CC BY
10ПЛОДОРОДИЕ ПОЧВ
ГРНТИ 68.05.29:68.31.21
DOI: 10.51886/1999-740Х_2023_1_15
Ж.М. Сманов1*, А.И. Сулейменова1, М.Н. Пошанов1, С.Н. ДYЙсеков1,
А.С. Вырахманова1
«АЗИА АГРО ГРУПП» А0К МЫСАЛЫНДА СУАРМАЛЫ ТОПЫРАЦТАРДЫН, ЦАЗ1РГ1 МЕЛИОРАТИВТ1К ЖАГДАЙЫ ЖЭНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУ ЭД1СТЕР1
19.О. Оспанов атындагы К,азак, топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты, 050060, .Алматы, эл-Фараби дацгылы, 75 В, Цазацстан, *е-таИ: zhassulan.smanov1307@gmail.com
Аннотация. Кур^ак жэне жартылай кур^ак аймактардагы, соньщ iшiнде Казакстанныц ощустж бeлiгiнде орналаскан Сырдарйя eзенi бассешншщ суармалы алкаптарын коса алганда, топырактыц шамадан тыс туздануы салдарынан «тастанды» немесе жэй рана «тыцайган» жерлер санатына жаткызылган алкаптарыныц кeлемi улгайып, нэтйжесiнде кYPделi элеуметтж-экономйкалык жэне экологйялык мэселелер кYннен кYнге артуда. Казiргi тацда суармалы егiн алкаптарыныц мелйоратйвтж жагдайыныц нашарлауы салдарынан Казакстанныц ощусппндеп терт облыстыц 1,55 млн га суармалы жердщ 236,9 мыц га немесе 15,2 % колданыстан шыгып калган. Осыган байланысты бiрiншi кезекте туздану мэселесiн шешу жолдарын жэне оныц кещстжте таралуын аны;тауда экономйкалык тйiмдiлiгi жогары, сонымен катар уакытты утымды пайдалану Yшiн ГАЖ эдктерш колдана оырып зерттеу ете мацызды. Бул зерттеу жумысыныц негiзгi ма;саты «Азйя Агро Групп» А6К суармалы топырактарыныц казiрri мелйоратйвтiк жагдайын багалауда топырактыц туздану дэрежесiн, сондай-а; кещстжте таралуын аны;тау Yшiн далалы; зерттеу жумыстарын жYргiзу жэне керi кашы;ты; салмагы (IDW) мен карапайым крйгйнг (ОК) йнтерполяцйя эдiстерi арасында салыстыру жумыстарын жYргiзiп дэлдiгi жогары болган йнтерполяцйя эдiсi аркылы топырактыц туздану картасын курастыру. Осы ма;сатта 300 га суармалы егiн ал;абына бiр метр терецджте 0-20 см, 20-50 см жэне 50-100 см кабаттарынан алынган топырак Yлгiлерiнiц хймйялык курамы бойынша топырактыц су сYзiндiсiн талдау нэтйжесiнде алган йондар мен катйондарды, туздану соммасы жэне натрййдщ адсорбцйялык коэффйЦйентiн (SAR) жан-жакты талкылайтын, йондардыц уыттылык шегiн керсететш статйстйкалык талдау эдiстерi кeрсетiлдi. Содан кешн, далалык зерттеу нэтйжесiнде алынган топырактыц тузды-лыгы туралы ецделген мэлiметтердi пайдалана отырып, IDW жэне ОК йнтерполяцйясы аркылы эрбiр кабаттыц тузданган топырактарыныц контуры аныкталып, туздану карта-лары жасалды. Аталган ею йнтерполяцйяны колдану барысында IDW iрiктелген нYктелердiц мэндерiн картага тYсiруде толык камтып, ОК йнтерполяцйясына караганда туздану дэрежелершщ контурларын толык кeрсеттi. Нэтйжесшде топырактыц 0-20 см кабатында 224 га тузданбаган, элсiз тузданган - 66 га, орташа тузданган - 10 га жэне 20-50 см кабаттарыныц мэндерi осыган уксас. Ал тeменгi 50-100 см кабаттарында тузданбаган -100 га, элсiз тузданган - 54 га, орташа тузданган 92 га жэне кYштi тузданган - 54 га, eте ^шт тузданган топырак аныкталмаган.
ТYйiндi свздер: тузданган топырактар, суармалы алкап, туздану соммасы, йнтерполяцйя, керi кашыктык салмагы, карапайым крйгйнг, натрййдiц адсорбцйялык коэффйцйенть
К1Р1СПЕ
Кургак жэне жартылай кургак аймактарда топырактыц туздануы, дег-радацйя процесiнiц негiзгi жэне ец квп тараган тYрi болып табылады [1], оныц
коршаган ортага жэне епстж алкапта-рыныц eнiмдiлiгiне терiс эсер етуше байланысты элуметтiк жэне экономй-калык салдары бар [2]. Топырактыц туздануы табйгй жолмен немесе егш
алцаптарын нашар басцарудын нэтиже-сiнде адам эрекетiнен болуы мумкш жэ-не топырацтагы туздардын кещстжте сонымен цатар топырац цабаттарында-гы мезгiлдiк eзгермелiлiгi жергiлiктi жер бедер^ цатал климаттыц жагдаИы-мен топырацтын ерекшелжтерше, суа-ру жэне жер асты суларынын сапасына баИланысты [3, 4]. Суармалы егiн алцап-тары топырацтарынын бiрiншi жэне екiншi реттж туздануынын кYшеюiне баИланысты бул процесс элемнщ эр-тYрлi аИмацтарында, ^азацстан Респуб-ликасын цоса алганда бул жагдаИдын кYPДелi мэселеге аИналып отырганы бiрнеше рет цужатталган [5]. ДYние жY-зiндегi топырагы шамадан тыс туздан-ган суармалы егiн алцаптарынын 25 %-да егiннiн ешмдШп темендеген [6], ал Республиканын жалпы ауылшаруашы-лыгы алцаптарынын 43 % тузданган деп есептелген [7].
Суармалы епн алцаптардын ба-сым белт ^азацстан Республикасынын онтYстiгi, Сырдария езеш алабынын iрi атраулары мен ежелп аллювиалды жа-зыцтарында орналасцан. Халыц саны-нын жылдам eсуi, антропогендж эсер-дiн кYшеюiмен жэне климаттыц ерек-шелiктердiн цосындысы осы аИмацтагы суармалы топырацтардын туздануынын жогарылауына жэне ластануына экелiп соцтырады, нэтижесшде топырацтын сортандануы егiн шаруашылы-гы мен аИмацтыц экожYИелер Yшiн не-гiзгi тежеушiге аИналды [8]. ^аз1рп тан-да республиканын суармалы алцапта-рында олардын мелиоративтiк жаг-даИынын мэселесi кYрт шиеленiсе тYстi, «паИдаланылмаИтын», «тастанды» деп аталатын жерлер кeлемi улгаИды. ^азацстан Республикасы Жер ресурста-рын басцару агенттiгiнiн мэлiметтерi боИынша цазiргi танда республиканын онтYстiгiндегi терт облысында 1,55 млн га суармалы жердщ 236,9 мын га немесе 15,2 % паИдаланылмаИды [9]. Сонымен цатар, жыл саиын паидаланылатын жерлердщ iшiнде де оларды экстенсивтi
паИдалану нэтижесiнде гумустын, непз-гi цоректiк заттардын жогалуы, топырацтын физикалыц, химиялыц жэне биологиялыц цасиеттерiнiн нашарлауы нэтижесiнде турацты темен ешм бере-тiн алцаптар жш паИда бола бастады.
Сырдария езеншщ орта агысында орналасцан Шэуiлдiр суармалы алцабын жYгерi, мацта, жонышца жэне бау-бацша егiстiгiне царцынды паИдаланылады, сондаИ-ац маусымдыц суару кезiнде то-пырацты бастырып суару эдiсiн цолда-нылады. Нэтижесiнде топырацтын туз-дану дэрежеа эр тYрлi болды жэне ол терендеген саИын арта тYсетiнi аныц-талды. Топырацтын мелиоративтiк ги-потезасы топырацта жиналган туздар-дын концентрация денгеш мен цазiргi егiннiн жагдаИы арасындагы тыгыз баИланысты кeрсеттi [10]. Аталган тынаИган «паИдаланылмаИтын» топы-рагы бар жер учаскелерi тозудын жо-гаргы дэрежесiне жетiп, одан эрi паИдалану мYмкiн емес екендтне баИланысты царапаИым тынаИган жерлер сана-тына ауыстырылды. К^рп танда бул аИмацтарда бiрте-бiрте сортандар тYзi-лiп, галофиттер eсiп, Арал тещзшщ цур-гаган табаны сияцты эолдыц тузды та-сымалдау кeздерiне аИналуда.
БYгiнгi кYнi топырац-мелиоратив-тiк жэне топырац-агрохимиялыц зерт-теулердiн нэтижелерi топырац цунар-лылыгы денгеИiне шаруашылыц цыз-меттiн он жэне терiс салдарын аныц-тауга мYмкiндiк беретiн непзп багалау кeрсеткiштерiнiн бiрi болып цала бере-дi. Оларды жYзеге асыру топырац цунар-лылыгы денгеИiн езгерту YPДiстерiнiн багытын аныцтауга гана емес, сонымен цатар эрбiр нацты шаруашылыцта топырац цунарлыгын турацтандыру жэне молаИту шараларын эзiрлеуге мYмкiн-дж бередi [11]. Топырацтын туздылы-гын аныцтауда, негiзiнен К+, Mg2+, Са2+ катиондарынан жэне С1-, НСОз2-, SO42- аниондарынан туратын кон-центрациялармен, сондаИ-ац на-триИдiн топырац цасиеттерше эсерi,
ерекше иондардын уыттылы; шеп сия;ты сипаттамаларды аналитикалы; аны;тауды ;амтиды [12]. Oлар натрии адсорбциялы; коэффициент (Sodium Adsorption Ratio (SAR)) сия;ты индекстермен бiрге жYредi [13].
