CC BY
108МРНТИ 15.41.43
БАЛАЛЬЩ ШАЦТА ГЕНДЕРЛ1К СЭЙКЕСТ1Л1КТ1 ЦАЛЫПТАСТЫРУ МЭСЕЛЕС1НЩ ТЕОРИЯЛЬЩ НЕГ1ЗДЕР1
Г.Б. Исмагамбетова, А.Ж. Аяпбергенова Каза^ улттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы, Казакстан gulnur.daulova@mail.ru, ayapbergenova2710@gmail.com
Макалада гендерлж сэйкестж мэселесшщ теориялык нег1здер1 карастырылган. Бастауыш сынып жасындагы балалардын жыныстык релдш сэйкестшнщ психологиялык ерекшел1ктер1 жэне осы Yрдiске жакын кор-шаган ортаныц ыкпал ету мYмкiндiктерiн аныктауды теориялык тургыдан негiзделдi. Бастауыш сынып жасындагы балалардын гендерлiк дамуын, соган сэйкес езiн-езi багалау сапаларынын калыптасуын, гендерлж ерекшелiктерiне байланысты элеуметтiк кысым керсету ыктималдыгын зерттеудегi негiзгi теориялык кезкарастарды талданды. Со-нымен бiрге бастауыш сынып жасындагы балалардын гендерлж сэйкестш, психологиялык ерекшелiктерi, балалардын тулгалык калыптасуына ыкпалы сипатталады. Бастауыш сынып жасындагы балалардын гендерлж сэй-кесттнщ калыптасуына эсер ететiн психологиялык жэне элеуметпк-мэдени факторлар аныкталды.
ТYйiн свздер: бастауыш сынып жасы, гендерлiк сэйкестж, психологиялык ерекшелiк, жыныстык рел, ген-дерлiк ерекшелiк, жыныстык жетiлу, орта эсерг
Каз1рп замангы когам жыныстар арасындагы карым-катынас аумагында кундылык адамгершшк багдарлардын тубегейл1 езгеру1мен сипатталады. ТМД елдершде жэне Казакстан когамында эйелдер мен ерлердщ элеуметпк рельдер1 ауысып, жыныстардын б1р-б1ршен айырмашылыгы жойылып бара жаткандай кершю туындауда. Онын б1рден-б1р себеб1 жагымсыз акпараттык ортанын эсершщ болуы мумкш деген ойга келем1з. Жогарыда аталган мэселелердщ кекейкестшгше байланысты оны адамнын тулгалык ерекшелштершщ басты сапалары калыптасатын шактан, ягни, бастауыш мектеп жасындагы балалардын жыныстык релдш сэйкестшгшщ психологиялык ерекшелштерш зерттеуден бастаганымыз жен.
Осы уакытта гендерлш сэйкеспкп калыптастыру мэселес жешнде жасалынган б1ркатар теориялык тургылар мен тужырымдамалар жок емес, дегенмен ондай зерттеулердщ аумагы каз1рп куннщ езшде тапшы.
Аталмыш мэселеш зерттеуге арналган жэне гендерлш устаным багдарында орындалган жеке-дара жумыстарды гана кездеспруге болады. Психологиялык зерттеулердеп гендерлш багыт тулганын гендерлш сипаттамалары жыныстардын арасындагы катынастарда байкалатын психологиялык бтстерше талдау жасауымен аныкталады.
Ер жэне эйел адамнын жынысына тэн тулгалык ерекшелштерш, олардын элеуметпк релдер1 мен ортадагы мэртебелершщ алдын-ала аныкталып белгшенушен, мшез-кулыктын жыныстык-релдш улгшершщ туракты белгшену1 женшдеп ой-пшрлерден, тулганын дэстурл1 гендерлш таптаурындармен шектелмеген дамуы мен езш ю жуз1нде керсетуше мумюндш береди
Адамнын аты-женше катысты жынысты аныктау алгоритмдер1 Азия елдершдеп ерекшел1ктер1 мен окушынын жынысы мен жетютт арасындагы байланысты зерттеген б1ркатар шетелдш зертте-ушшердщ гендерлш ерекшелштер тургысындагы енбектер1 тын мэселелерд1 карастыруда.
Ресейшк психолог В.С.Мухина ез зерттеулершде бастауыш мектеп жасындагы балалар езшщ жыныстык сэйкеспгш угынумен шектелмей, езш ул не кыз репнде айкындауга тырысады. Мысалы, ул-дар кыздар сиякты мешр1мд1, жылы жузд1, жайдары болмай, батыл, мыкты болуы тшс екенш бшед1. бйткеш оларды солай етш тэрбиелейдь Сэйкесшше, ул балалар ерлерге, кыз балалар эйелдерге елштеу моделш менгере бастайды. Балалар мен езш олар "улдар", "кыздар" деп угынып, ею тарапка белш-гешмен, бастауыш мектеп жас шамасында жыныстык-релд1к катынастары соншалыкты айкын кершю таппайды [1].
