CC BY
9ЭОЖ 338.22
ЦАЗАЦСТАННЫЦ ЖАСЫЛ ЭКОНОМИКАГА К0ШУ1
БЕСКЕМП1РОВА ЭЙГЕР1М М¥РАТЦЫЗЫ
Ж.г. магистрi, ага окытушы, М.Х.Дулати атындагы Тараз университетi,
Тараз каласы, КР
Т¥РСЫНАЛИЕВА МЕДИНА Т¥РСЫНГАЛЩЫЗЫ
6В05214 - «География жэне табигаттыц т1ршшкке YЙлесуi», 4-курс студентi, М.Х.Дулати атындагы Тараз университет^ Тараз каласы, КР
Аннотация: «Жасыл экономика» - Казацстан цабылдаган халыцаралыц мтдеттемелерге сэйкес жэне болашац урпацтыц MYddeci шегтде табиги шикгзат цорларын ти1мд1 жэнерационалды цолдану арцылы тургындардыц эл-ауцатыныц артуына жетюзетт табысты экономика. Бул мацалада «жасыл экономика» mYcrnrn Казацстанныц стратегиялыц дамуыныц бiрдeн-бiр багыты реттде царастырады. Сонымен бiргe, КР-дыц «жасыл экономикага» втудeгi Тужырымдамасы мен элемдш экожYйeнiц басты мэселелерт талдайды.
Ктт свздер: «жасыл экономика», «жасыл всу», экология, ластану, энергия, тшмдшк, турацты даму.
Жасыл экономикага кешудщ непзп максаты - коршаган орта сапасы мен элеуметпк инклюзияны жаксарту кезшде экономикалык есу мен инвестицияны камтамасыз ету [1].
«Жасыл экономика» термиш алгаш рет «Жасыл экономика жобасы» жумысында колданылды, бул элi де дамып келе жаткан осы пэндi колдаушыларга арналган багдарламалык мэтш болып табылады, оныц багыты туракты даму экономикасы болып табылады.
Б¥¥ «жасыл экономиканы» халыктыц эл-аукатыныц есуiне ьщпал ететiн жэне коршаган ортага кауiп-катердi азайтатын экономика ретiнде сипаттайды. «Жасыл» экономиканыц жалпы сипаттамасына мыналар жатады: табиги ресурстарды тиiмдi жэне утымды пайдалану, парниктiк газдар шыгарындыларын азайту жэне жаца, «жасыл» технологияларды енпзу [2].
Бул тужырымдаманыц ец беделдi жэне кещнен колданылатын аныктамасы ЮНЕП тужырымдаган: «Жасыл» экономика - бул болашак урпакка адам емiрiне елеулi тэуекелдердi болдырмауга мYмкiндiк бере отырып, адамныц эл-аукатын узак мерзiмдi жаксартуды жэне тецаздшп азайтуды камтамасыз ететш экономика» [3].
БYгiнгi тацда Казакстан Yкiметi туракты есуге багытталган бiркатар даму стратегиялары мен багдарламалары мен ю-кимыл жоспарларын кабылдады, бiрак iргелi проблемалардыц шешiмiн таппаганы анык, ал аймактык ынтымактастык бойынша кYш-жiгер олардыц тиiмдiлiгi жагынан шектеулi. Экологиялык, элеуметпк жэне экономикалык мэселелер мен сын-катерлердi шешу жэне ецсеру Yкiметтiц кешендi саясатты кабылдауын жэне жYзеге асыруын жэне аймактык билiк арасындагы ынтымактастыкты талап етедi. Казакстанныц туракты экономикалык даму мен есуге ыкпал ете алатын жацартылатын энергия кездерiн пайдаланудыц айтарлыктай элеуетi бар. Казакстанныц жел энергетикасыныц элеуетi 2030 жылга карай елдщ электр энергиясына болжамды кажеттшгшен 10 есе жогары. Казакстанда жацартылатын энергия саласында бастапкы зацнама кабылданды жэне электр жYЙесiне кол жетюзу жэне косымша тарифтер сиякты колдау шаралары белгiлендi. Дегенмен, Казакстан ещрдеп кYн жэне жел энергиясын ендiруге мYмкiндiк беретш жалгыз мемлекет болып табылады, бул жацартылатын энергия кездерш дамытуга ыкпал етедi [4].