Жерплжт зерттеулерге сYИенсек, суармалы топыра;тын туздануынын дамуы мен негiзгi кeздерi туралы мэль меттер бар болганымен, онын кeлемiн санды; аны;тау жэне кещстжте та-ралуын картага тYсiру жетiспеИдi [14]. Топыра; ;асиеттерш бiлу ауылшаруа-шылы; жерлерiнде, эсiресе шeлдi оазистерде топыра; пен суды тиiмдi жэне тура;ты бас;ару Yшiн ете маныз-ды [15], жэне оларды картага тYсiру фермерлердiн топыра;ты игеру кезшде туындаган мэселелердi онтаилы шешу Yшiн ;алаи эрекет ете алатынын тYсiну-ге мYмкiндiк бередi. Геостатистика то-пыра; ;асиеттерш немесе тузды аима;-тарды жэне олардын кещстжтж-уа;ыт-ты; eзгерiстерiн аны;тау, ба;ылау жэне картага тYсiрудiн тиiмдi ;уралы болып саналады [16]. Кептеген жагдаиларда Yлкен масштабта жYргiзiлген далалы; зерттеу жумысы кезшде алынган топы-ра; Yлгiлерiнiн кeрсеткiштерi боиынша та;ырыпты; карта жасаганда «Кри-гинг» эдiсi ен жа;сы багалаушы болып шы;ты, ягни ;арапаиым Кригинг (ordinary Kriging (OK)), ал бас;а жагдаиларда керi ;ашы;ты;ты салмагы (inverse distance weighting (IDW)) немесе сплаиндар (splines) ;олаилы эдютер болып санал-ды [17]. Сырдария eзенiнiн ортангы агысында орналас;ан суармалы егш ал-;аптарынын топыра;тарын эртYрлi ин-терполяциялы; эдiстермен топыра;-тын туздылыгын картага тYсiруде керi ;ашы;ты; салмагына (IDW) непздел-ген эдiсi дэл жэне тандаулы болып та-былады [18]. Сонымен ;атар, топыра;-ландшафты; талдауды ;олданатын кeптеген зерттеулер, онын топыра; ;а-сиеттерiнiн кенiстiкте таралуынын eте жа;сы кeрсеткiшi бола алатынын гар-сетт [19-21].
Топыра; ;унарлылыгынын ден-гешн шектеИтiн факторларды бiлу жэне оларды жою боиынша гылыми не-пзделген усыныстар ауылшаруашылы; жерлердi тиiмдi бас;аруга жэне эконо-микалы; тиiмдiлiктi арттыруга тиiстi он шешiмдер ;абылдауга мYмкiндiк бе-редi. Топыра;тагы туздардын кещстжте таралуын тудыратын негiзгi фактор-лардын бiр-бiрiмен eзара эрекеттесуiне назар аударылган зерттеулер аз жэне бул туралы гылыми енбектер жеткыж-сiз [22]. Сонды;тан суармалы егiн ал-;аптарындагы шамадан тыс тузданган топыра;тарды «тастанды» немесе жэи гана «тынаиган» жерлер санатына жат-;ызбаи одан эрi деградациялануын бол-дырмау жэне ауыл шаруашылыгынын тура;ты дамуын ;амтамасыз ету Yшiн кенiстiк пен уа;ыт боиынша топыра;-тын туздылыгын аны;тау, ба;ылау жэне картага тYсiру ;ажет [23].
Дегенмен, ^аза;станнын онтYстi-гiндегi Сырдария eзенiнiн орта жэне тeменгi агысында орналас;ан суармалы ал;аптарында топыра; ;асиеттершщ кенiстiктiк таралуы мен eзгермелiлiгi боиынша аз жумыстар жYргiзiлдi, сон-ды;тан бiз бул зерттеудi Сырдария eзе-нiнiн орта агысында орналас;ан Шэуiлдiр суармалы ал;абындагы «Азия Агро Групп» А0К-де топыра; ;асиетте-рiнiн сапасын жэне топыра;тын тузда-нуынын жагдаиын багалау, то-
пыра; туздарынын кенiстiкте таралуын гарсету Yшiн кенiстiктiк интерполя-циянын ею эдiсiн (IDW, OK) салыстыру жэне кургак;, жартылаи ;урга; аима;-тардагы суармалы ал;аптардын агро-жYИесiнiн са;талуы мен тура;тылыгын ;амтамасыз ету Yшiн туздылы;;а ;а-тысты негiзгi мэселелердi аны;тау.
МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР
Зерттеу нысаны. «Азия Агро Групп» А0К ^аза;станнын онтYстiгiн-дегi Сырдария eзенi алабында (eзеннiн орта агысынын он жагалауында) Шэуiлдiр суармалы ал;абында орналас-;ан. На;ты зерттеу аимагы
Е68.76981248° ~ Е68.82461537° бойлык пен N42.73576099° ~ N42.75180308° ендiк арасында шектелген (сурет 1). Жалпы зерттеу нысаны орналаскан Шэуiлдiр суармалы алкабы Сырдарйя-ныц кeне аллювйалды жазыгында орналаскан, рельефi сэл толкынды горй-зонталь бетiмен бейнеленген. Топырак жамылгысы ашык жэне кэдiмгi сур топырак пен сур-коцыр шeл топырагы-ныц субзонасына сэйкес келедi [24]. 0амдж жамылгысы нашар жэне моно-тонды флорамен сйпатталады. Жылдык орташа температура 12-13°С, шiлдеде орташа 28-30°С, кацтарда 4-6°С. Жылы кезецнiц орташа узактыгы 280-300 кYн, ал аязсыз кезец 170-190 кYн. Атмосфе-ралык жауын-шашынныц орташа жылдык мeлшерi 200-300 мм, олардыц мак-сймалды кeрсеткiшi кыста жэне гак-темде (жылдык мeлшерiнiц 80-85%). бзендер эдетте желтоксан айыныц ба-сында катады, муз наурыз айына деИiн сакталып, кeбiнесе кeктемде Сырдарйя мен Арыс арнасынан асып, Yлкен аумак-ты су басып калады. Ауыл шаруашылы-гында астыкка арналган жYгерi, жо-цышка суармалы жерлерде eсiрiлетiн жетекшi дакылдар, ал макта соцгы жылдары iс жYзiнде егiлмеген. Суармалы судыц негiзгi кeздерi - Сырдарйя, Арыс жэне шшара Шаян, Бeген eзен-дерi. Суару жYИесi Арыс eзенiнен басты су алатын магйстральдык каналдан жэне су соргы кондыргылары аркылы Сырдарйя eзенiнен су алатын к^рек каналдардан турады. Суару жYЙесi табй-гй топыракка тeселген эртYрлi тэртш-тегi ашык тйпт суару каналдарымен усынылган.
Зерттеу эдiстерi. Бiз зерттеу нысаны ретшде Шэуiлдiр суармалы алка-бында орналаскан бурын каркынды игерiлiп, кеИiн арада 15-20 жылдай тас-танды немесе тыцайган жерлер сана-тына енш калган жер учаскесiн, «Азйя Агро Групп» А0К eз иелiгiне алып кайта колданыска енгiзген, эртYрлi дэрежеде тузданган суармалы топырагын тацда-
дык. Зерттеу кезецi ретiнде 2017 жылы суармалы топыракка, топырак-мелйо-ративтiк жэне топырак-агрохймйялык зерттеу жYргiзiлген уакыт тацдалды. Осы зерттеудiц негiзiнде алынган нэтй-желерi, топырактыц артык туздануы дакылдыц нашар жэне бiркелкi емес eсуiне, сондай-ак туздану дэрежесi бойынша топырактагы туздардыц мeл-шерi арткан сайын еккен егiннiц eнiм-дiлiгi де тeмендеИтiнiн кeрсеттi. Бул топырактардыц эртYрлi дэрежедегi туз-дануын багалауга жэне топырак тузда-рыныц кецiстiкте таралуын картага тY-сiру Yшiн кещстжтж йнтерполяцйяныц екi эдiсiн (IDW, OK) салыстыруга кызык-ты сынак алацын камтамасыз етедi. БYгiнгi кYнге дешн Сырдарйя бассеш-нiнде орналаскан суармалы алкаптары топырактарыныц туздануы дэрежесi бойынша таралуы туралы жалпыга кол-жетiмдi кенiстiктiк акпарат жок. Топырактыц туздылыгын жэне кещс-тiкте таралуын багалау Yшiн топырак-мелиоративтiк жэне топырак-агрохймйялык зерттеу нэтйжелершщ негiзiнде кещстжтж йнтерполяцйяныц тиiмдi деп танылган эдiсiне сYИене оты-рып такырыптык карталарды жасадык.
Далалык жумыс кезiнде топырак Yлгiлерiн алу жэне тузды зерттеу «То-пыракты зерттеу жэне жердi пайдала-нудыц iрi масштабты топырак картала-рын курастыру жeнiндегi БYкiлодактык нускаулык» [25] жэне «Казак КСР-де кец аукымды топырак зерттеуш жYргiзу бойынша эдiстемелiк нускаулар», ал аг-рохймйялык зерттеу «Ауыл шаруашы-лыгы топырактарына кешендi агрохй-мйялык зерттеу жYргiзуге арналган эдiстемелiк курал» бойынша жYргiзiлдi. 2017 жылдыц жазында сапалы карто-графйялау жэне топырак туздылыгын тексеру максатында Шэуiлдiр суармалы алкабында орналаскан «Азйя Агро Групп» А0К жагдайын ескере отырып, классйкалык нускауларга сэйкес жаз айында эрбiр 5 га жерден 1 топырак Yлгiсiн, ягнй тацдалган 54 нYктеден
1 метрге дешнп теренджтен 0-20 см, 20-50 см жэне 50-100 см ;абаттарына белшш топыра; Yлгiлерi алынды [26].
Бул кажетп топыра; деректерiн жинау Yшiн, далалы; зерттеу кезiнде Garmin 62s колмен усталатын жаhан-ды; позициялау жYИесi (GPS) боИлы; пен ендiктi ^ркеу Yшiн паИдаланылды, ал химиялы; талдау Yшiн топыра; бур-гысымен эрбiр нYктесiнен 0-20 см, 2050 см жэне 50-100 см ;абаттарынан то-пыра; Yлгiлерi алынды.
Топыра;тын туздануын багалау Yш керсеткiш боиынша берiледi: тузда-ну химиясы, туздану дэрежесi жэне туз-дын уыттылы; шегi. Тузды топыра;-тардын химиясы аниондар мен катион-дардын ;урамымен аны;талды. Ен ал-дымен, аниондар мен олардын топы-ра;тын су сYзiндiсiндегi ;атынасынын мэндерi ескерiлдi [27-30]. Топыра;тын су сYзiндiсiнiн химиялы; ;урамы жалпы топыра; талдауы боиынша нус;аулы;-та егжеИ-тегжеИлi сипатталган эдiс боиынша аны;талды [31]. ^Р Крршаган ортаны ;оргау министрлiгi усынган стандартты аналитикалы; процедура-ларга сэИкес, 0.О. Оспанов атындагы ^аза; топыра;тану жэне агрохимия
гылыми-зерттеу институтынын зертха-насында топыра; Yлгiлерiне химиялы; талдау жYргiзiлдi. Туздылы; индикато-рынын параметрлерi Na+, K+, Mg2+, Ca2+ катиондарынын жэне CO32-, HCO3", Cl-жэне SO42- аниондарынын ;урамы жиналган топыра; Yлгiлерi зертханада талданды [32]. Бул керсеткiштердi ел-шеу суармалы егiн ал;аптарынын топы-рагындагы туздын денгеИiн жеткiлiктi тYPде керсете алады. Бул параметрлердi талдау Yшiн зертханалы; талдау проце-дуралары ;олданылды. Ал, SAR мэнi мг-экв/л керсетiлген Na+, K+ жэне Mg2+ концентрацияларын есептеу ар;ылы жэне теменде керсетiлген 1-тендеу боИынша есептелдi.