Н.К.Радина бастауыш сынып окушыларында езш-ез1 багалау дамуынын ерекшелтн зерттеу ушш гендерлш талдау эдюнамасын колданды. Н.К.Радина «эйелдердщ» енжар, тэуелд^ келюмге келпш фемининдш мшез-кулык титн жэне «ерлердщ» - тэуелс1з, дербес, ез-езше шю сешм1 бар маскулиндш титн сипаттайды. Автор ерекше атап еткеншдей, эйелдер тиш бойынша тэрбиелеудщ дэстурл1 стил1
кыздарды да, ^лдарды да e3rn-e3i темен багалауга келпред^ ал тэрбиелеудщ ерлер cirai eKi жыныс e^-дершщ де e3iH-e3i кабылдау мен e3iH-e3i багалаудьщ нег^рлым жогары децгешн ^алыптастыруга MYMKiH4iK бeрeдi [2].
Бастауыш мектеп жасындагы балаларда e3iH-e3i багалаудыц калыптасуы туралы колда бар зерт-тeулeрдi жалпылай отырып, 6i3 мына жайттарды аныктай аламыз: бiрiншiдeн, бастауыш сынып окушы-ларында e3iH-e3i багалауды калыптастыру мeханизмдeрi эртYрлi; eкiншiдeн, e3iH-e3i багалау - гeндeрлiк cэйкecтiктi калыптастырудыц непзь
Алайда отбасыларыныц т^рмыстык жагдайын еюге бeлiп (жогары, тeмeн) карастыру гендерлш cэйкecтiктi калыптастыру YДeрiciн бакылау мYмкiндiгiн бeрeдi. Бiздiц пiкiрiмiзшe, барлык жас кезецдершде жас eрeкшeлiктeрiмeн катар жеке ерекшелштер де бiлiнeдi, олар т^лганыц даму ерек-шeлiгiнe де, калыптаскан гeндeрлiк стереотиптерге де нeгiздeлeдi.
Н.К.Радинаныц жYргiзгeн зeрттeулeрiндe бастауыш сынып окушыларыныц cэйкecтeндiру К^рылымындагы жас динамикасы мен e3i^^K сипаттык eзгeрicтeрi кeрceтiлгeн. Мысалы, 1- сыныпта кыздар cэйкecтiгi бiркeлкi дамитын болса, 3 - сыныпта карай кыз балаларда лидeрлiк касиеттщ басымды-лыгы байкалады, осы касиеттщ нeгiзiндe кыздар арасында eзара бeлiну, топ-топка iрiктeлу сиякты эре-кeттeрi кeрiнe бастайды.
Егер ресми танылмаган кыз балалардыц, эдетте, сырткы тYрi тартымды кeлeтiнiн, ал ресми та-нылган кыздардыц окуда табысты екенш ескерсек, элeумeттiк стереотиптер кыз балалардыц т^лгалыщ дамуына онша колайлы болмайтыны дэлeлдeнeдi. Бiрiншi сыныптан Yшiншi сыныпта дeйiн формалды озык ^лдар дамудыц нег^рлым колайлы жагдайында болады. Анасына нег^рлым ^ксас ^лдардыц ресми танылган жэне лидeрлiк касиет ic-жYзiндe бiрдeй, ерлер мшез-к¥лы^ын ^алыптастыруга бастама болады.
Б^л - бiздiц пiкiрiмiзшe, гeндeрлiк стереотиптердщ жYзeгe асканыныц дэлель Аталмыш стереотиптер бойынша, ^лдарды жоFары жeтicтiктeргe, кыздарды ^жымда жайлы жаFдай жаcауFа баулиды. ¥ксас стереотиптер ыкпалыныц салдарын шынайы eмiрдeн байкауFа болады (дене тэрбиeci cабаFында кыздар куып жeтiп, артына калдырFан ^л бала жыламсырап: «Сендер мeнi куып жете алмау керексщдер, сендер кыздарсыздар FOЙ» дeйдi). Баланыц жеке eрeкшeлiктeрi ерлер мен эйелдер рeлi туралы дэcтYрлi тYciнiктeр кысымымен ecкeруciз калатыны анык.
Бастауыш сынып жаcындаFы ^л-кыздардыц уэждeрi тYрлi баFытта eкeндiгi, кыз балаларда т^етааралык баFдардыц бiршама басым кeлуi туралы жеке мэлiмeттeр бар. ¥лдар Yшiн ic-эрекеттщ eзi бiршама тартымды.
Бiздiц пiкiрiмiзшe, жас ерекшелштер мен гeндeрлiк cэйкecтiктiктeрiнe карай балалар мшез-к^лы^ында стереотипке сай жэне гендерше тэн емес те кылык кeрceтe алды. Б^л айырмашылыктар, эciрece, к¥рбы-^¥рдастарына катысты айкын бiлiнeдi.
