватан сугышларында кат-нашкан язучы Госман Бакирныц кендалекларе 1942 елныц ноябреннан 1945 елныц июнь ахырына кадар булган вакыйгаларны уз эчена ала. Бу кендалекларда сугышныц барышын язучыныц рухи халате, язу стиле айтеп бира: «18.04.1943. 5 ай мин армияда. Кечле ^ил. Ташлы ярны чокып НП* ка-зыдык. Тен, яцгыр, тац алдыннан кайт-тык. Кайту белан тревога. [...]
12.09.1943. Тен буе алга барабыз, суык, яцгыр, былчырак ерып барабыз. Тац ата, бер "Старый Кременчук" диган греклар авылына туктыйбыз. Авыл ян-ган, сыер, сарык, тавыклар янган. Хал-кы барацге бакчасында тушкаларен
* НП — наблюдательный пункт (кузату пункты).
4. Monat
APRIL
15. Woche
SA 518 MA — SU 18«e MU 829
^ 9. Sonntag Ost ersonntag
JCH^u+fj&tJbn'y 1о>г*/ Oic^c^p <ЛК-
/гГОгчя-р, (A^fu^yisJ^rc* lst7^Or«c-fl?, cioK*«
o^LCXrt^ ft x VoVf h Or и ^гу^
10. MtfntagOst^m^ta? <c-f
J C^y^fJJu Sc WH C-flfy
TTtpvtfcJii+f ***** V) ъ* Ci^L^
jicy Wy?. i^LytmyiA ^^tSW .
11. Dienstag / d 7
K^r tfU^yj/7. * (T-UA^ tTby) uy t^
Musri. l/Zin^yj^ hilbW/
у, Л* 9ЪсСу iMfrjtS** tf^rt"")/l^yt'l^
/^■tS^rt, Mf^öb U^<*UjQ 7W /^C Jt^^y^r._
tyibZj** -It^-tf***.
Госман Бакир кендэлегенец бер бите. Татарстан Республикасы Тарихи-сэяси документлар узэк дэулэт архивы, 8250 ф., 6 тасв., 1 эш, 22 кэгазьнец арткы ягы.
ташлаган. Авылныц икенче урамына кучэбез. Халкы татарча сейли.
Кич кузгалабыз. Куперлэр ватыл-ган. [...]
9.10.1943. Безнец Армия тагын Ье^умгэ кучте. Кубань тазартылды. [...]
27.02.1944. Кене буе торып, кичкэ таба кузгалдык. 0йдэн хат алдым. Кен матур, кояшлы, яз куренеше. Яши-
се килэ, э без наступлением барабыз. Тенлэ бер бакчага туктап, окоп казы-дык. Тене буе эшлэп ардык. Юеш чо-кырда туцдык, бераз ял иткэч, 28.02 дэ торып, тагын казый башладык. Тештэн соц аттык. Дошман каршы ата, Ье^умгэ эзерлэнэбез. [... ]
5.07.1944.
геп килэм,
Газета эшенэ куне-кызыксынып эшлим.
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
Энэ, наборщик кызлар матур итеп ж;ырлыйлар:
Ай-ли, Гвлмэрфуга, бар суга, Гвлмэрфуга барсац суга, Свйлэшербез барсын да... Нинди матур, монлы бу ж;ыр. Ачык тэрэзэдэн ишетелгэн бу ж;ыр, Польша авылларында татар кызларыньщ татар ж;ырлары мине бик еракларга алып киттелэр. [...]
11 апрель 1945 ел. Кен матур. [...] ^ырлап утырдык, кунелле булды. Туган-ускэн иллэр иске теште. Герман илендэ татар кее янгырады. [...]
29 апрель 1945 ел. Радио кеннен-кен шатлыклы хеберлер китере. Берлин уртасына ж;иттелер. Муссолинины тотып ж;езаладылар. Союзниклар Мюн-хенга килеп ж;иттелер. Миланга килеп керделер. Мюнхенда тынычсызлык. Италияде немец гаскерлере командова-ниесе капитулировать итте. Кен матур. ШеЬер 1 Майны каршыларга хезерлене. Флаглар элене.
Газета эшледек, тиз бетте. Эшлерге кунел кутеренке. Ьеркем сугыш бетуге бара, дип куана. Тыл да шатлана бу-лыр»1.
