CC BY
29УДК 1
Алдонгарова А.Д.
Университет «Туран» (Алматы, Казахстан)
Ары^али Э.Э.
Университет «Туран» (Алматы, Казахстан)
Научный руководитель: Тулекова Г.Х.
Университет «Туран» (Алматы, Казахстан)
КАЗ1РГ1 ЦОГАМДАГЫ ЭЙЕЛ Р0Л1
Аннотация: Казацстан Республикасыныц ж^андану жэне элемдт цогамдастыцца к1р1гу процестер1 эйелдердщ цогамдыц-саяси белсендштне Yлкен эсер етед1. Казац эйелдер1 тарихтан ерлермен тец дэрежеде шайцасып, бала тэрбиелеп, шаруалармен айналысцаны белгш. Казац эйелдер1 вз жерт, Отанын жэне ошагын цоргады. Бул ежелг1 дэу1рден бастап цазац цогамында гендерлт квзцарас сацталганы туралы дэлел. Мацалада эйелдердщ цогамдагы алатын рвлг мен цогамныц эйелдерге деген квзцарасы баяндалган. Сондай-ац, эйелдердщ цаз1рг1 кезде ел Yшiн атцарып жатцан ¡стер1 мен жумыстарыныц багалануы сараланган.
Ключевые слова: эйел, квшбасшы, цамцоршы, цуцыц, батыр.
Бiз орасан зор элеуметтж езгерютер мен саяси сшюшстер дэуiршде, гылыми-техникальщ прогресс пен жаhандану дэуiршде, эйелдердщ когамдагы мэртебесшщ тYбегейлi езгерген кезещнде емiр сурш жатырмыз.
ХХ-ХХ1 гасырлар элемдеп эйелдердщ релш айтарлыктай eзгерттi, эйелдердщ к¥кыктык мэртебесiнде тYбегейлi жацартулар болды, гендерлк тецдiк идеясы адамдардыц санасын жаулап ала бастады. Элемнiц кептеген елдершде эйелдер дауыс беру к¥кыгына ие болды, саяси процестердщ толык катысушысы бола алды. Эйелдер дауыс беруге катысып кана коймай, сайлануга к^кыгына ие болды.
БYгiнгi тацда эйелдер барлык континенттердiц парламенттерi мен Yкiметтерiнде ^сынылган, ал Швед Парламентiнде 2002 жылгы сайлаудан кейiн эйелдер 45%-ды к¥раган жэне осы керсеткштер бойынша Швеция элемде екiншi орынга шыкты. 2003 жылдыц кыркYЙегiнде африкалык Руанда бiрiншi орынга шыкты, онда парламенттеп эйелдер кeрсеткiшi - 48,8%-ды к^райды.
Казiрri уакытта халыкаралык кауымдастык, оныц iшiнде Б¥¥ сиякты ^йымдар, оныц мамандандырылган мекемелерi — халыкаралык ецбек ^йымы, ДYниежYзiлiк денсаулык сактау ^йымы эйелдердiц жагдайын жаhандык такырып ретiнде багалайды. Б¥¥-ныц Эйелдер жагдайы жeнiндегi IV ДYниежYзiлiк конференциясыныц (Пекин, 1995 ж.) жэне Б¥¥ Бас ассамблеясыныц «Эйелдер -2000: гендш тецдiк, XXI гасырдагы даму жэне бейб^шшк» арнайы сессиясыныц (Нью-Йорк, 2000 ж.) халыкаралык корытынды к¥жаттарында барлык елдердщ Yкiметтерiне эйелдердiц тец емес жагдайы болуыныц элеуметтiк жэне мэдени факторларын ликвидациялау жeнiнде шаралар кабылдау кажетлп туралы Yндеу камтылганы бекер емес. Элемдш когамдастыкпен эйелдерге арналган Адам к^кыктары багдарламасымен танылган «Пекин ю-кимыл платформасы» (1995 ж.) Егемен Казакстан Yшiн гендерлiк тецдiктiц ^лттык стратегиясын к¥руга бастама болган непзп к^жатка айналды.