SAR =
Na+
(1)
1
1(Са2 + + Ма2+)
Деректердщ статистикалы; сипаттамасын алу Yшiн стандартты талдау жасалды, атап аит;ада, орташа, минимум жэне максимум, стандартты ауыт;у, езгерiс коэффицентi, асимметрия, эксцесс, Yлгi дисперсиясы, медиана.
Сурет 1 - Шэуiлдiр суармалы ал;абы жэне топыра; Yлгiлерi алынган
зерттеу нысаны
Бул талдау деректердщ цалыпты таралуын аныцтау Yшiн жэне алдын ала болжалдыц карталарды цурастыруда геостатистиканы цолданбас бурын де-ректердiн цалыптылыгын багалауда паИдаланылатын ен кеп таралган ста-тистикалыц параметр болып табылады, талдау топырацтын су сYзiндiсi нэтиже-сiнiн паИыздыц кeрсеткiшпен берыген туздану соммасына жэне SAR мэндерше жасалды. Сонымен цатар уытты, непзп еритiн иондардын уыттылыц шегiн аныцтап керсетуде, жекелеген иондар-ды цорап сызбасы (boxplot) арцылы, медиана сызыгы, Yлгiнiн 50 % Yлесi шогырланган ауцымды кeрсететiн 2575 % цорап, ауытцуларсыз ауцымды керсететш шектiк сызыцтар жэне ауыт-цулар мен шектен тыс ауытцу мэндерш талдау негiзiнде толыц сипаттама жасалды.
Топырац туздылыгынын кещстж-тж eзгермелiлiгiн аныцтау Yшiн IDW жэне OK геостатистикалыц эдiстерi цол-данылды. Керi цашыцтыцты елшеу (IDW) интерполяциясы геогылымдарда кенiнен цолданылатын кенiстiктiк бол-жау эдiс болып табылады [33]. Бул цу-рал эрбiр енпзу нYктесiнен цашыцтыц артцан саИын мэндерi азаИып жергiлiктi жагдаИмен баИланыстырады жэне бел-гiлi деректер нYктесi мэндершщ орта-сын салмацтау арцылы белпаз интер-поляцияланган нYкте Yшiн болжау мэндерш есептеИд^
Бул эдгст жергiлiктi масштабта зерттеу жYргiзiлетiн аумацты алып жат-цан iрiктеу нYктелерiнiн (топырац Yлгi-лерi алынган нYктелер) таралуы жетю-лiктi болган жагдаИда цолдануга бола-ды. Ол алыста орналасцан болжам нYк-тесiне цатысты жацын нYктелердi салмацтау арцылы жYргiзiледi. Тагы да бiр кен тараган интерполяция эдiсiнiн бiрi царапаИым кригинг ^Щ. Бул эдiс жацын орналасцан жэне зерттеуге цол же-тiмдi аИмацтардан алынган iрiктеу нYк-телерiнiн мiндерiн талдау арцылы ба-цылау жYргiзуге мYмкiндiгi шектеулi не-
месе цолжетiмсiз аИмацтыц аИнымалы-лардын мэндерiн интерполяциялауга арналган геостатистикалыц эдютер то-бына жатады [34].
Барлыц деректердi ендеу жэне талдау ArcGIS 10.4 багдарламалыц жиынтыгымен, сондаИ-ац статистика-лыц ендеулер Microsoft Excel жэне STATISTICA 12 багдарламалары арцылы жYзеге асырылды.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Топырацтын туздануына жэне аг-рохимиялыц зерттеу жYргiзудегi жу-мыстын негiзгi мацсаты «Азия Агро Групп» А0К топырац жамылгысынын агымдагы жагдаИын багалау болып табылады. Жумыстын негiзгi мацсатына жету Yшiн зерттеу нысаны аумацтары-нын топырацтарына туздыц тYсiрiлiм (1:10000 масштабта) жэне агрохимия-лыц зерттеу жYргiзiлдi (сурет 1).
Суармалы егiн алцаптарындагы топырацтардын жырту цабатындагы туздардын жогаргы консентрациясы цатан климаттыц жагдаИларга жэне басца да табиги факторларга, сондаИ-ац адам эрекетшен, жердi тиiмсiз жэне ду-рыс паИдаланбауына баИланысты арта-ды. Топырацта шамадан тыс жинацтал-ган туз топырацтын сапасына керi эсе-рш тигiзедi жэне ауылшаруашылыгы дацылдарынын есш-енуш тежеп, ешм-дiлiгiн шектеИдi, себебi eсiмдiк тамыр аИмагында жинацталган туздарды цо-ректiк зат ретiнде цабылдаИды [35, 36]. Суармалы топырацтардагы туздардын жиналуы суару кезендерiнде судын жет-кiлiксiз, жердi узац eндеуiнен жэне аИ-мацта булану кeрсеткiшi ете жогары болгандыцтан болуы мYмкiн. Бiрац туздардын топырацта бiркелкi таралмауы суару суынын сапасынын эртYрлi бо-луына баИланысты. Суармалы алцапты цамтамасыз ететiн судын негiзгi кeздерi Сырдария, Арыс жэне iшiнара Беген езендершщ сонгы агысы болып табылады жэне олардын су сапасы эртYрлi [37]. Ал зерттеу нысанындагы суармалы
епстжтердщ топырацтары оларды паИ-даланудын цалыптасцан жYИесiне баИ-ланысты ете ерекше. Олардын ерекше-лiгi, ен алдымен, бYкiл вегетациялыц ке-зенде жыл саИынгы мерзiмдi суару жэне кешннен шeлдi климатта топырацты царцынды кеп^ру жагдаИында болатын топырац тYзу процесшщ ерекшелжтерь мен аныцталады. Суармалы агроценоз-дарда топырац тYзiлу процесi цабыл-данган ауыспалы егiс схемасы боИынша суару, кептiру жэне егiстердi ауыстыру маусымдарына сэИкес циклдыц сипат алады. Бул циклдардын бiр-бiрiне цара-ма-царсылыгы соншалыц, топырацта топырац тYзiлудiн сапалыц жагынан мYлдем басца циклдык режимдерi ца-лыптасады. Эрбiр цикл топырац тYзiлу жагдаИына сэИкес топырацтын цурамы мен цасиеттерiнде сэИкес eзгерiстердi тудырады. МундаИ жагдаИларда топырацтын езгеру жылдамдыгы мен дэре-жесi непзшен онын цалаИ паИдаланыл-ганына жэне аумацтын мелиоративтiк жагдаИын жацсартуга багытталган ю-шаралардын мерзiмiнiн сацталуына баИланысты екенi сeзсiз. Сондыцтан да осы жумыстарга уцсас топырац-мелио-ративтiк зерттеулердi жYИелi тYPде жYргiзу топырац цунарлылыгынын жаИ кYИiн жэне онын езгеру процестершщ багытын бацылаудын таптырмас цура-лы болып табылады.
Топырацтын цурамындагы эртYр-лi туздар мэдени eсiмдiктерге уытты-лыц дэрежеа боИынша аИтарлыцтаИ ерекшеленедi. Осы жагдаИды ескере отырып, топырацтын туздану дэреже-сiн багалау Базилевич пен Панкова усынган эдiс боИынша улы туздардын «жалпы эсершщ» мэнi боИынша жYргi-зiлдi [27]. Бул эдiс боИынша кез келген ионнын уыттылыгы И эквивалентте-рiнде кeрсетiледi, ал улы емес туздардын иондары есепке алынбаИды. Ол Yшiн топырацтын су сYзiндiсiнiн цурамы боИынша аналитикалыц деректердi паидалана отырып, есептелген топырац цабаттары Yшiн улы туздардын «жалпы
эсершщ» мэндерi есептелдi жэне топы-рацтар туздану дэрежесiне цараИ топ-тастырылды.
Топырацтын су сYзiндiсiнiн нэти-желерiн статистикалыц талдауда (кесте 1) 0-20 см цабатында (топырацтын жырту цабаты) туздану соммасынын мэш 0,0 5% жэне 0,70 % аралыгында ез-гередi, eзгерiс коэффицент 0,88 жэне SAR мэнi 0,2, 3% жэне 19,71 % ара-лыгында eзгередi, максимум керсет-к^ басца цабаттармен салыстырганда ен жогары, ал eзгерiс коэффицентi 1,96. 20-50 см цабатында туздану соммасы-нын мэнi 0,04 %-дан 0,53 %-га деИiн eзгердi, eзгерiс коэффицентi болса 0,94-тi цурады жэне SAR мэнi 0,40 пен 6,06 аралыгында eзгередi, eзгерiс коэффи-центi 1,10. 50-100 см цабатында туздану соммасынын мэш 0,05 пен 1,57 ара-лыгында eзгерiп, максимум мэнiнiн керсетк^ алгашцы екi цабатта бiр-бiрi-не шамалы уцсас болып келiп, Yшiншi цабатта ен жогары мэнге ие болады. Ал SAR мэндерiнде топырацтын жырту ца-батынан кеИiнгi 20-50 см цабатындагы мэндерден аИтарлыцтаИ аИырмашылыц жоц, eзгерiс коэффиценттерi де уцсас болып келед^ 0згерiс коэффицентi (ГУ) кездеИсоц шамалардын дисперсия дэре-жесш керсете алады: CV < 10 % эдетте элаз eзгергiштiктi бiлдiредi, ал 10 % < ^ < 100 % орташа езгерпштжт быдь редi, жэне CV > 100 % ^шт езгерпш-тжт бiлдiредi, муны екi жагдаИдын да ^шт вариациясын кeрсететiнiн быдь редi [38]. Бiздiн жагдаИда барлыц Yш ца-баттан алынган топырац Yлгiлерiнiн туздану соммасы мен SAR мэндершщ аИтарлыцтаИ eзгергiштiкке ие емес екендт аИцындалды. Стандартты ауыт-цу мен езгерю коэффицентiде барлыц цабаттарда бiрдеИ темен болды, бул сы-нама алу нYктелерiнiн орналасуына баИланысты кеп аИырмашылыц жоц екендтн кeрсетедi.