Казакстанда жацартылатын энергия кездерш (ЖЭК) пайдалану кагидаттарын дамыту мен аукымды енпзуге келесi факторлар кедергi келтiредi:
- дэстYрлi энергия кездерiне жогары субсидиялар;
- электр энергиясыныц темен багасы;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
шектеулi узак мерзiмдi каржыландыру;
пайдаланылатын технологиялар импортына байланысты жогары бастапкы инвестициялык шыгындар;
жацартылатын энергия кeздерi саласындагы шектеулi тэжiрибе; бшмшц аздыгы [5].
Жасыл eсiмге кешу ^азакстан Yшiн кажеттi басымдык болып табылады, eйткенi казiргi уакытта елдщ экономикалык дамуы негiзiнен eндiрушi салалар мен шиюзат экспортына багытталган. Бул ретте экономиканыц кептеген секторлары салыстырмалы тYPде жогары энергия сыйымдылыгы мен ластану децгешн, сондай-ак энергия тшмдшгшщ темендшн сезiнедi. ^азакстанныц жасыл экономика тужырымдамасы болашак урпак Yшiн туракты eсудi камтамасыз ету Yшiн ресурстардыц тшмдшшн арттыруга жэне жаца технологияларды шгершетуге багытталган.
Сурет 1. ^азакстанныц жасыл экономикага кeшу мерзiмi(2013-2050 жж.)
Тужырымдама жетi негiзгi багытты камтиды: жацартылатын энергия ^здерш дамыту; энергия Yнемдеу жэне энергия тиiмдiлiгi;
туракты жэне тиiмдi органикалык ауыл; шаруашылыгын дамыту; калдыктарды баскару; су ресурстарын утымды пайдалану; «Жасыл кeлiктi» дамыту; экожYЙелердi сактау жэне тиiмдi баскару.
Кесте 1. Жасыл экономиканыц максаттары мен нысаналы индикаторлары
Сектор Максатты сипаттау 2020 ж. 2030 ж. 2050 ж.
Су ресурстары Республикалык децгейде су тапшылыгын жою 2020 жылга карай халыкты сумен камтамасыз ету. 2040 жылга карай ауыл шаруашылыг ын сумен камтамасыз ету Сумен камтамасыз ету мэселелерi н бiржола шешу
Бассейндiк децгейде су ресурстарыныц тапшылыгын жою Жалпы бассейндер бойынша тапшылыкты барынша жылдам жабу (2025 жылга карай). 2030 жылга карай эрбiр бассейнде тапшылык болмайды
Ауыл шаруашылыгындагы ецбек eнiмдiлiгi 3 есеге eсу
Ауыл шаруашылыгы Бидай eнiмдiлiгi (т/га) 1,4 2,0
Суаруга арналган су шыгыны (м3/т) 450 330
Энергоэффективность 2010 жылгы децгейден Ж1Э энергия сыйымдылыгыныц тeмендеуi 25% (10% 2015 жылга.) 30% 50%
Электр энергиясын eндiрудегi баламалы кeздердiц Yлесi ^н жэне жел: 2020 жылга карай кемшде 3% 30% 50%
Электроэнергетика Газ электр станциясы Аймактарды газдандыру 20% Акмола жэне Караганды облыстары 25% СолтYCтiк жэне Шыгыс аймактар 30%
Электр энергетикасындагы агымдагы децгейге катысты СО2 шыгарындыларыныц децгейiн тeмендету 2012 жыл децгеш 15% 40%
Ауаныц ластануы Коршаган ортага кYкiрт пен азот оксидтершщ шыгарындылары Европейский уровень выбросов
Тургындарды катты турмыстык калдыктарды шыгарумен камту 100%
Калдыктарды жою Санитарлык калдыктарды сактау 95%
Кайта ецделген калдыктардыц Yлесi 40% 50%
Жасыл технологияларды енпзу Казакстан экономикасыньщ энергия тшмдшпн 40-60%-га арттырып, суды тутынуды 50%-га азайтады деп кYтiлуде. Сонымен катар, жасыл есу моделiне кешу дэстYрлi жэне жаца салаларда 500 мыцнан астам жаца жумыс орындарын куруга, емiр CYPУ жагдайларын жаксартуга жэне елдщ барлык тургындарыныц емiр CYPУ сапасын камтамасыз етуге мYмкiндiк бередi.