Казакстан Республикасыныц жаhандану жэне элемдiк когамдастыкка кiрiгу процестерi эйелдердiц когамдык-саяси белсендiлiгiне Yлкен эсер етедг Осы жолда Yлкен ецбек сщрген адамдар катарына Казакстан Республикасы Парламентi Мэжiлiсiнiц тiзiм бойынша «Асар» республикалык партиясынан 3 шi шакырылымыныц депутаты, «Аймак» депутаттык тобыныц жетекшiсi Дарига
Назарбаева, «Казахстан Республикасы Бiрiншi Президентшщ Коры» когамдык корыныц директоры, Казахстан Республикасы Парламент Мэжiлiсiнiц Элеуметтiк-мэдени даму комитетiнiц терагасын жаткызуга болады.
Казакстанныц кдарп даму кезещндеп эйелдердiц саясаща араласуы елдеп демократия базасын едэуiр кецейтуге мумюндш бередi жэне когам макулдаган шешiмдердi эзiрлеу мен iске асыру ушш косымша жагдайлар жасайды.
Казакстанныц кдарп даму кезещндеп эйелдердщ саясаща араласуы елдеп демократия базасын едэуiр кецейтуге мумкшдш бередi жэне когам макулдаган шешiмдердi эзiрлеу мен iске асыру Yшiн косымша мYмкiндiктер карастырады.
Бул ретте, казак когамындагы эйелдiц орны мен релшщ езгеруi оныц тарихыныц эртYрлi кезецдерiндегi Казакстанныц элеуметлк-экономикалык, саяси жэне мэдени емiрiндегi каркынды езгерiстермен езара тыгыз байланыста болганын жэне болып жатканын атап еткен жен.
Осыган байланысты эртYрлi тарихи кезецдердегi эйелдщ жагдайын аныктайтын негiзгi кезецдердi белгшеуге болады.
Бiрiншiсi - дэстYрлi, патриархалды-рулык курылымныц кезецi. Бул кезецнiц ерекшелт - элеуметтiк катынастардагы ер адамдарга косымша кызмет керсету жагдайында эйелге «пештщ камкоршысы» дэстYрлi функцияларын бекггу. Сонымен бiрге, мифтер мен тарихи ацыздарда халыктык бiрлiктiц символы ретшде Анага деген дэстYрлi курмет баса айтылган, эйелдердi саяси жэне мемлекетлк шешiмдер кабылдау процестерiне белсендi тартудыц тарихи мысалдары айтылады.
Бул тургыда А.Вамберидiц келес сездерiн мысалга кклтiруге болады: "...маган ешнэрсе кешпелi емiр туралы накты тYсiнiк бере алмады; мен кешннен бiр кыргыз эйелiнен оларды бiр жерден екiншi жерге кешуге итермелейтш себептер туралы сураганда, ол ^лш былай жауап бердi: «бiз шз сиякты жалкау емеспiз... бiз шздер сиякты бiр орында отыра бермеймiз. Адам козгалуы керек,
ейткеш езщз ойлацыз: К^, Ай, ж^лдыздар, су, жануарлар, к¥стар, балыктар — бэрi козгалады, тек жер мен елгендер орнында калады», - деген болптын».
Сонымен катар, Шокан Уэлиханов былай деп жазады: «Казак тарихындагы эйелдер эскери юте ерлерден де асып тYседi. Мысалы, Касым ханныц эпкес Бопай бес ЖYЗ жауынгерден т^ратын отрядты баскарды. Бопай ¥рыс даласында катал жауынгер болган, онымен коса ез отьасында сегiз балага камкорлык жасауга Yлгерген» [1].
Эрине, Yй ошагыныц сактаушысы ретiнде казак когамындагы эйел казактардыц дэстYрлi мэдениетiнiц басты тасымалдаушысы болды, ал егер жагдай мен т^рмысы мYмкiндiк берсе, саясатка белсене катысып, когамдык eмiрдiц орталыгына айналды. Шокан Уэлихановтыц эжесi Айганымныц тагдыры осындай. Уали хан кайтыс болганнан кейiн ол Кекшетау ормандарында орналаскан Сырымбеттегi рулык иелiктi ез колына алган болатын [2].