Топырацтын туздануы дацылдар-дын eнiмдiлiгiн темендетед^ кеИде олардын жаппаИ цурап цалуына экеледi.
Топырацта жиналатын туздардын мел-шерi (топырацтын туздану дэрежеа) мен еамджтщ сол мезеттегi кYИi ара-сында тыгыз баИланыс бар екеш дэлел-дендi. Топырацтын туздану дэрежесше баИланысты дацылдардын тузга тезiм-дШп есу фазасында жэне енiмiнде аныц баИцалады. Тузданбаган топырацта топырацтын туздану дэрежесше баИланысты еамджтердщ есуi мен дамуы жацсы жэне шшара солу баИцалмаИды, цалыпты ешм алады. Ал элсiз тузданган топырацтарда есiмдiктердiн есуi аздап бэсендегеп, ешмдШп 10-20 %-га деИiн темендеуi баИцалды, сонымен цатар ор-таша тузданган топырацтарда еамдж-тердiн жартысына жуыгы солып, ешм-
дiлiгi 30 %-дан 50 %-га деИiн темен-деИд^ цатты тузданган топырацтарда есiмдiктердiн есуi цатты цулдырауга ушыраган жэне ешмдШп 50-80 %-га темендеген болып келед^ Сорларга ке-летiн болсац, топырацтагы туздардын «уыттылыц шегшен» асып, бiрен-саран гана есiмдiктер тiрi цалган, iс-жYзiнде енiмдiлiгi жоИылган болады [39]. Туздардын жогары концентрацИясы топы-рацтагы осмостыц цысымды арттырады жэне жалпы ландшафттын микробио-логИялыц белсендiлiгiн темендетед^ МундаИ ландшафттарда бИологИялыц цалдыцтар баяу ыдыраИды жэне сонын салдарынан топырац тYзiлу YPДiсi ете баяу жYредi [40].
Кесте 1 - Топырац Yлгiлерiнiн 0-20 см, 20-50 см жэне 50-100 см цабаттары боИынша топырац туздылыгыньщ орташа мэндерi мен статИстИкасы
Керсеткiштер 0-20 см 20-50 см 50-100 см
Туздану соммасы SAR Туздану соммасы SAR Туздану соммасы SAR
Орташа 0.14 1.44 0.15 1.26 0.47 1.46
Минимум 0.05 0.23 0.04 0.40 0.05 0.20
Максимум 0.70 19.71 0.53 6.06 1.57 6.68
Стандартты ауытцу 0.13 2.82 0.14 1.39 0.46 1.77
Озгерк коэффициентi (т 0.88 1.96 0.94 1.10 0.97 1.21
Асимметрия 2.70 5.53 1.80 2.40 0.91 1.93
Эксцесс 7.83 34.39 2.14 5.38 -0.44 2.80
Yлгi дисперсиясы 0.02 7.97 0.02 1.93 0.21 3.13
МедИана 0.09 0.73 0.09 0.73 0.26 0.67
Топырацта тез еритiн туздардын аккумуляцИялануы кезiнде ауыл шаруа-шылыгы есiмдiктерiнiн цоректену жаг-даИларынын бузылуы эртYрлi себептер-ге баИланысты болуы мYмкiн. Мысалы, топырац ерiтiндiсiндегi туздардын жо-гары концентрацИясы дИссоцИацИя дэ-режесiн темендетiп, кеИбiр элементтер-дщ ерiтiндiден белiнiп цосылыс турш-деп шегiндiге аИналуы мYмкiн, ал бул жагдаИ есiмдiктердiн ерiтiндi кYИдегi цоректж элементтерiнiн шектелуiне алып келедi. ОсылаИша, сiлтiлi топырацтарда Са, Fe жэне кеИбiр микроэлемент-тердiн карбонаттарга аИналып, ертш-тiктерi темендеуi жатады. Топырацтын
туздануы кезiнде Иондардын антаго-нИзмдену цубылысы кYрт жогарылаИ-ды. Атап аИтцанда, топырац ертндМн-де натрИИ Иондарынын шамадан тыс жИналуы есiмдiктердiн Са2+, Mg2+, К+ жэне басца катИондарды сiнiрiуiне жол бермеИд^ ал артыц мелшерде хлордын жИнацталуы дацылдардын анИондарды сiнiруiне керi эсер типзед^ Туздардын уытты эсерi жасушалардын цитоплаз-масынын зацымдалуымен баИланысты, нэтижесшде химиялыц элементтердiн тандамалы сiнуi баяу сщуге ауысады жэне есiмдiк боИына туздардын цалып-тан тыс жогары жинацталуына экелiп согады [41]. Топырацтын туздану дэре-
жеа эр тYрлi болуынын басты себебi, топырацтагы туздардын жалпы мелше-рiнiн бiрдеИ болганымен, цурамы эртур-лi болуы мYмкiн. Бул еамджтерге эр-тYрлi туздар мен иондардын уыттылы-гынын кeрсеткiштерi мен эсершщ эр-тYрлiлiгiмен баИланысты. Сондыцтан сортан топырацтарды агрономиялыц тургыдан багалаганда туздардын сапа-лыц цурамы ерекше мэнге ие болады. Топырацтын су сYзiндiсiн талдау мэль меттерi арцылы уытты туздардын мел-шерiн аныцтау нэтижесiнде, топырацта-гы туздардын уыттылыц шегi аныцта-лып, топырацтын туздану типi мен ден-геИi аныцталады. Уыттылыц шегi орта-ша тузга тeзiмдi eсiмдiктерде есу мен дамудын тежелуi баИцалатын топырац-тагы туздардын шект мeлшерi ретiнде аныцталады, жеке иондар Yшiн келесi уыттылыц шектерi 100 г топырацца мг-экв-пен темендегщеИ кeрсеткiштермен бекiтiлген: СО32-- 0,03; HCOз- - 0,8; И"- 0,3; SO42- - 1,7 [42].
Непзп еритiн иондардын концен-трациясы, ягни карбонат (СО32-) зерттеу нысандагы суармалы топырацтардын 020 см жырту цабатынан алынган жалпы 54 дана Yлriнщ, 5 данасынан 0,03 мг/экв пен 0,17 мг/экв арасында аныцталды, ал цалган 49 дана Yлгiлер мен 20-50 см жэне 50-100 см цабаттарынан алынган Yлгiлердiн мэндерi 0-ге тен. Бикарбонат (HCOз-) топырацтын Yш цабатта да медиана сызыгы уыттылыц шегiнен темен, олар: 0-20 см цабатында 0,48 мг/экв, 20-50 см цабатта 0,44 мг/экв, жэне 50-100 см цабатта 0,36 мг/экв. Ал ауытцусыз ауцымды цамтитын топырац Yлгiлерiнiн тeменгi шегi 0,25, жогаргы шегi 0,64. 0-20 см цабатында ауытцулар боИынша 1 Yлгi жэне шектен тыс ауытцыган 2 Yлгi бар, ал 20-50 см цабатында 1 Yлгi шектен тыс ауытцыган. Хлор ионы (И-) 0-20 см цабатында ауытцусыз ауцымнын жогаргы шеп 0,37 мг/экв-пен шек-теледi, ягни хлор ионына бекiтiлген уыттылыц шектен шамалы жогары жэ-
не 50-100 см цабаттарында Yлгiлердiн 50 % шогырланган ортасын кeрсететiн 25-75 % цорапшасы мен ауытцусыз ауцымнын жогаргы шегi 0,34 мг/экв-тi цурады, ал медиана сызыгы Yш цабатта да 0,3 мг/экв-тен темен орналасцан. 020 см цабатында ауытцулар саны 3, шектен тыс ауытцулар 3, 20-50 см цабатында 2 ауытцыган жэне 1 шектен тыс ауытцыган Yлгi бар, сондаИ-ац 50-100 см цабатында ауытцыган Yлгiлер саны 1, шектен тыс ауытцыган Yлгiлер саны 2. Зерттеу аИмагындагы суармалы топы-рацтардагы сульфат (SO42-) царастырып отырган зерттеу цабаттары темендеген саИын жогары мэнге ие, медиана сызы-гы 0-20 см цабатта 0,8 мг/экв, 20-50 см цабатта 0,62 мг/экв жэне 50-100 см цабатында 3,33 мг/экв. 25-75 % цорап-шасынын жогаргы шеп 0-20 см цабатында сульфат Yшiн бектлген уыттылыц шепнен темен (1,33), ал 20-50 см цабатында жотарты шеп 1,81 мг/экв-ке тен жэне ен жотарты мэнге ие болган 50-100 см цабатта теменп шегi 0,73 мг/экв болса жотарты шегi 12,35 мг/экв. Ауытцуларсыз ауцымнын жо-гарты шегi 0-20 см цабатта 2,52 мг/экв, 2050 см цабатта 3,94 мг/экв жэне 50-100 см цабатта 22,56 мг/экв. Ауытцулар 0-20 см цабатта 1 улп, 20-50 см цабатта 4 улп, ал шектен тыс ауытцыгандар 0-20 см цабатта гана 3 Yлгi бар. Зерттеу нысанынан цабаттар боИынша алынган топырац Yлгiлерiнiн негiзгi еритiн иондардын уыттылыц шегше «цорап сызбасы» арцылы талдау жасауда медиана сызыгымен салыстырганда сульфат, топырацтын 50-100 см цабатында уыттылыц шегiнен жогары бол-ды, ал карбонат, бикарбонат жэне хлор аталган Yш цабатта, сонымен цатар сульфат жотарты 0-20 см жэне ортащы 2050 см цабатта медиана сызыцтары уыттылыц шепнен темен болды (сурет 2). Ауытцуларсыз ауцымнын жотарты шегiн, ауытцулар жэне шамадан тыс ауыткы1ган мэндi керсеткен топырац Yлгiлерi зерттеу нысанынын онтYстiгiнде немесе онтYс-тiк-батысында орналасцан. Далалыц
бацылау кезшде алынган топырац улплерш талдау нэтижесiнде туздану дэрежеа боИынша топырацтар-дын 9p6ip тобыныц улесш багалау мац-сатында мэлiметтер кестеде жинацтал-ды (2-кесте). Талдау нэтижесше сэИкес топырацтын жырту цабатында (0-20 см) туз-данбаган топырацтардын Yлесi 90,74 %-ды цураса, бул кeрсеткiш 20-50 см ца-батта 78,11 %-га деИiн темендеИд^ ал ен тeменгi 50-100 см цабатта тузданбаган топырацтын мeлшерi жырту цабатына ца-раганда шамамен ею есеге деИiн темендеп, 48,15 %-ды цураИды. Элсiз тузданган топырац 0-20 см цабатында 5,56 % болса, 20-50 см жэне 50-100 см цабаттарында 14,81 %-ды цурап, шамалы ескен. Орташа тузданган топырацтардын Yлесi 020 см цабатында 3,70 %-дан 20-50 см цабаттарында 7,41 %-га eсiп, теменп цабаты 50-100 см цабатында 14,81 %-га жетедi. Ал кYштi жэне ете ^шт туздан-ган топырацтар 0-20 см жэне 20-50 см цабаттарында паИыздыц Yлесi 0-ге тен болса, 50-100 см цабаттарында 22,23 %