Батыр очучы Хак Хелил улы Хелилевнен истелеклере туган илге мехеббет хислере белен язылган. Ис-киткеч матур едеби тел игътибар-ны ж;елеп ите. Узенен кичерешлерен язып калдыручыны гади очучы дип кузаллавы да авыр. Батыр сугышчы гына тугел, ул бик талантлы кеше де булган икен Хак Хелил улы. Бернин-ди тормыш авырлыкларына да карама-стан, Ватанны, кешелерне ярату хисен саклап кала белу — узе бер батырлык. Бу язмада, истелеклерден бирелген езеклерде сугыш темасына махсус ка-гылмыйча, сугышта катнашучынын хислерен чагылдырган елешлер белен гене таныштырасы киле. Э ярату, сею хислерен шулай саклап калу, аларны анларга Ьем анлатырга тырышуга бейле Х. Хелилевнен истелеклере кунелнен ин тирендеге кылларына да кагыла: «Элбетте, алган хатларда ягымлы Ьем чын дуслык сере белен язылган сузлер кабатланган саен, ниндидер, узеннен-узе, ана карата сею менесебетлере арта бара. Анын турында еш кына иске
Х. Хелилев. 1945 ел. Татарстан Республикасы Тарихи-сеяси документлар узек деулет архивы, 8233 ф., 4976 эш, 1 кгз.
аласын. Аны бетен куренешлере белен куз алдына китересен. Анын белен курешесе Ьем сейлешеселер киле. Кай-бер анлашылмаганрак сузлер булса, бергелеп, анын узе белен, анлашасы Ьем кунел ачасылар киле торган була. Шулай итеп, акрынлап ике арада дус-лык Ьем якынлык тойгылары, Ьичбер нинди кеч белен де сурелдере алмаслык булган сеешу кебек, ягъни аны сею ки-леп чыга. [... ]
"Свю — ул усал дицгез дулкыны, Свю — ул квчле ураган, Свю — ул чиксез кэм твпсез дицгез, Свю — ул алдау кэм ялган," — диген сузлерне тикмеге гене ейтмилер. Ул сеюнен теп эчтелеге, чыннан да, шулай булып чыга. Ченки, егер де туры килсе, сейгененне яклау ечен башынны да желлемеслек булган чорлар да була.
Шунын ечен де сеюден де кечле нерсе юк. Эгер де синде сею хисе хасил булса, син шул турыда булган телегенне утеу ечен бетен кеченне куясын. Ту-рысыннан гына ейткенде, сею турын-да булган кеч турында тасвирлап кына да бетерерлек тугел. Ченки, егер де узеннен тормыш иптешен белен ике
«ГЕРМАН ИЛЕНДЭ ТАТАР К9Е ЯЦГЫРАДЫ...» (ТАТАРСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ ТАРИХИ-СЭЯСИ ДОКУМЕНТЛАР УЗЭК...
арада якын сеешу булса, тормышын да кунелле була. Эгер де синде уку-ны сею хисе туса, литературадан ае-рыла алмыйсын. Эгер де, нинди гене катлаулы булуына карамастан, синде техникага сею туса, син анын бар-лык ин кечкене гене кисеклерене Ьем ин серле эчтелеклерене кадер анларга тырышасын Ьем анлыйсын, узлештересен.
Эгер де синде, нинди ^инел анлашыла торган фен булуына карама-стан, ана карата, ягъни аны сею хисе тудыра алмасан, аны узлештеруе чи-тен Ьем механически гына килеп чыга. Вакытнын утуе белен онытачаксын. Э бер туган сею хисен сундеруе бик авыр Ьем озак вакытлар сорый»2.
Х. Хелилев истелеклерендеге фелсефи уйлануларны чагылдырган берниче кисек: «Нишлетесен, таби-гать ул Ьич туктап тормый. Ул уз вакы-ты белен уза. Ана Ьичбер кем де кар-шы киле алмый Ьем мемкин де тугел. Барлык ямь табигатьте, барлык хо-кук табигатьте, барлык тереклек таби-гать карамагында Ьем барлык кеч шул табигатьте. Табигать устере. Табигать тукландыра. Табигать тербияли Ьем шул ук вакытта шул ук табигать утере Ьем химере.