Жасыл есуге кешу мемлекетпк органдардыц, улттык жэне халыкаралык инвесторлардыц жэне жалпы когамныц кYш-жiгерiн тиiмдi Yйлестiрудi талап етедь Нэтижесiнде мемлекеттiк саясатты бiрлесiп жYзеге асыру колайсыз экономикалык жэне экологиялык езгерiстерге тезiмдi болатын серпiндi жэне туракты экономикалык есуге экеледi [6].
Ел президентi Касым-Жомарт Токаев 2024 жылгы 10 маусымдагы жарлыгымен жасыл экономикага кешу тужырымдамасына бiркатар езгерiстер енгiздi. Кужатта жасыл экономикага кешу - Туракты даму максаттарына жетудщ негiзгi жолы жэне казакстанныц Париж келiсiмi аясында парниктiк газдар шыгарындыларын азайтуга коскан Yлесi деп жазылган.
Бiрiншiден, кужатта суды Yнемдейтiн технологияларды кецiрек енгiзiп, антропогендiк агынды суларды барынша тазарту - су ресурстарын пайдаланудыц турактылыгын камтамасыз етедi эрi таза су коймаларыныц санын арттыруга кемектеседi деп айтылган.
Екшшщен, ауыл шаруашылыгыныц туракты дамуына мэн беру керек. Буган органикалык ешмдердщ Yлесiн арттыру, техникалык жабдыктау, тукым генофондымен камтамасыз ету аркылы кол жетюзуге болады. Бул факторлар тек ешмдшкт гана емес, жобаныц экологиялык; тазалыгын да арттырмак;.
è
О
о
s
Су ресурстарын туракты пайдалану
Ауыл шаруашылыгыныц Жалпы ¡шю ен1мнщ Электр энергетикасы
турак,ты дамуы энергия сыйымдылыгын азайту секторын дамыту
Ауаныц ластануын азайту
О ©
2:
Халык,тьщ жаппай экологиялык, сауатын арттыру
«Жасыл к,аржыландыру» Бизнестщ экологиялык, к,уралдарын дамыту мэдениет1 мен жауапкершттн арттыру
О
л
Экожуйелерд1 дурыс баск,ару
Ко^ысты белек жинау жуйесш кецшен енпзу
ЖАСЫЛ ЭКОНОМИКАГА КОШУ ТУЖЫРЫМДАМАСын ¡ске асырудыц к,уны
$15.
2024-2050 ж.
I»
Ж16 6,2%
(2041-2045 ж.)
ЖЮ 4,4%
w^m I
Жыл сайынгы инвестиция келем1 2050 жылга дейшп инвестициялар
Сурет 2. Жасыл экономикага кешудщ непзп кагидалары
Энеркэсш, курылыс жэне келш салалары да езгерюке ушырайды. Бул салаларда энергия Yнемдеу эрi энергия тшмдшгш арттыруды бiрiншi орынга кою жоспарлануда. Осылайша iшкi жалпы ешмшц энергия сыйымдылыгын азайтуга мYмкiндiк туады. Электр энергетикасына келетш болсак, мемлекет кемiртектi бейтараптыкка кешу шараларын бурыннан белсендi тYрде колданып келедi. Жацартылатын энергия кездершщ Yлесi артып, электр энергиясын кемiр жагу аркылы ендiру бiртiндеп азайып, кемiртектi устап калу жэне сактау технологиялары дамып жатыр [7].
Басты мэселелердiц бiрi - ауаныц ластану децгейi. Осы багытта Yкiмет ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц нормаларына кешiп, енеркэсiпте озык эрi экономикалык KOлжетiмдi технологияларды енгiзудi жоспарлап отыр.
^азакстанныц барлык аймактары Yшiн кекейкест мэселе - коршаган ортаны калдык-кокыспен ластау жэне калдыктарды жинап, кэдеге жаратудыц киындыгы. Тужырымдамада кокысты белек жинау жYЙесiн кещнен енгiзiп, енеркэсiптiк жэне турмыстык калдыктарды кайта ецдеп, кайта пайдалану децгешн арттыру усынылады [8].