^шт тузданган топырацтарга жатады. Сонымен цатар, бул талдау топырац Yлгiлерiнiн уцсас, бiрдеИ нYктелерiн алынган жэне бiркелкi суару жYИе-лерiмен суару суын тутынганньщ езш-де, епстж алцаптарынын эртYрлi жаг-даИда орналасуы салдарынан тузды-лыцтын кещстжте таралуы боИынша аИтарлыцтаИ аИырмашылыцтар баИца-латынын кeрсетедi. Алдьщгы зерттеу-лерде, топырацтын жырту цабатындагы туздардын келемшщ азаюы, маусым-дыц кезендерге баИланысты элаз, орташа немесе ^шт тузданган топырацтардын 20-50 см жэне 50-100 см ул-гаюы, суармалы топырацтардагы туздардын Yздiксiз цозгалыста болатын-дыгы аныцталган [43] жэне бул жагдаИ суару кезендерi мен бастырып суару арасында тыгыз баИланыс бар екендiгiн кeрсеттi [23]. Топырацтагы бiрiншi жэне екiншi реттiк тузданудын кенiстiкте таралу аИмагын аныцтау ауылшаруа-шылыгы жерлерiн тиiмдi басцаруга сондаИ-ац eнiмдiлiктi арттыру Yшiн ете
Сурет 2 - Топырацтагы негiзгi еритiн уытты иондардын максимум, минимум жэне орташа мэндерi Yшiн цорап сызбасы (барлыц мэндер мг/экв)
Кесте 2 -Топыра; улплершш, туздану дэрежеа бойынша жiктелуi пайызбен берiлген
№ Туздану Туздану Кабаттар
децгеилерi соммасы 0-20 см, (%) 20-50 см, (%) 50-100 см, (%)
1 Тузданбаган <0,25 90,74 78,71 48,15
2 Элсiз тузданган 0,25-0,5 5,56 14,81 14,81
3 Орташа тузданган 0,5-1,0 3,70 7,41 14,81
4 КYштi тузданган 1,0-2,0 0 0 22,23
5 0те ^шт тузданган >2,0 0 0 0
Бул зерттеуде суармалы егш ал-каптары топыра;тарыныц туздану дэ-режесi мен жэне оныц кещстжте та-ралуын багалау Yшiн интерполяциянын IDW (керi ;ашы;ты;ты елшеу) жэне 0К (карапайым Кригинг) эдiстерi ;олда-нылды. IDW - iрiктеу нYктелерiн интер-поляциялаудын ен кен таралган эдюте-рiнiн бiрi болып табылады жэне интерполяция аймагына ен жа;ын нYктелер-мен, сондай-а; алыста, аз орналас;ан нYктелер арасында езара эсер ететш ы-герi болжамга негiзделген. Интерполяция ауданы iрiктеу нYктелерiнiн мэнiне тiкелей баиланысты, шашырау нYктеле-рiнiн орташа елшенген шамасы болып табылады жэне интерполяция нYктесi мен шашырау нYктесi арасындагы ;а-шьщты; арт;ан саиын эрбiр шашырау нYктесiне бекiтiлген салма; азаяды. БелгМз нYктелердегi мэндер белгiлi нYктелердегi колжетiмдi мэндердiн орташа елшенген мэнi ретшде багаланады [44].
IDW жэне 0К интерполяциясын (сурет 3) топыра; Yлгiлерi алынбаган нYктелер Yшiн жа;сыра; кещстжтж интерполяция эдiсiн, бiздiн зерттеу ныса-нымыздагы суармалы топыра;тын туздану дэрежесшщ таралу Yлгiсiн алу Yшiн паидаланылды. Топыра;тын су сY-зiндiсiн талдау барысында аньщталган туздану соммасына негiзделе отырып, жiктелген туздылы; дэрежесi «Азия Агро Групп» А0К аумагы топыра;-тарынын жогаргы метрлж ;абатында бiршама алуан туздылыгымен ерек-
шеленедi жэ-не бiркелкi таралмаган, оны картогра-фиялы; мэлiметтердi талдауда IDW жэне 0К интерполяциясын паидалана отырып ;урас-тырылган топыра;тын туздану кар-тасынан керуге болады. IDW эдiсi ар;ылы талданган жогаргы 0-20 см ;абаттагы топыра;тарда кYштi жэне ете ^шт тузданган топыра; дэрежесь нен бас;а топыра;тын туздану дэрежесшщ барлыгы дерлiк кездеседi (сурет 3, IDW, 0-20 см). Территориянын бас бе-лiгi, езенге жа;ын орналас;ан аумагын-дагы топыра; туздарынын мелшерi боиынша салыстырмалы тYPДе кауiпсiз деп айтуга болады. Аума;тьщ ортангы белтнщ шеткi белiгi мен онтYстiк жар-тысы кYPДелi мелйоратйвтiк жагдай-лармен сипатталады, элсiз жэне орташа тузданган топыра;тардын едэуiр Yлкен контурлары бар. Екiншi 20-50 см ;абат-тын топыра;тарында да туздылы; дэрежесiнiн барлыгы дерлiк болатын контурлар болганымен, бул ;абат жо-гаргы горизонтпен салыстырганда туз-дылыгы жагынан аз ала-;ула (сурет 3, IDW, 20-50 см). Тузданган топыра;тар-дын контурлары зерттелетш аума;тьщ шеткi жэне сощы белжтершде шогыр-ланган. Жогаргы ;абаттан айырмашы-лыгы, кiшкентай болса да, бiрак орташа тузданган топыра;тардын контуры бар. Топыра;тагы ен теменгi 50-100 см ;а-батты бiршама алуан туздылы;пен сипатталады, ете кYштi тузданган топы-ра;тан бас;а кYштi, орташа жэне элаз
тузданган топырацтардын барлыгы дерлiк дэрежелерi бар - тузданбаганнан жогары ете ^шт тузданганга деИiн (сурет 3, ГОШ, 20-50 см).
OK эдiсi арцылы цурастырылган карталар IDW негiзiнде жасалган карта-ларга уцсас болып келгешмен, бiр-бiрi-не жацын орналаскан уцсас мэндерi бар шашырау нYктелерiнiн салмагы артып, жекелеген мэнге ие болган шашырау нYктелерiнiн салмагы ете азаИып кетедi, нэтижесiнде туздану дэрежесi толыц цамтылган контурлар цалып-таспаИды. Эрi цараИ, жалпы зерттелген аумацтын туздану дэрежес боИынша топырацтардын эрбiр тобынын Yлесiн багалау Yшiн алынган мэлiметтер кес-теде жинацталды (кесте 3).
Нэтижесшде 300 га суармалы епс алцабынын 0-20 см цабатында ГОШ боИынша 224 га, ОК боИынша 235 га тузданбаган, элсiз тузданган топырац-
тын ауданы уцсас мэнге ие 66 га жэне 65 га. Ал орташа тузданган топырацтар ГОШ эдiсi боИынша 10 га цураса, ОК эдiсi боИынша цурастырылган картада 0-ге тен, себебi ОК бiрдеИ мэндегi шашырау нYктелердiн салмагына басымдылыц берiп жекелеген мэндегi шашырау нYк-телерiнiн салмагы азаюы салдарынан туздану дэрежесiнiн контурларын ца-лыптастыра алмаган жэне мундаИ жаг-даИ келеа 20-50 см, 50-100 см цабат-тарында да цаИталанады. ТутастаИ ал-ганда, топырац туздануынын ен Yлкен аумацтары теменгi 50-100 см цабатта-рынын топырацтары алып жатыр, IDW боИынша тузданбаган - 100 га, элаз тузданган - 54 га, орташа тузданган 92 га жэне ^шт тузданган - 54 га, ете ^шт тузданган топырац аныцталма-ган. Ал ОК боИынша тузданбаган - 90 га, элсэз тузданган - 45 га, орташа туздан-ган 153 га жэне ^шт тузданган - 30 га.
Сурет 3 - Керi цашыцтыц салмагы (IDW) жэне царапаИым кригинг (ОК) боИынша топырац туздылыгыньщ таралу карталары (0-20 см, 20-50 см жэне
50-100 см цабаттары боИынша)
Аталган барлыц цабаттардагы туздану дэрежесi негiзiнен зерттеу ай-магынын оцтYстiк, оцтYстiк-батыс бе-лiктерiнде, Беген езеншен алыс жэне суару суынын бастау алатын арнасынан цашыцтаган сайын байцалды, ол барлау кезiнде байцалган суару су агынынын багытымен байланысты. Бул суару суын табйгй тYPДе агызатын жацын манда ойпаттын немесе цашыртцы су-ларды агызып жiберетiн кэрiздердiн болмауына байланысты суару суын сон-гы болып iшкен танаптарда устап туруы немесе топырацца сщдiрiп жiбер-уi салдарынан сумен бiрге ерiтiндi кYЙiнде келген туздар топырац цура-мында цалып цояды. Зерттеу нысанын-да топырацтагы туздардын жйнац-талуынын тагыда басты себептерiнiн бiрi, булануга ушыраган сулардын кеп мелшер^ Туздын жйнацталуын багалау жэне бацылау Yшiн топырацтын туздану картасы цажет. Бул ацпаратты фер-мерлер агроэкожYЙеге эсер ететiн мэсе-лелердi шешуге жэне алдын алуга ке-мектесетiн тйiмдi цурал ретiнде пайда-лануга болады. Сондай-ац бул тэсыдщ царапайымдылыгы онын цанагаттанар-лыц дэлдтмен топырацтын туздануын болжауга жэне картага тYсiруге Yлкен септiгiн тйгiзедi [45]. Туздану дэрежеа жогары топырацтардын контурлары негiзiнен мелйоратйвтiк жагдайы на-шарлаудын бастапцы кезенiне тэн сй-патца йе. Суармалы алцаптын мелйора-тйвтж жагдайын жацсарту шаралары цазiр цабылданбаса, онда бул шагын контурлар улгайган, туздану YPДiсi
жYрiп жатцан сйпатца йе болады жэне одан эрi жагдайдын нашарлауымен Yз-дiксiз туздануга айналады.