Психологиялык окулыктарда тYрлi жас кeзeндeрiндeгi балалардыц eшпeндiлiгiн (агрессиясын) зерттеуге арналFан ецбектер аз емес, алайда осы мэселеш талдау кeзiндe гeндeрлiк cтeрeотиптeрдiц бастауыш мектеп окушыларында eшпeндiлiктi калыптаcтырудаFы ыкпалы бар eкeндiгi кызыктырды. ¥л-дар мен кыздардыц араcындаFы гендерлш айырмашылыктар катарына кiрeтiнi аныкталды.
Американдык психологтар С.Кросс жэне Л.Мэдсон (Cross, Madson, 1997) эйелдер мен ерлерде эртYPлi т^жырымдамалардыц салдарынан бiрiншi балада, ол <шзара тэуелдЬ> сипатта болса, яFни баска адамдармен карым-катынасыныц непзшде к¥рылса, cоцFы балада «тэуeлciз» - баска адамдармен eзара карым-катынас жеке макcаттарFа кол жeткiзудiц к¥ралы деген [3].
Ресей Fалымдарыныц зeрттeулeрi непзшде бастауыш мектеп жаcындаFы балалардыц елштеп сэйкестену каcиeтi олардыц eзiн бeдeлдi ересекке ^ксату мeханизмi eкeнiн дэлелдейдь В.С.Мухинаныц талдауы бойынша, Yлкeн адамдар катты ашу-ызасын кeрceткeн кезде баланыц бойында мшез-к¥лыктыц жаFымcыз тYрлeрiн калыптастыратынын айтады. Алайда мектеп жасына карай балалар мшез-к¥лык нор-маларын, к¥кыктары мен мiндeттeрiн саналы тYPдe мецгере бастайды. Дэл осы бастауыш мектеп жа-сында балалар ересектер берген баFаныц ыкпалымен туындайтын нормативтi бшмдер мен рухани се-зiмдeрiн «шше ^ялатады». Ересектерге eлiктeу саналы сипат алады: бала ойланып, eз кылы^ын баска адамдардыц баFалауымeн eлшeмдeп, рeлдiк cтeрeотиптeрдi icкe асыру барысында мшезш орныкты-руFа тырысады, яFни, элеуметпк т¥рFыдан, айналаcындаFы адамдармен эрекет жаcауFа талпынады. Бастауыш сынып окушылары жаца элeумeттiк рeлгe тиeciлiгiн саналы тYPдe кабылдап кана коймай, оны элeумeттiк eзара катынастар кисынынан eткiзугe тырысады [1, 26-28].
Л.И.Божович кeрceткeнiндeй, эмоциялык баFалау баланыц бeдeлдi ересектерден YЙрeнeтiн алFашкы каcиeтi, ол баланыц элеуметпк катынастар кeцicтiгiндe тандайтын эрекеттерш бeлгiлeйдi [4].
В.И.Слободчиков, Е.И.Исаевтьщ байкаганындай, бастауыш сынып окушылары курбы-курдаста-рыньщ ыкпалымен калыптаскан 63Î туралы TYCiHiri оныц езше деген кезкарасыныц Heri3iH курап, оныц элеуметтiк катынастардагы тэртiбiн реттеп, осы эрекеттерiн e3i Yшiн ете мацызды деп санайды. Бастауыш сынып жасындагы балада тулганыц eзiн-eзi CYюi, баска адамдарга жан ашуы, баска адамдарга жагымды кезкарас бiлдiруi, жауапкершiлiк танытуы сиякты элеуметтiк белгiлерi туындап, одан эрi дами бастайды [5].
Ю.Е.Алешина, А.С.Волович ез зерттеулерiнде бастауыш сынып жасындагы улдар мен кыздар-дыц гендерлш элеуметтенушщ ерекшелiктерiн жан-жакты карастырады. Ресейшк галымдардыц пiкiрiнше, бастауыш сынып жасындагы улдардыц элеуметтенуiндегi киындыктар мына жайтка байланысты [6]. Кыздардыц жыныстык-релдш сэйкестену ерекшелiктерi былайша сипатталады: бiр жагынан, анасымен бастапкы сэйкестенуi жэне мэдениетте «шынайы эйелдщ» катац стереотишнщ болмауы ген-дерлiк сэйкеспктщ оц калыптастуына септiгiн тиiзедi. Екiншi жагынан, анасы мен кызыныц симбиоти-калык катынастары кыз баланыц бойында езше деген нык сенiм мен дербеспкп орныктырмайды жэне оган коса ерлер мен эйелдер кундылыктарыныц iс-жYзiндегi багыныштылыгы кыз балалардыц жыны-стык-релдш элеуметтенуш киындатады. Нэтижесiнде эйелдер релшщ жуктемеш eсiп, «ею есе ауыр-лайды». Егер жыныстык-релдш сэйкестену улга Караганда кыз бала Yшiн жещл боп кершсе, жыныстык-рeлдiк ыкыластыц калыптасуы киынга тYседi.