Эйелдер жагдайыныц ерекшелiктерiн сипаттайтын келесi екiншi кезец казак когамыныц Батыс багыттагы eркениеттiк козгалыс орбитасына косылуымен ерекшеленедг Алдымен, Ресей империясыныц контекстiнде, содан кейiн кецестiк кезецде эйелге тарихи калыптаскан катынастар б^зылып, гендерлiк тецдштщ батыстык дэстYрiнiц к^ндылыктары мен ^станымдары кабылданды.
Бекiтiлген «де-юре» эйел к^кыктары оныц дэстYрлi т^рмыстык функцияларды орындау шецберiнен шыгуына жэне Yлкен элеуметтенуге ыкпал еттi. Б^л т^ргыда ХХ гасырдыц басындагы Казакстанныц когамдык eмiрiнiц тарихында жаркын iз калдырган Назифа К¥лжанова ете жаркын жэне ерекше Yлгi болып табылады. Назифа - эйелдер козгалысыныц белсендiсi, дарынды педагог, Орыс Географиялык когамыныц мYшесi, езш журналистикага арнаган алгашкы казак эйелдершщ бiрi болды [1].
Сол кезецде Алма Оразбай да танымал т^лга болды. Революциялык идеялармен жiгерлене отырып, ол ауыл кецестерiне, сондай-ак бiрiншi казак кавалериялык полкiнiц к^рылуына белсене катысты. Ол Орынбор губкомы
секциясыныц хатшысы, Бюро мYшесi жэне Кыргыз РКП(б) облыстык эйелдер белiмiнiц мецгерушiсi болып сайланды. Сонымен катар, ол Алматыда жарык керген «Казак халкында кеп эйел алуды жою туралы» зерттеу авторларыныц бiрi болып саналады [3].
Кецес кезещнде «эйелдер мэселесiндегi» айкын оц езгерiстерге карамастан, бул процесс Коммуниста партия мен Кецес мемлекетшщ катац идеологиялык диктатурасына сэйкес жYргiзiлдi. Сонымен катар, осы кезецде Казакстандагы эйелдердiц казiргi жагдайыныц тамыры жатыр. Бул тургыда Кецес Одагыныц Батыры деген жогары атагын алган Шыгыстыц алгашкы эйелдерi Элия Молдагулова мен МэншYк Мэметованыц енегесi Yлгi.
Элия Молдагулова майданга 1943 жылдыц тамыз айында аттанды. 2-шi Прибалтика майданыныц 22-шi армиясыныц 54-шi аткыштар бригадасыныц курамында согыскан. Казан айыныц басында Элия Молдагулованыц есебiнде 32 фашист каза тапты.
МэншYк Мэметова майданда пулеметшiлер курсын бтрш, саптык белiмге пулемет есебiнiц бiрiншi немiрi болып тагайындалды. 1943 жылы 15 казанда Невельдi азат ету Yшiн ауыр урыстарда мемлекеттiк бшклкл коргау кезiнде пулемет есептобыныц бiрi болып калып, ауыр жараланып, жаудыц 70 солдатын жойып, ерлiкпен каза тапты [1].
Согыстан кейiнгi жылдары, экономикалык киындыктарга карамастан, эйелдер арасындагы бiлiм децгейi есiп келедi. Мэселен, санак деректерi бойынша эйелдер арасында жогары жэне орта (толык жэне толык емес) бiлiмi бар адамдардыц саны 1959 жылы 311, ал 1979 жылы 598 адамды курады.
Алайда, эйелдiц элеуметтiк жагдайыныц аукымын кецейтудегi айтарлыктай жетiстiктерге карамастан, ю жYзiнде гендерлiк дифференциация сакталды, ол казiргi жагдайда эйел мен еркек арасындагы тецшздштщ негiзi болып табылады.
Сонымен, Yшiншi кезец — Казакстан Республикасы Мемлекеттш егемендiк алган сэттен бастап - гендерлж тецдiк проблемасы да ерекше орын
алатын ^лттык жэне азаматтык бiрегейлiктiц жаца нысандарын iздеумен сипатталады. Бiздiц ойымызша, казiргi уакытта, бiр жагынан, казак халкыныц ^лттык, рухани, мэдени дэстYрлерiнiц жандануы eзектi болып отыр, ал екiншi жагынан, «эйелдер мэселесiн» гендерлiк тецдшт шешудiц жалпы элемдiк, жаИандык YPДiстерiнiц ырыктандырылуы мен бейiмделуi жYрiп жатыр.