Шунын ечен де барлык халыкнын тормыш иту юллары Ьем яшеу шарт-лары да табигать белен бейленеп, нык элемтеде булып торалар. Шунын ечен де, табигатьтен узып, яшеу шартла-ры турында булган Ьичбер эшне эшли алмыйсын. Ягъни, егер де табигатьнен салкын булган вакытында ни кадер гене телесен де, аны ^ылы итеп бул-мый. Кез айлары ^иту белен, янадан, ^ей кенендеге кук булган бакчаларда ял итесен килсе де, мемкинлек калмаган була Ьем ^ейнен матур айларында усе торган ямьле матур чечеклер шингеннен сон, ни кадер гене телесен де, ул чечеклерне янадан терелдере алмыйсын. Ьем шунын кебек ук, яшь гомернен бер вакыты узгач, аны янадан кире кайтара алу турында уйларга урын калмаган Ьем мемкинчелеге де булмый»3.
Табигатьтеге барлык узгерешке игътибар иту, соклану Х. Хелилевнен истелеклеренде еш очрый. Ул уз
хислерен бетен нечкелеклерене кадер тасвирлап бире де белген: «Буген 1945 нче елнын 11 нче марты. Димек, язнын беренче ае. Анын да инде буген унбе-ренче иртесе булып, кызарып, яна гына чыгып киле торган кояшнын нурлары да кызгылсу тес белен бетен кук йезен бизеген. Ьем ^ир естендеге карларнын теслерен бер терле кызгылсу теске керткен кук курсетеп торалар.
Тып-тын. Хетта агачнын ин нечке Ьем ин еске ботаклары селкенми. Алар тенге салкынлыктан хасил булган кар беслере белен юанайганнар да, бер-нинди херекетсез кейге асылынып то-ралар. Ьем телефон чыбыклары да, шу-лай ук, юанаеп, ^илле кеннердеге уыл-давыннан сон, арыганлыкларын бел-дереп торган кук булып, тынга калган-нар. Кыскача гына ейткенде, бу кеннен иртесе, без иртенге чейге барганда, тып-тын булып, еф иткен ^ил де бул-мыйча, иртенге салкынлык бит очынын Ьер сирене де бер ук теэсир белен сиздере иде. [...]
Без иртенге чейден чыкканда, кояш офыктан кутерелеп чыгып, ^ир естендеге кар бертеклере эн^е кук ял-тырап, кузне чагылдырырлык булып, куренеп торалар иде бу вакыт.
Чиста салкын Ьава кукрекке, ягъни суларга, ^инел Ьем иркен кук булып то-ела.
Аяк атлаганда хасил булган шыгыр-даулар ерактан ук янгырап ишетелелер иде»4.
Язучы ИбраЬим Газинын 19441945 елларда алып барган кенделеге аеруча кызыклы. Кенделек язмаларда Ьер нерсене табигать куренешлерене бейлеп курсету еш очрый: «21/Х1.1944 ел. Польша. Мин бер ярлы поляк еенде ятам. Монда килгеч, минем яраларым ачылды. Мин ихтыярсыз ятып кал-дым. Бик кунелсез мина монда яту. Тышта кене-тене салкын янгыр ява. Агачларнын сонгы яфраклары коела — сары, кунелсез яфраклар. [...] Щир шары шалама болытка теренген: якты кояшны курмегенге елле никадер гомер. [...]
3/ГУ.1945 ел. Мин савыга башла-дым. Яраларым йомылалар. Врач ейте, тизден-тизден, ди. [... ]
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
Кунелем тулы берсеннен-берсе рехет уйлар. [...] Шулар ^ылысы белен ^ылынып, тын гына утырам. [...] Познань»5.
Сугышнын ахыры ^итуен чагыл-дырган язмалар аеруча кутеренке рух-та: «Германия. 20/1У.1945. Германия ^иренде, Берлиннан ерак тугел бер нарат урманында торабыз. Юга-рыдан ейтулерене караганда, безнен гаскер бик зур тизлек белен, бер-ике кенде, Берлинга барып ^итерге тиеш иде. Лекин (Чехов ейтмешли, денья тулган "лекин" белен!) алай булмады. Анын каравы, Берлиннан кеньяктарак безнекелер шактый алга китеп, хезер Дрезден капкасы тебене ^иттелер. Тизден союзниклар белен кушылу бу-лачак»6.