Мiне, сeйтiп, галымдардыц пайымдауынша, жыныстык-релдш элеуметтену оныц к&ирп кYЙiнде кайшылыктар тугызады: улдарды енжарлыкка, элеуметтен тыс белсендiлiкке итермелесе, кы-здарды, керiсiнше, шамадан тыс белсендшкке, басымдылык керсетуге шакырады. Сонымен катар олар (кыздар мен улдар) дэстYрлi жыныстык-релдш стандарттарга багдарланган когамда eмiр CYPуi тиiс.
Тандаган зерттеу такырыбыныц логикасына сэйкес, жасeспiрiм кезiндегi гендерлш сэйкестiктiц калыптасу ерекшелiктерiне де токталуымыз кажет. Эз зерттеулерiнде кеп авторлар жасeспiрiмдiк кезец жыныстык сэйкестiктi калыптастырудагы негурлым киын жас деп санайды жэне т.б.. Шетелдiк психологиялык гылымда жасeспiрiм жасын сезiм тургысынан кYPделi кезец деп карастыру кец тараган.
З.Фрейд жасeспiрiм кезенiн тартыска толы деп сипаттайды, бiрiншiден, индивид санасы угын-баган когамдык тыйымдармен катар оныц жыныстык кумарлыгы «оянады»; eкiншiден, iшкi тартыстар, ага буынмен, эсiресе, ез жынысындагы ата-анамен кYрес шиеленiсе тYседi [7].
Жеке компоненттерi каншалыкты бiртiндеп калыптасса да, саналы «меннiн» туындау кезенi бо-лып бурыннан жасeспiрiм кезенi саналады деген И.С.Кон., eзiндiк сана-сезiмнiн дамуы - eтпелi кезеннiн негiзгi психикалык YДерiсi. 1с жYзiнде барлык отандык психологтар бул жасты «eзiндiк сананы калыпта-стырудыц киын-кыстау кезенi» деп атайды [8].
Акселерация кубылысына байланысты жасeспiрiм кезенiнiн шегi бiршама темендеп, к&ирп кезде дамудыц бул кезенi шамамен 10-11 жастан 14-15 жаска дешнп мерзiмдi камтиды. Шамамен 11 жаста жасeспiрiмдерде eзiнiн iшкi элемiн куру кажеттшш туындайды, кейiннен олардыц eзiн-eзi тануы кYрделенiп, терецдеп, сонымен бiрге оныц саралануы мен жалпылануы ^шейе тYседi. Жасeспiрiмдерде eзiндiк сана-сезiм мен езшщ «менiне» кызыгушылыгыныц артуы жыныстык шсш-жетшу, физикалык даму, ер жету YДерiстерiнен туындайды. Бул YДерiстер курбы-курдастардыц, ересектердiн назарына тYседi. Жасeспiрiмнiн eзiн-eзi тануыныц, iшкi элемiн игеруiнiн непзп тетiктерiнiн бiрi тулгалык рефлексия, мэселеш шешуге багытталган логикалык рефлексиядан айырмашылыгы тулганыц eзiн-eзi тану эре-кетi. Бул ерекше зерттеу акп, адам eзiнiн iшкi элемiн зерттеп кана коймай, сонымен катар езш де зерт-теушi ретiнде зерделейдь Тулгалык рефлексияныц ерекшелiгiн рефлексиялык кутшмдер курайды, ягни, бул адамныц езш коршаган ортадагы баска адамдардыц ол туралы ойлары туралы тYсiнiгi.
Соцгы кезде гендерлiк сэйкестiктi калыптастыру мэселеш тулганы зерттеудiн, оны тэрбиелеу мен окытудыц, тулгааралык езара эрекет сипатыныц баска да кырларымен байланыста карастырылатын жеке жумыстар жарык кeргенiн айта кеткен жен.
Fалымдардыц кезкарасы бойынша, мектеп окулыктары да муFалiмдердiн кыздар мен улдарга деген тYрлi кезкарасын бекiте тYседi. Басты кейiпкерлердiн басым бeлiгi - улдар мен ерлер. Эцпме-лердiн, кeрнекiлiктердiн кeбiнде эйел кешпкерлердщ мiнездемелерi стереотиптi: олар енжар, тыстан келетiн кемекке, колдауга CYЙенедi.
Элеуметтiк мiндеттердiн дэстYрлi саралануы адамныц сана-сезiмiнде жыныска катыстылыктыц баламасы турвде сакталады. Бала бiртiндеп адам мэдениеннде тYзiлген шал - кемпiр, ер - эйел, ул - кыз жыныстык жштемесше тартыла бастайды. Сонымен катар бастауыш сынып окушылары осы тYсiнiк-тердi толыктыратын сапалык касиеттердi (ер мiнездiлiк, эйел жандылык, ерлш, нэзiктiк, куш-кайрат, элсiздiк) игере бастайды. Мэселен, халкымыздыц «Еркек - бас, эйел - мойын», «Алтын басты эйелден бака басты еркек артык», «Ананыц iзiн кыз басар, атаныц iзiн ул басар» - деген макал-мэтелдерде Yнемi
204
ер жэне эйелдердщ карама-кайшылы^ы мен бiрлiгi астарлы сезбен берiлiп отырады. Тiл мэдениетшщ Ka3Îpri кещснпнде «ер» мен «эйел» бiрыцFай антонимга айналса да, элi кYнге дейiн жыныстардыц психологиялык тендш элi орнаFан жок.