ЦОРЫТЫНДЫ Бул зерттеу жумысынын негiзiнде «Азйя Агро Групп» А0К суармалы топырацтарынын туздану дэрежесiн, сондай-ац туздардын кещстжте та-ралуын аныцтау Yшiн далалыц зерттеу жумыстары жYргiзiлдi жэне керi цашыцтыц салмагы (ГОШ) мен цара-пайым крйгйнг (ОК) йнтерполяцйя эдiстерi арасында салыстыру жумыстары жYргiзiлiп, дэлдiгi жогары болган йнтерполяцйя эдiсi арцылы топырацтын туздану картасы жасалып, талдау жYргiзiлдi. Топырацтын туздылыгынын кенiстiкте таралуын багалауда тйiмдiлiгi нацтыланган эдiстi тандау, тузданган топырацтарды онтайлы басцару жэне екiншi реттiк тузданудын цауiптiлiгiн алдын алу мYмкiндiктерiн царастыру Yшiн ете манызды. Бул зерттеуде 300 га суармалы епн алца-бына бiр метр теренджте 0-20 см, 20-50 см жэне 50-100 см цабаттарындагы туздылыцты зерттеу Yшiн топырацтын хймйялыц цурамы бойынша су сYзiн-дiсiн талдау нэтйжесшде алган йондар мен катйондарды, туздану соммасы жэне натрййдiн адсорбцйялыц коэф-фйцйентi (SAR) жэне IDW жэне ОК йнтерполяцйя эдiстерi багаланды. Нэ-тйжесiнде, туздан зардап шеккен ай-мацтарды багалау Yшiн ОК йнтер-поляцйясы арцылы алынган нэтйже-лерге цараганда IDW эдiсi дэлiрек болды.
№ Туздану децгейлерi 0-20 см, (га) 20-50 см, (га) 50-100 см, (га)
тш ОК 1БШ ОК 1БШ ОК
1 Тузданбаган 224 235 238 232 100 90
2 Элсiз тузданган 66 65 52 68 54 45
3 Орташа тузданган 10 0 10 0 92 135
4 КYштi тузданган 0 0 0 0 54 30
5 0те кYштi тузданган 0 0 0 0 0 0
Кесте 3 - IDW жэне ОК эдiстерiмен аныцталган туздану дэрежесшщ кенiстiкте таралу келемi
Бiздiн жагдайда K9pi3 жуйеа мен топырацтын туздылыгы арасындагы байланыс агрожYЙенi басцарудын непз-ri факторы болып, суармалы алцап жYЙелердегi суды турацты басцарудын маныздылыгын атап керсетед^ Дорыта келе туздану соммасына жэне топырац-тыц туздылыгыньщ таралу карталары-на сYЙенсек, аталган барлыц цабаттар-дагы алынган нэтйжелер топырацтын туздылыгы жогары дэрежесi негiзiнен зерттеу аймагынын, оцтYстiк, онтустж-батыс белiктерiнде, Беген езеншен алыс жэне суару суынын бастау алатын арнасынан цашыцтаган сайын 0-20 см цабатта аздап жэне 50-100 см цабатын-да кеп мелшерде туздардын шогырлан-ганы аныцталды. Ал езенге жацын ор-наласцан аумацтарда есiмдiктердiн те-зiмдiлiгiне сэйкес келетш туздылыц тобына жататынын керсетт, бiрац бул жогарыда аталган туздардын шогыр-ланган аумагына усынылмайды.
Осылайша, топырац туздылыгы-нын кенiстiкте таралуын багалауга ар-налган бул эдк (IDW) жацсы керсеткiш болып табылады жэне оны «Азйя Агро Групп» А0К суармалы топырацтарында пайдалана алды, нэтйжесiнде топырац-тын 0-20 см цабатында 224 га тузданба-
ган, элсiз тузданган - 66 га, орташа туз-данган - 10 га жэне 20-50 см цабаттары-нын мэндерi осыган уцсас. Ал теменп 50-100 см цабаттарында тузданбаган -100 га, элсiз тузданган - 54 га, орташа тузданган 92 га жэне кYштi тузданган -54 га, ете ^шт тузданган топырац ^р-келмеген болып топырац туздылыгы-нын дэрежесi мен кещстжте таралу ту-ралы карта цурастырылып багаланды. Сонымен цатар ауыл шаруашылыгы жYЙелерiн тйiмдi басцару багдарлама-ларын жэне турацты пайдалануды жY-зеге асыру Yшiн осыган уцсас аймацтар-га шешiм цабылдауга болады. Топырац-тын туздылыгын аныцтауда йнтерпо-ляцйя эдiсiн цолдану, далалыц зерттеу-лерде кеп уацытты цажет ететш жэне шыгынды деп есептелетiн ауцымды де-ректердi жйнау, сынама нYктелерiнiн санын азайтуга мYмкiндiк бердi. Алай-да, цургац жэне жартылай цургац ай-мацтарда суармалы жэне суарылмай-тын (жанбырмен суарылатын) егшшь лжпен айналысатын аумацтар Yшiн то-пырацтын туздылыгын картага тYсiру-дiн дэлдтн мYмкiндiгiнше арттыруды царастыратын болсац, цашыцтыцтан зерделеу эдiстерiн цолдану Yшiн цосым-ша зерттеулер цажет.
B^EBHETTEP TI3IMI
1 Shrivastava P., Kumar R. Soil salinity: A serious environmental issue and plant growth promoting bacteria as one of the tools for its alleviation// Saudi journal of biological sciences. - 2015. - T. 22. - №. 2. - C. 123-131.
2 Li S. et al. Remediation of saline-sodic soil using organic and inorganic amendments: physical, chemical, and enzyme activity properties// Journal of Soils and Sediments. - 2020. - T. 20. - C. 1454-1467.
3 Singh A. Soil salinization management for sustainable development: A review// Journal of environmental management. - 2021. - T. 277. - C. 111383.
4 Eswar D., Karuppusamy R., Chellamuthu S. Drivers of soil salinity and their correlation with climate change// Current Opinion in Environmental Sustainability - 2021. - T. 50. - C. 310-318.
5 Zaman M. et al. Soil salinity: Historical perspectives and a world overview of the problem// Guideline for salinity assessment, mitigation and adaptation using nuclear and related techniques. - 2018. - C. 43-53.
6 Mao W. et al. Yellow River sediment as a soil amendment for amelioration of saline land in the Yellow River Delta// Land Degradation & Development. - 2016. - T. 27. - №. 6. - P. 1595-1602.
7 Tokbergenova A., Kiyassova L., Kairova S. Sustainable Development Agriculture in the Republic of Kazakhstan// Polish Journal of Environmental Studies. - 2018. - Т. 27. -№ 5. - P. 1923-1933.
8 Suska-Malawska M. et al. Spatial and In-Depth Distribution of Soil Salinity and Heavy Metals (Pb, Zn, Cd, Ni, Cu) in Arable Irrigated Soils in Southern Kazakhstan// Agronomy. - 2022. - Т. 12. - № 5. - P. 1207.
9 Сводный аналитический отчет о состоянии и использовании земель Республики Казахстан за 2006 год. Астана, 2007, 179 с.
10 Laiskhanov, S. U. et al. A Study of the Effects of Soil Salinity on the Growth and Development of Maize (Zea Mays L.) by using Sentinel-2 Imagery// OnLine Journal of Biological Sciences. - 2022. - Т. 22. - № 3. - P. 323-332.
11 Мазиров М.А. и др. Комплексныи мониторинг плодородия почв различных агроландшафтов: учебное пособие. - 2020. - С. 5-111.
12 Duan Y. et al. Driving factor identification for the spatial distribution of soil salinity in the irrigation area of the SyrDarya river, Kazakhstan / Agronomy. - 2022. - Т. 12.
- № 8. - P. 1912.
13 Allison L. E., Richards L. A. Diagnosis and improvement of saline and alkali soils.
- Soil and Water Conservative Research Branch, Agricultural Research Service, US Department of Agriculture, 1954. - № 60. - P. 17-19.
14 Duisekov S. N. et al. The operational method of conducting large-scale salt survey and drawing salinity level maps of irrigated lands of the Akdalinsky array// Biosciences Biotechnology Research Asia. - 2015. - Т. 12. - P. 547-557.
15 Yang Y. et al. Sustainable intensification of high-diversity biomass production for optimal biofuel benefits// Nature Sustainability. - 2018. - Т. 1. - № 11. - P. 686-692.
16 Juan P. et al. Geostatistical methods to identify and map spatial variations of soil salinity// Journal of Geochemical Exploration. - 2011. - Т. 108. - № 1. - P. 62-72.
17 Mousavi S. R. et al. Evaluating inverse distance weighting and kriging methods in estimation of some physical and chemical properties of soil in Qazvin Plain// Eurasian Journal of Soil Science. - 2017. - Т. 6. - № 4. - P. 327-336.
18 Pulatov A. et al. Soil salinity mapping by different interpolation methods in Mirzaabad district, Syrdarya Province// IOP Conference Series: Materials Science and Engineering. - IOP Publishing, 2020. - Т. 883. - №. 1. - P. 012089.
19 Tun^ay T. et al. Assessment of Inverse Distance Weighting IDW Interpolation on Spatial Variability of Selected Soil Properties in the Cukurova Plain// Journal of Agricultural Sciences. - 2016. - Т. 22. - №.3. - P. 377-384.
20 Robinson T. P., Metternicht G. Testing the performance of spatial interpolation techniques for mapping soil properties// Computers and electronics in agriculture. -2006. - Т. 50. - №. 2. - P. 97-108.
21 Emadi M., Baghernejad M. Comparison of spatial interpolation techniques for mapping soil pH and salinity in agricultural coastal areas, northern Iran// Archives of Agronomy and Soil Science. - 2014. - Т. 60. - № 9. - P. 1315-1327.
22 Laiskhanov S. U. et al. Dynamics of Soil Salinity in Irrigation Areas in South Kazakhstan// Polish Journal of Environmental Studies. - 2016. - Т. 25. - № 6. - P. 2469-2475.
23 Smanov Z. M. et al. Mapping of Cornfield Soil Salinity in Arid and Semi-Arid Regions// Journal of Ecological Engineering. - 2023. - Т. 24. - № 1. - С. 146-158.
24 Pachikin K., Erokhina O., Funakawa S. Soils of Kazakhstan, their distribution and mapping// Novel measurement and assessment tools for monitoring and management of land and water resources in agricultural landscapes of Central Asia. - 2014. - P. 519-533.