Сугыш темасына кагылышлы язма-лар, шул исептен ИбраЬим Газинын Ьем Хак Хелилевнен кенделек-истелеклере де, Щину кене белен темамлана. Бе-ренчесе: «25/1У.1945. Буген безнен гаскерлер Берлинны урап алдылар! Сеенечнен чиге юк. [...]
19/У.1945. Франкфуртта булдым, матур шеЬер — яшеллек бик куп. Кач-кан немец хатын-кызлары кире кай-талар»7, — дип язса, икенчесе Щину кенене китерген халыкнын тырышлыгы турындагы уйларын теркеп калдырган: «Кунел ачу белен шегыльленмеделер кешелер, е киресенче, икешер сме-наларга калып, планнарын берниче мертебелер арттырып утеу ечен Ьем шунын белен алар ^ину кеннерен якын-лаштырырга тырыштылар. Э херби
хезметте булган кешелер аяусыз Ьем Ьичбер нинди куркуны белмеген хелде, ут эчлеренде, дошманны тизрек юк иту ечен кереште. [...] Чыннан да, аларнын тырышкан кечлере юкка чыкмады. Алар ин сеенечле, ин кадерле Ьем ин зур булган нети^еле ^инулерге алып барып ^иткерде.
Мене шул кенен-тенен белмиче фронт ечен керешкен, ягъни, ^ину ечен керешкен кешелернен кечлере ар-касында гына, бугенге кеннердеге мон-дый бейремне кунелле, шатлыклы Ьем иркен ревеште бейрем итебез. [...]
Бу кенне булган халык эчендеге сеенечне ейтеп кене де бетерерлек хелде тугел. Ченки бу кенне тыныч-лыкны сейген халыклар дурт елга якын, ягъни, 47 ай кеттелер. Алар 47 ай буена ^ину ечен Ьем безнен херби хезметкерлеребезнен жинеп чыгачагы-на ышанган хелде керештелер»8.
Беек Ватан сугышы беткенге 65 ел якынлаша. Аз вакыт тугел, елбетте. Сугышта катнашучылар саны да азайганнан-азая бара. Лекин хетеребезге тешереп торунын нети^есен кургенде, кунел ^илпенеп куя. Буыннан-буынга бабалары, туганнары хакында ише-теп, белеп ускен яшь буын ниндидер мегълумат эзлеп архивка килгенде, алар ечен кунел сеене. Без хетерле ха-лык, рехметле халык. Эле безде сугыш-та катнашучыларга ниндидер ^ансыз роботка караган кебек тугел, е батыр йерекле кеше, туган илен саклау-чы итеп карарга кунегелген. Мене шул сыйфатны югалтмасак иде.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Татарстан Республикасы Тарихи-сеяси документлар узек даулат архивы, 8250 ф., 6 тасв., 1 эш, 22 кегазьнен арткы ягы, 25, 56, 61 кегазьнен арткы ягы, 64, 82, 105 кгз.
2. Шунда ук, 30 ф., 3 тасв., 2872 эш, 248-251 кгз.
3. Шунда ук, 297-298 кгз.
4. Шунда ук, 1-2 кгз.
5. Шунда ук, 8288 ф., 1 тасв., 7 кегазьнен арткы ягы-10 кгз.
6. Шунда ук, 11 кегазьнен арткы ягы.
7. Шунда ук, 11 кегазьнен арткы ягы-12 кгз.
8. Шунда ук, 30 ф., 3 тасв., 2872 эш, 272-273 кгз.
Венера Хэмидуллина, Татарстан Республикасы Тарихи-сеяси документлар узек деулет архивы директоры
РЕЗЮМЕ
В статье В. Хамидуллиной рассказывается о дневниках, написанных участниками Великой Отечественной войны на фронте. Эти уникальные документы хранятся в фондах ЦГА ИПД РТ.
«ГЕРМАН ИЛЕНДЭ ТАТАР К6Е ЯЦГЫРАДЫ...» (ТАТАРСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ ТАРИХИ-СЭЯСИ ДОКУМЕНТЛАР УЗЭК..
>