И.С.Клецина, Н.Н.Оболенцева ез зерттеулерiнде окулыктардаFы еркек жынысты т^еталар бей-несшщ жалпы саны эйел бейнесiнен екi есе кеп екенш аныктаFан. Т.В.Виноградова жэне В.В.Семенова жоFары сынып окушыларыныц мектеп окулыктары стереотиптердiц бiртYгас жиынтыFын ^сынуды жалFастыратынын аныктады [9].
Б^л к¥былыстар мына жаFдайларFа байланысты мYмкiн болып отыр: ерлер мен эйелдердiц элеуметпк релдерiнiц карсыластыFыныц кенет элсiреуi; ецбектщ дэстYрлi гендерлi белiнуi катал ереже-лерге баFынбайды; кептеген элеуметтiк релдер жыныстык белгi бойынша мYЛдем белшбейдь Жалпы казiргi ецбек iс-эрекетi белгш дэрежеде ерлер мен эйелдердiц мшез-к¥лыктарыц^ы жэне психологи-ясындагы айырмашылыктарды келпрдь Маскулиндiк пен фемининдiктiц мэдени стереотиптерi езге-руде. Олар каталдыFы мен карсыласть^ынан айырылып, кебiне эйелдер кезкарасына жакын келедi.
¥ксас пiкiрдi ез ж^мыстарында Л.В.Штылева [10] керсеткендей, дэстYрлi мэдениеттiц катац стандарттары эйел жэне ер сипаттарына катысты жеке белгшердщ ашылуына, жыныстардыц тендесуiне, демократиялык катынастардыц теракты дамуына елеулi кедергi болады. Гендерлш бiлiмнiц мектепте дамуы адамды белгiлi бiр жыныстык белгiсi бойынша м¥катуFа негiз болмайтыны туралы тусшкн калыптастыруFа, ^л мен кызFа барлык к¥кыктарын толык пайдалануFа жаFдай жасап, кец мYмкiндiктер бередi. Окушылар езшщ кайталанбас жеке белгiлерi негiзiнде езiн-езi танып жэне езш-езi юке асырудыц жолдары мен тэсiлдерiн еркш тацдайды. Гендерлiк педогогика гендерлiк сэйкеснк бiрыцFай, катал, барлык ¥л мен кыздар Yшiн ез жынысы шецбершде бiрдей емес деген каFидаFа CYЙенедi де, гендерлiк айырмашылыктардыц кептiгiн, даралы^ын, икемдiлiгiн мойындайды.
Гендерлiк ^станым педагогикасында элi де «Fылыми экзотика» реннде кабылданатын болFандыктан, балалардыц гендерлiк элеуметтенуi YДерiсiн тYсiнiп, OFан кэсiби децгейде катысу Yшiн педагогикаFа тиiстi эдюнамалык жэне эдiстемелiк кешен кажет. Б^л кешен гендер, мектеп окушыларын тиiмдi тYрде гендерлi элеуметтеу жаFдайлары, гендерлш технологиялар сиякты тэрбие мен окудыц пе-дагогикалык кырлары туралы Fылыми бiлiмдер жYЙесiн камтиды. Осы жайттарды ескере отырып, автор «бiлiм беру саласындаFы гендерлiк елшем» ^ымын пайдалануды ^сынады.
Бiлiм алу - баланыц теориялык бiлiм, бiлiк, даFдыларды игеру YДерiсi мен нэтижесi. Бала оку жэне тэрбие YДерiсiнде, м¥Fалiмдермен, сыныптастармен, мектептегi тYрлi субъектiлермен педагогика-лык езара эрекет Yстiнде бiлiм алады.
Бiлiм саласындаFы гендерлiк елшем дегенiмiз - езiнiц жыныстык сэйкестiгiн тусше бiлетiн ^л мен кыздардыц жаFдайы мен дамуындаFы, емiрлiк максаттарын тацдауындаFы, биологиялык жыныска байланысты ездерiнiц мектеп ^жымында, к¥рбы-к¥рдастар арасында мэртебесiн аныктауындаFы педагог ыкпалыныц салдары мен нэтижелерш баFалау. Педагогикалык ^жым «гендерлш т¥рFыдан сезiмтал» болуы тиiс. «Гендерлш сезiмталдык» дегенiмiз - гендерлiк сэйкеснкн балалардыц бойында калыптасты-руда педагогтыц элеуметтiк ортаныц вербалды (сезбен бершген), вербалды емес (сезбен берiлмеген), заттык ыкпалын бакылап, ^ынуы, соFан байланысты ж^мыс эдiстерi мен тYрлерiн Yлгiлеуi, жыныстык белгi бойынша м^катудыц (дискриминациялау) кез келген керiнiсiн байкап, алдын алудыц жолдарын карастыруы.