25 Носин В. А., Федорин Ю. В., Фриев Т. А. Общесоюзная инструкция по почвенным обследованиям и составлению крупномасштабных почвенных карт землепользовании. - М.: Колос, - 1973. - С. 43.
26 Варенников В.М., Губин Е.И., Котляров В.Н., Тажмагамбетов Т.К. и др. Инструкция по проведению крупномасштабных (1:1000-1:100000) геоботанических изыскании природных кормовых угодии Республики Казахстан. - Алматы, 1995. - С. 4-5.
27 Базилевич Н. И., Панкова Е. И. Опыт классификации почв по засолению// Почвоведение. - 1968. - № 11. - С. 3-16.
28 Панкова Е. И. Оценка засоления и опыт составления крупномасштабных карт засоления почв (на примере Джизакскои степи)// Бюллетень почвенного Института им. ВВ Докучаева. - 1972. - №. 5. - С. 41-51.
29 Корниенко В. А., Коробкин В. А. К вопросу составления карт засоленности //Вестник АН КазССР. - 1976. - № 1. - С. 54-56.
30 Кан В. М. Временные методические указания по проведению почвенно-мелиоративных изыскании, составлению проектно-сметнои документации и мелиорации солонцеватых и содово-засоленных орошаемых почв Казахскои ССР. -1985. - С. 85.
31 Аринушкина Е. В. Руководство по химическому анализу почв. М.: Изд-во. МГУ, 1970. - С. 489.
32 Aleksandrova L. N., Naidenova O. A. Laboratory practice in soil science. Russian. Kolos, Leningrad. - 1976.- P. 294.
33 Lu G. Y., Wong D. W. An adaptive inverse-distance weighting spatial interpolation technique //Computers & geosciences. - 2008. - Т. 34. - № 9. - P. 1044-1055.
34 Shahbeik S. et al. Comparison between ordinary kriging (OK) and inverse distance weighted (IDW) based on estimation error. Case study: Dardevey iron ore deposit, NE Iran //Arabian Journal of Geosciences. - 2014. - Т. 7. - С. 3693-3704.
35 Mmolawa K., Or D. Root zone solute dynamics under drip irrigation: A review // Plant and soil. - 2000. - Т. 222. - № 1-2. - P. 163-190.
36 Bernstein L. Crop growth and salinity //Drainage for agriculture. - 1974. - Т. 17.
- С. 39-54.
37 Zhang W. et al. Hydrochemical characteristics and irrigation suitability of surface water in the Syr Darya River, Kazakhstan //Environmental monitoring and assessment. - 2019. - Т. 191. - С. 1-17.
38 Nielsen D. R., Wierenga P. J., Biggar J. W. Spatial soil variability and mass transfers from agricultural soils //Chemical mobility and reactivity in soil systems. -1983. - Т. 11. - P. 65-78.
39 Ковда В. А. и др. Классификация почв по степени и качеству засоления в связи с солеустоичивостью растении //Ботаническии журнал. - 1960. - Т. 45. - № 8.
- С. 1123-1131.
40 Laiskhanov S. U. et al. Dynamics of Microbiological Activity of Soils in the Natural Landscapes of the Shaulder Massif (The Mid-Stream of the Syr Darya River) //Journal of Pharmaceutical Sciences and Research. - 2018. - Т. 10. - № 7. - P. 1697-1700.
41 Строганов Б. П., Иваницкая Е. Ф. Влияние почвенного засоления на прочность связи хлорофилла с белками хлоропластов у хлопчатника //Докл. АН СССр. - 1954. - Т. 48. - С. 497-499.
42 Мамутов Ж. У и др. Интерпретация данных воднои вытяжки из засоленных почв //Алматы: Полиграфия-Сервис К. - 2011. - С. 75.
43 Poshanov M. N. et al. The Effects of the Degree of Soil Salinity and the Biopreparation on Productivity of Maize in the Shaulder Irrigated Massif //OnLine Journal of Biological Sciences. - 2022. - T. 22. - № 1. - C. 58-67.
44 Wackernagel H., Wackernagel H. Ordinary kriging //Multivariate Geostatistics: An Introduction with Applications. - 2003. - C. 79-88.
45 Jordan M. M. et al. Spatial dynamics of soil salinity under arid and semi-arid conditions: geological and environmental implications //Environmental geology - 2004.
- T. 45. - C. 448-456.
REFERENCES
1 Shrivastava P., Kumar R. Soil salinity: A serious environmental issue and plant growth promoting bacteria as one of the tools for its alleviation// Saudi journal of biological sciences. - 2015. - T. 22. - № 2. - C. 123-131.
2 Li S. et al. Remediation of saline-sodic soil using organic and inorganic amendments: physical, chemical, and enzyme activity properties //Journal of Soils and Sediments. - 2020. - T. 20. - C. 1454-1467.
3 Singh A. Soil salinization management for sustainable development: A review// Journal of environmental management. - 2021. - T. 277. - C. 111383.
4 Eswar D., Karuppusamy R., Chellamuthu S. Drivers of soil salinity and their correlation with climate change// Current Opinion in Environmental Sustainability. - 2021. -T. 50. - C. 310-318.
5 Zaman M. et al. Soil salinity: Historical perspectives and a world overview of the problem//Guideline for salinity assessment, mitigation and adaptation using nuclear and related techniques. - 2018. - C. 43-53.
6 Mao W. et al. Yellow River sediment as a soil amendment for amelioration of saline land in the Yellow River Delta //Land Degradation & Development. - 2016. - T. 27. -№. 6. - C. 1595-1602.
7 Tokbergenova A, Kiyassova L., Kairova S. Sustainable Development Agriculture in the Republic of Kazakhstan //Polish Journal of Environmental Studies. - 2018. - T. 27. - №. 5.
8 Suska-Malawska M. et al. Spatial and In-Depth Distribution of Soil Salinity and Heavy Metals (Pb, Zn, Cd, Ni, Cu) in Arable Irrigated Soils in Southern Kazakhstan// Agronomy. - 2022. - T. 12. - № 5. - C. 1207.
9 Svodnyj analiticheskij otchet o sostoyanii i ispol'zovanii zemel' Respubliki Kazahstan za 2006 god. Astana, 2007, 179 s.
10 Laiskhanov, S. U. et al. A Study of the Effects of Soil Salinity on the Growth and Development of Maize (Zea Mays L.) by using Sentinel-2 Imagery// OnLine Journal of Biological Sciences. - 2022. - T. 22. - № 3. - C. 323-332.
11 Mazirov M. A. i dr. Kompleksnyj monitoring plodorodiya pochv razlichnyh agrolandshaftov: uchebnoe posobie. - 2020. - P. 5-111.
12 Duan Y. et al. Driving factor identification for the spatial distribution of soil salinity in the irrigation area of the SyrDarya river, Kazakhstan//Agronomy. - 2022. - T. 12. - № 8. - P. 1912.
13 Allison L. E., Richards L. A. Diagnosis and improvement of saline and alkali soils.
- Soil and Water Conservative Research Branch, Agricultural Research Service, US Department of Agriculture, 1954. - № 60. - C. 17-19.
14 Duisekov S. N. et al. The operational method of conducting large-scale salt survey and drawing salinity level maps of irrigated lands of the Akdalinsky array// Biosciences Biotechnology Research Asia. - 2015. - T. 12. - C. 547-557.
15 Yang Y. et al. Sustainable intensification of high-diversity biomass production for optimal biofuel benefits// Nature Sustainability. - 2018. - T. 1. - № 11. - C. 686-692.
16 Juan P. et al. Geostatistical methods to identify and map spatial variations of soil salinity// Journal of Geochemical Exploration. - 2011. - T. 108. - № 1. - C. 62-72.
17 Mousavi S. R. et al. Evaluating inverse distance weighting and kriging methods in estimation of some physical and chemical properties of soil in Qazvin Plain// Eurasian Journal of Soil Science. - 2017. - T. 6. - № 4. - C. 327-336.
18 Pulatov A. et al. Soil salinity mapping by different interpolation methods in Mirzaabad district, Syrdarya Province// IOP Conference Series: Materials Science and Engineering. - IOP Publishing, 2020. - T. 883. - № 1. - C. 012089.
19 Tun^ay T. et al. Assessment of Inverse Distance Weighting IDW Interpolation on Spatial Variability of Selected Soil Properties in the Cukurova Plain// Journal of Agricultural Sciences. - 2016. - T. 22. - № 3. - C. 377-384.
20 Robinson T. P., Metternicht G. Testing the performance of spatial interpolation techniques for mapping soil properties// Computers and electronics in agriculture. -2006. - T. 50. - №. 2. - C. 97-108.
21 Emadi M., Baghernejad M. Comparison of spatial interpolation techniques for mapping soil pH and salinity in agricultural coastal areas, northern Iran// Archives of Agronomy and Soil Science. - 2014. - T. 60. - № 9. - C. 1315-1327.
22 Laiskhanov S. U. et al. Dynamics of Soil Salinity in Irrigation Areas in South Kazakhstan// Polish Journal of Environmental Studies. - 2016. - T. 25. - № 6. - C. 2469-2475.
23 Smanov Z. M. et al. Mapping of Cornfield Soil Salinity in Arid and Semi-Arid Regions// Journal of Ecological Engineering. - 2023. - T. 24. - № 1. - C. 146-158.
24 Pachikin K., Erokhina O., Funakawa S. Soils of Kazakhstan, their distribution and mapping// Novel measurement and assessment tools for monitoring and management of land and water resources in agricultural landscapes of Central Asia. - 2014. - C. 519-533.
25 Nosin V. A., Fedorin YU. V., Friev T. A. Obshchesoyuznaya instrukciya po pochvennym obsledovaniyam i sostavleniyu krupnomasshtabnyh pochvennyh kart zemlepol'zovanij// M.: Kolos-S. - 1973. - S. 43.
26 Varennikov V.M., Gubin E.I., Kotlyarov V.N., Tazhmagambetov T.K. i dr. Instrukciya po provedeniyu krupnomasshtabnyh (1:1000 - 1:100000) geobotanicheskih izyskanij prirodnyh kormovyh ugodij Respubliki Kazahstan. - Almaty, 1995. - S. 4-5.
27 Bazilevich N. I., Pankova E. I. Opyt klassifikacii pochv po zasoleniyu// Pochvovedenie. - 1968. - № 11. - S. 3-16.
28 Pankova E. I. Ocenka zasoleniya i opyt sostavleniya krupnomasshtabnyh kart zasoleniya pochv (na primere Dzhizakskoj stepi)// Byulleten' pochvennogo Instituta im. VV Dokuchaeva. - 1972. - № 5. - S. 41-51.