Казiргi уакытта Казакстанда екi гендерлш зерттеу орталыгы (МТИ) ж^мыс ютейдг Алматы мен Карагандыда, екi Феминистш лига: Алматы мен Кекшетауда.
Егер 1994 жылдыц ортасына карай Казакстанда небэрi 6 эйелдiц Yкiметтiк емес ^йымдары тiркелген болса (Акмола солдат аналар комитетi, Казакстан эйелдер одагы, м^сылман эйелдер Лигасы, Казакстан Республикасыныц кеп балалы отбасылар Одагы, Феминистш Лига, асырауында балалары бар мYгедек эйелдердiц Казакстан кауымдастыгы), ал 1997 жылы олардыц саны 30-дан асты, ал казiргi уакытта - 200-ден астам эйелдер ^йымы бар [4].
Казакстанныц iскер эйелдер кауымдастыгы эйелдер бизнес-ортасын калыптастыруга ез Yлесiн косуда. Кауымдастык кызмет iскер эйелдердiц кYш-жiгерiн шогырландыруга, бастаманы, иммунитеттi, жацашылдыкты дамытуга, азаматтык когамды к^ру жэне демократияны дамыту жагдайында эйелдерге Элеуметтш жэне eмiрлiк багдарлауга жэрдемдесуге багытталган.
Казакстан Республикасыныц Т^цгыш Президентi, Елбасы Н^рс^лтан Назарбаев 2011 жылгы 5 наурыз - Казакстан эйелдерiнiц съезшде сейлеген сeзiнде: «...эйелдер кэсiпкерлiгiнiц серпiндi секторы Казакстан экономикасыныц мацызды белшегше айналды... мамандардыц есептеуiнше, казакстандык эйелдер бYгiнде елдiц ЖIЭ-нiц 40%-га жуыгын калыптастырады. Б^л Yлес эйелдер кэсшкерлтнщ экономикалык элеуетi барган сайын артып келедi...» [5].
Осылайша, ХХ-ХХ1 гасырлар «эйелдер тeцкерiсi» деп белгiленген к^былыстыц тарихи аренага шыгуы Yшiн мацызды. Элемнщ казiргi замангы кeрiнiсiне Yнемi енiп келе жаткан эйел факторы еркениеттщ калыптаскан негiздерiн кайта тYсiнудi талап етедi, казiргi когамдагы эйелдщ орнын
аньщтаудьщ тYбегейлi жаца езекл мэселелерш алга тартады, онсыз адамзаттьщ одан spi iлгерiлеуi жэне туракты дамуы мумкш емес.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
5 томдык ^азакстан тарихы. Т.3 - Алматы, 2007 ж.
А. Кодар., Дала бiлiмi: мэдениеттану бойынша очерктер. - Астана: Фоли- ант, 2002. - 87 б.
А.М.Хазанов., Кешпендшер жэне сырткы элем. 3-:i басылым. - Алматы: Дайк-Пресс, 2000.- 228 б.
¥лы Даланын, улы кыздары. Аныктамалык. 1 том. - Астана, 2009. - 304 б. Н.Э.Назарбаев., Казахстан 2030. - Алматы, 1997 ж.
Aldongarova A.D.
Turan University (Almaty, Kazakhstan)
Aryngali E.E.
Turan University (Almaty, Kazakhstan)
Scientific advisor: Tulekova G.Kh.
Turan University (Almaty, Kazakhstan)
THE ROLE OF WOMEN IN MODERN SOCIETY
Abstract: the processes of globalization and integration of the Republic of Kazakhstan into the world community have a great impact on the socio-political activity of women. It is known from
history that Kazakh women fought on an equal footing with men, raised children and engaged in farming. Kazakh women defended their land, homeland and hearth. This is evidence of the fact that from ancient times the Kazakh society has maintained a gender perspective. The article describes the role of women in society and society's attitude towards women. The assessment of women's current work and work for the country is also differentiated.
Keywords: woman, leader, guardian, right, hero.