Л.В.Штылеваныц пшршше, мектеп - гендерлiк стереотиптердiц практикалык мэнi толык ашы-латын, гендерлш рельдер толыFымен аныкталатын, карама-карсы жыныспен езара катынастары айкын бекiтiлетiн орта [11].
Т.Дьяченконыц [16, 58-67] тэжiрибелiк зерттеулерi мектепте гендерлiк зорлык бар екендтн аныктады, яFни, мектепте жынысына карай окушылардыц тецсiздiгi байкалады деген сез. Б^л жайттыц дэлелi: егер жыныстык жаFынан бiрыцFай топтарда жэбiр кергендердiц саны бiрдей болса, ^лдар ренжiткен кыздар саны, ренжiген ^лдар санынан екi-Yш есе кеп. Автор жасына карай езгерiп отыратын KыздарFа карсы баFытталFан зорлык-зомбылыктыц неF¥рлым кец тараFан мынадай тYрлерiн белiп керсе-тедi: мазактау; меншiкке карсы баFытталFан эрекет (заттарды бYлдiру, ^рлау), физикалык кYш керсету (тебу, итеру, ¥ру). КыздарFа керсетiлген гендерлiк зорлыктыц басты тYрткiлерi - кыздармен бiрге ойнау (1-2 сынып ^лдары Yшiн); ^ш пен билiк керсету (2-3 сынып ^лдары); езiне кецiл аударту, кы^а CYЙiспеншiлiк бiлдiру (3 - сыныптан бастап ^лдардыц арасында). Кыздар жаFынан гендерлiк зорлыктыц болуы, негiзiнен, кек кайтару тiлегiмен тYсiндiрiледi. Автордыц пшршше, гендерлiк зорлыктыц уэжде-мелiк шынайы себептерi бар. Бiрiншiсi - гендерлш стереотиптер ыкпалы. МысалFа, артык керетш бел-гiлердегi гендерлiк айырмашылыктар (^лдар Yшiн - кYш, куат, билш; кыздар Yшiн - ж^мсактык, мейiрiмдiлiк, жайдары мiнез) олардыц элеуметтiк кYтiлiмдерiндегi ерекшелiктердi негiздейдi. Барлык
205
жастагы кыздар улдармен достык непзвдеп демократиялык катынастар куруга тырысса (улдармен ара-ласу субъекта), улдар кыз баланы алдымен eзiнiн кYшi мен билiгiн керсету Yшiн тартымды нысан ретiнде карастырады. Сонымен катар, улдарга нэзiк жэне биязы болуга руксат етпейтiн элеуметпк сте-реотиптер карсы жыныс иесше жагымды сезiм бiлдiруге кедергi болады.
Екiншi себеп - отбасы катынастарыныц эсерi. Автордыц пiкiрiнше, егер отбасы тэрбиесiнде негiзгi курал кiнэрат тагу, уялту, коркыту болса, бул мектепте негурлым элсiз жэне коргансыз саналатын кыздарга багытталган гендерлiк зорлыкка айналады.
Yшiншi себеп - муFалiмдердiн окушыларды жынысына карай алалауы. МуFалiмдер кыздарга жаксы карайды, оларды педагогикалык ыкпалга ыцгайлы жэне кeнгiш нысан ретшде унатады (олар мукият, тэртiптi, айтканды тыцдайды), оларга барынша жогары бага кояды деген дэстYрлi пiкiр улдарда езшщ кемстшн, табыссыздыгын сезiнудi калыптастырып, осы кемiстiгiн кыздарга кYш керсету аркылы толтыруга итермелейдi. Альфред Адлер кемюпк кешенiн осылай шамадан тыс толыктыруды артыкшы-лык сезiмi деп атады.
Тeртiншi себеп - букаралык акпарат куралдарыныц ыкпалы. Бейне, кино ешм^ компьютерлiк ойындар улдар санасында маскулиндiк стереотиптi бекiтедi, ягни, eмiрде элеуметтiк табыска жету Yшiн ^ш, билiк, зорлык, каталдык, айбар керсету кажет деген ойды угындырады.
О.В.Прозументиктщ зерттеулерiнде де когамда YДеп бара жаткан кундылык-ережелердiн накты болмауы (жыныстык рельдердщ жштелу жYЙесiнiн eзгеруi), сонымен катар, окыту мен тэрбиелеуде, бiр жагынан, «оку-тэртiп» устанымыныц, екiншi жагынан, «тулгага багдарланган» устанымныц орын алуы, сeзсiз, тулга дамуы YДерiсiнде маскулиндш пен фемининдiктiн калыптасуы ерекшелiгiне эсер етпей кой-майды. Автордыц шюршше, балалардыц жыныстык-рольдiк угымдар мен кундылыктарды менгеруi пе-дагогтыц «нускауымен» емес, мугатмнщ бала тулгасыныц еркiн жэне жауапты т¥рде eзiн-eзi аныктауын камтамасыз етуi аркылы iске асуы тшс. Ол Yшiн балалардыц басканы кабылдау жэне тYсiну, eзiн-eзi кабылдау тэжiрибесiн жинактайтынын ескеретiн жынысаралык езара эрекет жагдаятын куру кажет [12].