29 Kornienko V. A., Korobkin V. A. K voprosu sostavleniya kart zasolennosti// Vestnik AN KazSSR. - 1976. - № 1. - S. 54-56.
30 Kan V. M. Vremennye metodicheskie ukazaniya po provedeniyu pochvenno-meliorativnyh izyskanij, sostavleniyu proektno-smetnoj dokumentacii i melioracii soloncevatyh i sodovo-zasolennyh oroshaemyh pochv Kazahskoj SSR. - 1985. - S. 85.
31 Arinushkina E. V. Rukovodstvo po himicheskomu analizu pochv. M., izd. MGU// Moskva. - 1970. - S. 489.
32 Aleksandrova L. N., Naidenova O. A. Laboratory practice in soil science// Russian.) Kolos, Leningrad. - 1976. - C. 294.
33 Lu G. Y., Wong D. W. An adaptive inverse-distance weighting spatial interpolation technique// Computers & geosciences. - 2008. - T. 34. - № 9. - P. 1044-1055.
34 Shahbeik S. et al. Comparison between ordinary kriging (OK) and inverse distance weighted (IDW) based on estimation error. Case study: Dardevey iron ore deposit, NE Iran// Arabian Journal of Geosciences. - 2014. - Т. 7. - P. 3693-3704.
35 Mmolawa K., Or D. Root zone solute dynamics under drip irrigation: A review// Plant and soil. - 2000. - Т. 222. - № 1-2. - P. 163-190.
36 Bernstein L. Crop growth and salinity// Drainage for agriculture. - 1974. - Т. 17.
- С. 39-54.
37 Zhang W. et al. Hydrochemical characteristics and irrigation suitability of surface water in the Syr Darya River, Kazakhstan// Environmental monitoring and assessment.
- 2019. - Т. 191. - P. 1-17.
38 Nielsen D. R., Wierenga P. J., Biggar J. W. Spatial soil variability and mass transfers from agricultural soils //Chemical mobility and reactivity in soil systems.
- 1983. - Т. 11. - С. 65-78.
39 Kovda V. A. i dr. Klassifikaciya pochv po stepeni i kachestvu zasoleniya v svyazi s soleustojchivost'yu rastenij //Botanicheskij zhurnal. - 1960. - T. 45. - № 8. - S. 1123-1131.
40 Laiskhanov S. U. et al. Dynamics of Microbiological Activity of Soils in the Natural Landscapes of the Shaulder Massif (The Mid-Stream of the Syr Darya River)// Journal of Pharmaceutical Sciences and Research. - 2018. - Т. 10. - № 7. - С. 1697-1700.
41 Stroganov B. P., Ivanickaya E. F. Vliyanie pochvennogo zasoleniya na prochnost' svyazi hlorofilla s belkami hloroplastov u hlopchatnika// Dokl. AN SSSr. - 1954. - T. 48. - S. 497-499.
42 Mamutov ZH. U. i dr. Interpretaciya dannyh vodnoj vytyazhki iz zasolennyh pochv// Almaty: Poligrafiya-Servis K. - 2011. - S. 75.
43 Poshanov M. N. et al. The Effects of the Degree of Soil Salinity and the Biopreparation on Productivity of Maize in the Shaulder Irrigated Massif// OnLine Journal of Biological Sciences. - 2022. - Т. 22. - № 1. - С. 58-67.
44 Wackernagel H., Wackernagel H. Ordinary kriging// Multivariate Geostatistics: An Introduction with Applications. - 2003. - С. 79-88.
45 Jordan M. M. et al. Spatial dynamics of soil salinity under arid and semi-arid conditions: geological and environmental implications// Environmental geology. - 2004.
- Т. 45. - С. 448-456.
РЕЗЮМЕ
Ж.М. Сманов1*, А.И. Сулеименова1, М.Н. Пошанов1, С.Н. Дуисеков1, А.С. Вырахманова1 СОВРЕМЕННОЕ МЕЛИОРАТИВНОЕ СОСТОЯНИЕ ОРОШАЕМЫХ ПОЧВ И МЕТОДИКА ИХ ИЗУЧЕНИЯ НА ПРИМЕРЕ СПК «АЗИА АГРО ГРУПП» 1Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У. Успанова, 050060, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 75В, Казахстан, *e-mail: zhassulan.smanov1307@gmail.com В засушливых и полузасушливых регионах, в том числе на орошаемых территориях бассеина реки Сырдарья, расположенных в южнои части Казахстана, из-за чрезмерного засоления почв, увеличивается площадь земель, отнесенная к категории «бросовых» или «залежных», что приводит к серьезным социальным, возрастающим день ото дня экономическим и экологическим проблемам. В настоящее время из-за ухудшения мелиоративного состояния орошаемых пахотных земель в четырех южных областях Казахстана выведено из оборота 236,9 тыс. га, что составляет 15,2 % от 1,55 млн га. В связи с этим, в первую очередь экономически целесообразно определить пути решения проблемы засоления и его пространственного распространения, и в то же время очень
важно тщательное изучение их рационального использования методом ГИС, что намного эффективнее традиционных методов исследования. Основной целью данной научно-исследовательской работы являлось проведение полевых исследовании для определения степени засоления почв, а также его пространственного распределения и сравнение методов интерполяции методом обратного взвешивания по расстоянию (IDW) и обычного кригинга (OK) при оценке текущего мелиоративного состояния орошаемых почв СПК «Азия Агро Групп», составление карты засоления почв методом высокоточнои интерполяции. Для этого по химическому составу воднои вытяжки почвенных проб, отобранных из слоев 0-20 см, 20-50 см и 50-100 см на 300 га орошаемои пашни, были определены степень засоления и коэффициент адсорбции натрия (SAR). В результате изучения почвенных данных были применены методы статистического анализа, показывающие предел токсичности ионов. Затем с использованием обработанных данных о засоленности почв, полученных в результате полевого обследования, были созданы карты засоления и определены контуры засоленных почв каждого слоя путем интерполяции IDW и ОК. Во время применения этих двух интерполяции IDW полностью покрывала значения выбранных точек на картировании и показывала более полные изолинии засоленности, чем интерполяция OK. В результате установлено, что в верхнем 020 см слое почвы на 224 га не засолены, на 66 га слабозасолены, а на 10 га среднезасолены, на 20-50 см почв получены аналогичные данные. В нижнем 50-100 см слое, незасоленных -100 га, слабозасоленных - 54 га, среднезасоленных - 92 га и сильнозасоленных - 54 га, очень сильнозасоленных почв не выявлено.
SUMMARY
Zh.M. Smanov1*, A.I. Suleimenova1, M.N. Poshanov1, S.N. Duysekov1, A.S. Vyrakhmanova1 MODERN RECLAIM STATE OF IRRIGATED SOILS AND THE METHOD OF ITS STUDY ON THE EXAMPLE OF APC 'AZIA AGRO GROUP" 1 Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry named after U.U. Uspanov, 050060, Almaty, 75B, al-Farabi, Ave., Kazakhstan, *e-mail: zhassulan.smanov1307@gmail.com In arid and semi-arid regions, including the irrigated areas of the SyrDarya River basin in the southern part of Kazakhstan, due to excessive soil salinization the area of land classified as "abandoned" or "virgin lands" is growing. This causes significant daily socio-economic and environmental issues. Currently, 236.9 thousand hectares, or 15.2% of the 1.55 million hectares, have been removed from circulation due to the deterioration of the irrigated arable land reclamation condition in Kazakhstan's four southern regions. In this regard, it is first and foremost economically viable to identify solutions to the salinity and its spatial distribution problems, and it is also crucial to carefully study their rational application by GIS, which is much more effective than conventional research methods. The main goal of this research was to conduct field studies to assess the current state of reclamation of irrigated soils of the APC "Asia Agro Group", map soil salinity by high-precision interpolation, and compare the methods of interpolation by the method of IDW and OK. For this, soil samples were collected from layers of 0-20 cm, 20-50 cm, and 50-100 cm per 300 ha of irrigated arable land. The chemical composition of the water extract was used to calculate the degree of salinity and the sodium adsorption coefficient (SAR). The limit of ion toxicity was revealed by statistical analysis techniques after the analysis of sediment data. As a result of the study of soil data, statistical analysis methods were analyzed, showing the limit of ion toxicity threshold. The contours of the saline soils of each layer were then determined by interpolating IDW and OK using the processed soil salinity data from the field survey to generate salinity maps. During the application of these two interpolations, IDW completely covered the values of the chosen mapping points and displayed more thorough salinity contours than the OK interpolation. As a result, in the upper 0-20 cm layer, 224 ha of non-saline, 66 ha of slightly saline, 10 ha of moderately saline, and similar data are obtained for 20-50 cm of soils. In the lower 50-100 cm layer, non-
saline - 100 ha, slightly saline - 54 ha, moderately saline - 92 ha and strongly saline - 54 ha, very strongly saline soils were not found.
Key words: saline soils, irrigated area, sum of salts, interpolation, inverse distance weight, ordinary kriging, sodium adsorption coefficient.
ABTOP^AP TyPAflbl MB^IMETTEP
1 CMaHOB ^acynaH MapaTynH - Ty3gaHFaH TonbipaKTapgbi ме^норацнa^ау 6emMiHiH, Kimi fh^hmh K;bi3MeTKepi, ^apaTbinbiCTaHy FbinbiMgapbiHbiH MarucTpi, e-mail: zhassulan.smanov1307@gmail.com
2 CyneHMeHOBa AnTbmaH H3TeneyoBHa - Ty3gaHFaH TonbipaKTapgbi мe^ноpaцнa^ay 6eniMiHiH fh^hmh K;bi3MeTKepi, aybin mapyambinbifbi FHnHMgapHHHH MarucTpi, e-mail: s.altynai87@mail.ru
3 nomaHOB Ma^caT Hyp6aHynbi - Ty3gaHFaH TonbipaKTapgbi мenноpaцнanay 6eniMiHiH MeHrepymici, aybin mapyambinbifbi FbinbiMgapbiHbiH MarucTpi, e-mail: maksat_90.okkz@mail.ru
4 ^yHceKOB C9KeH Hyp^aHynbi - Ty3gaHFaH TonbipaKTapgbi мenнopaцнanay 6eniMiHiH FHnHMH ^H3MeTKepi, aybin mapyambinbifbi FbinbiMgaphhhh MarucTpi, e-mail: saken-muslim@mail.ru
5 BbipaxMaHOBa AceM Ca6uTKaHOBHa - fh^hmh xaTmH, PhD, e-mail: asem-v80@mail.ru