Теориялык талдауга CYЙене отырып, бiз бастауыш сынып жасындагы гендерлш сэйкестiктi жы-ныстык-рeлдiк элеуметтенудiн, ул-кыздарды тэрбиелеудiн, карым-катынастыц гендерлiк мэдениетiнiн дамуын саралаудыц негiзi деп карастырамыз. Бiз казiргi когамда жыныска тэн мiнез касиеттерiн тэрби-елеудiн накты шегi айкындалмаганын, муныц eзi адамды жыныстык айырмашылыгына карай «ул-кыз», «бозбала-бойжеткен», «ер-эйел» тобына сэйкестецщру YДерiсiн киындататынын болжам ретiнде айткан-быз. Бул жайт карым-катынаста эрштес тацдауда, тулга ретiнде eзiн-eзi аныктауда, элеуметтiк кртл1м-дерде, жогары мансапка жетуде белгiлi бiр жайсыздыктар тугызады.
Бiздiн пiкiрiмiзше, жыныстык жэне физикалык айырмашылыктар негiзiнде улдардыц да, кы-здардыц да бойында eзiн-eзi таныту жэне eзiн-eзi дамытудыц, eзiнiн орнын бекiту мен шыгармашы-лыктыц бiрдей мYмкiндiктерi бар екендiгiне нык сешм орнату керек. Эзiне-eзi сенiмдi болу балаларда табигатпен, eзiнiн агзасымен, айналадагы адамдармен YЙлесiмдi катынаста болу кажеттшгш дамытар едi.
Fылыми эдебиеттi талдау жыныстык, жыныстык-релдш, гендерлiк сэйкестену, релдш бiрдейлiк угымдарыныц магыналары накты аныкталмаганын кeрсеттi.
Fылыми эдебиеттi талдау релдш бiрдейлiк элеуметтiк сэйкестiктiн курамдас белт ретiнде карастыруга мYмкiндiк бердi, оны адамныц жыныстык белгiсi негiзiнде тулгалык касиеттершщ барлык жиынтыгын ескере отырып, белгш бiр элеуметтiк топка жататынын угыну деп тYсiндiруге болады. Психологиялык категориалды аппаратка бул угым салыстырмалы т¥рде жакында енгiзiлген болатын, оныц пайда болуы жыныстык-рeлдiк кезкарастыц рeлдiк бiрдейлiктi калыптастыру мэселесiнде пайдалануы-ныц шектеулiгiн мойындаумен тYсiндiрiледi. Казiргi кезецде рeлдiк бiрдейлiк угымы зерттеулерде кенiнен колданылып, ескi термин жыныстык-релдш сэйкестiктi ыгыстырып, тулганыц гендерлiк мшез-демелерiнiн элеуметтiк-мэдени шартын растайды. Осы уакытка дейiн ерлер жэне эйелдер сипатына жа-татынныц бэрi жYЙе тYрiнде гендерлiк сэйкестiктi куру материалы репнде пайдаланылады.
Сара Хант СолтYCтiк Американыц кептеген байыргы халыктары ею гендерлiк релге ие болаты-нын ескертiп, косымша гендерлiк категорияларга жататындар, еркек пен эйел арасындагы айырмашы-лыктардан баска, ендi «екi рух» деп аталатынын айтады [13].
Бiздiн елiмiзде Ш.К.Беркимбаева, К.Ж.Кожахметова, Г.Г.Соловьева, М.С.Юнусова, К.Ж.Тайши-кова бастаган авторлар курамы Казакстан Республикасы бiлiм беру жYЙесiндегi гендерлiк тургыны карастыра отырып, Казакстанда зияткерлiк, бэсекеге кабiлеттi ултты калыптастыруга багытталган «ХХ1 гасыр педагогикасы» атты инновациялык гендерлiк тургыны талкылаудыц тYрлi гылыми эдiс-тэсiлдерi мен теориялык мазмунын усынады [14].
Барлык авторлар бастауыш сынып жасында релдш сэйкеспктщ калыптасуын киын мэселе деп танып, оныц жыныстык жетiлу кезецiнде курделене тYсетiнiн ескертсе де, осы мэселеге катысты зертте-улер элi де жеткшкшз. Алып карастырылFан зерттеу жумысымыздыц басым белiгi отбасыныц, мектептiц, жакын ортаныц, сонымен катар эдебиеттiц, теледидардыц жэне баска акпарат кездерiнiц мацызы, бастауыш сынып жасынан жасеспiрiмдiк кезецге карай тYбегейлi езгерiске ушырайтын тулFааралык езара эрекеттiц сипатына эсер етедг Бул ретте туетааралык езара карым-катынаста карама-карсы жыныс екiлiне деген кызы^ушылыктыц пайда болуы мен оныц артуыныц мацызы карастырылFа-нымен - аталFан жайттар мен элеуметтену жаFдайларыныц бастауыш сынып окушысыныц гендерлiк сэйкестшшц тYзiлуiне эсерi iс жYзiнде аз зерттелген ^йде кала бередi.
Релдш бiрдейлiк аныктауFа мYмкiндiк беретiн тэжiрибелiк эдiстемелердiц де жеткiлiксiздiгi айкын. Осы жайттар бiздiц аталFан мэселенi зерттеуiмiзге тYрткi болды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Мухина В. С. (2003) Возрастная психология феноменология развития, детство, отрочество: Учебник для студ.вузов. 7 изд., стереотип. М.: Издательский центр «Академия». - 456 с.
2. Радина Н. К. (2003) Изучение гендерной идентичности методом фокус-группы // Практикум по гендерной психологии / под ред. И.С.Клециной. СПб. С. 243-255.
3. Baumeister R. F., Sommer K. L. (1997) What do men want? Gender differences and two spheres of belonging-ness: comment on Cross and Madson // Psychological bulletin. P. 38-44.
4. Божович Л. И. (2001) Проблемы формирования личности: Избр. психол. тр. / Под ред. Д.И. Фельдштейна ; Рос. акад. образования, Моск. психол.-соц. ин-т. 3-е изд. М. : МПСИ. С. 342-348.
5. Слободчиков В. И., Исаев Е. И. (2013) Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе. Учебное пособие. Москва: ПСТГУ. - 242 с.
6. Алешина Ю. Е., Волович А. С. (1991) Проблемы усвоения ролей мужчины и женщины // Вопросы психологии. №4. С. 74-82.
7. Фрейд З. (1989) Введение психоанализ. М.: Наука 1989. С. 369-385.
8. Кон И. С. (1975) Половые различия и дифференциация социальных ролей // Соотношение биологического и социального. М. - 205 с.
9. Клецина И. С. (1998) Гендерная социализация. СПб.: Издательство РГПУ им. А.И. Герцена. - 92 с.
10. Штылева Л. В. (2001) Оценка эффективности тендерного просвещения педагогов как социальной технологии изменения профессионального сознания // Гендерный подход в дошкольной педагогике теория и практика. Ч.1. Мурманск. С. 58-67.
11. Дьяченко Т. (2001) Исследование причин гендерного насилия в школе // Интернет-материалы конференции по гендерным исследованиям. Мурманск.
12. Прозументик О. В. (1999) Становление полового самосознания в старшем дошкольном возрасте. Автореф. дисс. канд. психол. Наук. М. -23с. https://www.dissercat.com/content/stanovlenie-polovogo-samosoznaniya-v-starshem-doshkolnom-vozraste
13. Hunt S. (2017) An Introduction to the Health of Two-Spirit People: Historical, contemporary and emergent issues. National Collaborative Centre Aboriginal Health. https://www.ccnsa-nccah.ca/docs/emerging/RPT-HealthTwoSpirit-Hunt-EN.pdf
14. Беркимбаева Ш. К., Кожахметова К. Ж., Соловьева Г. Г., Юнусова М. С., Тайшикова К. Ж. (2011) Гендерный подход в системе образования Республики Казахстан. Алматы. -302 с.
Теоретические основы проблемы формирования гендерной идентичности в детском возрасте
Г.Б. Исмагамбетова, А.Ж. Аяпбергенова Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан gulnur.daulova@mail.ru, ayapbergenova2710@gmail.com
В статье рассмотрены теоретические основы проблемы гендерного равенства. Даны теоретические обоснования психологическим особенностям поло-ролевой идентичности детей младшего школьного возраста и определения возможностей воздействия окружающей среды. Проанализированы основные теоретические подходы в исследовании гендерного развития детей младшего школьного возраста, в соответствии с которыми формируются такие личностные качества, как самооценка, вероятность социального насилия в зависимости от гендерных особенностей. Также описаны психологические особенности формирования гендерной идентичности детей младшего
207
школьного возраста, ее влияние на личностные черты детей. Определены психологические и социально-культурные факторы, влияющие на формирование гендерной идентичности детей младшего школьного возраста.
Ключевые слова: младший школьный возраст, гендерная идентичность, психологическая особенность, половая роль, гендерная особенность, половое созревание, влияние среды.
Theoretical foundations of the problem of gender identity formation in childhood
G. B. Ismagambetova, A. Zh. Ayapbergenova Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan gulnur.daulova@mail.ru, ayapbergenova2710@gmail.com
The article deals with the theoretical foundations of the problem of gender equality. Theoretical grounds are given for the psychological features of the Polo-role identity of primary school children and for determining the possibilities of environmental impact. The main theoretical approaches in the study of gender development of primary school children are analyzed, according to which such personal qualities as self-esteem, the probability of social violence depending on gender characteristics are formed. It also describes the psychological features of the formation of the gender identity of children of primary school age, its influence on the personal characteristics of children. Psychological and socio-cultural factors that influence the formation of gender identity of primary school children are identified.
Keywords: primary school age, gender identity, psychological peculiarity, gender role, gender peculiarity, puberty, influence of environment.
Редакцияга 13.11.2019 tyctî.