Yкiмет экологиялык мэдениеттi эрi жауапкершiлiктi арттыру юше бизнестi бурынгыдан да белсендiрек араластыруга ниеттi. Сонымен катар, экологиялык жагдай туралы акпарат таратуга когам екшдерш тартуды, жалпы экология тургысында бшм берудi барлык салаларга енгiзудi кездеп отыр.
Кужатта «жасыл экономиканыц» жеке тармак болып турганы зацды. Бул багытта каржы институттары коршаган ортаны жаксартуга, калпына келтiруге кемектесетiн жобаларды эзiрлеуге, iске асыруга ынталандырады. Ынталандыру куралдарына «жасыл несиелер», «жасыл облигациялар» т.б. кiредi [9].
Алдагы 20-30 жылда ^азакстанда су жетiспеушiлiгi, кургакшылык, шелейттену жэне т.б. сиякты климаттыц жаhандык езгеру салдарына тап болуы мYмкiн. Сол себептi, «жасыл экономиканы» алдагы уакыттагы экологиялык езгерiстердi болдырмау максатында гана емес, оны дамыту кажет.
«Жасыл экономиканы» дамытудыц басты максаты халыктыц эл-аукаты мен емiр CYPУ сапасын арттыру болып табылады. ^азакстан Республикасыныц Yкiметi «жасыл» технологиялар саласындагы инновацияларды жэне ендiрiс пен тутынудыц туракты модельдерше кешуге багытталган курылымдык езгерiстердi жеделдетуге арналган инвестицияларды жэне ынталандыру механизмдерш енгiзудi жYзеге асыруы керек [10].
«Жасыл экономиканы» дамыту бойынша жогарыда аталган шараларды iске асыру кептеген постиндустриялык елдерге эсер еткен экологиялык дагдарысты елiмiзде болдырмауга мYмкiндiк береди Осылайша, «жасыл экономиканы» iлгерiлету - туракты дамуды сактаудыц жалгыз тэсш.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. ^азакстан Республикасыныц отын-энергетикалык кешенiн дамытудыц 2030 жылга дешнп тужырымдамасын стратегиялык экологиялык багалау. - ЕО/Б¥¥ДБ/Б¥¥ ЕЭК экологиялык есебi, 2018.
2. «Жасыл экономикага» карсымыз: кедейлшт] туракты дамыту жэне жою жолы. [Электронды ресурс]: билiк курылымдарыныц екшдерше арналган жалпылама баяндама / Б¥¥ ^оршаган орта женiндегi багдарламасы. - Найроби: ЮНЕП, 2011. - 44 Б: http://www.un.org/ru/development/sustainable/ ger_synthesis.pdf
3. UNEP. Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and Poverty Eradication, 2011. - 45 p
4. «Жасыл экономика» - экономиканыц ерекше Yлгiсi: https://spravochnick.ru/ekonomika/zelenaya_ ekonomika/.
5. Бiз калайтын болашак. Б¥¥ Туракты даму женшдеп конференциясы. - Рио-де-Жанейро, Бразилия, 20-22. 06.2012.
6. Элшем эдiснамасы жэне ЭЫД¥-ныц жасыл есу керсеткiштерi. The OECD green growth measurement framework and indicators, in Green Growth Indicators 2014, OECD Publishing.
7. Ануфриев В.П., Ануфриева Е.И., Гудим Ю.В., Петрунько Л.А. Инновациялык даму -«жасыл экономикага» етудш непзп багыты. «Ресей аймактары езгерiстер фокусында» X Халыкаралык конференциясы. УрФУ баяндамалар жинагы 12-14.11.15 Ж.
8. Белiм Бизнес Шешiмдер Арсеналы. 7 Есполов Т.И., Тиреуов К.М. «Зеленая экономика» -новый вектор устойчивого развития Казахстана: izdenister.kaznau.kz/files/parts/2013_2/2013_2_40.pdf.
9. «^азакстан Республикасыныц «жасыл экономикага» кешуi женшдеп тужырымдама туралы» ^азакстан Республикасы Президентiнiц 2013 жылгы 30 мамырдагы № 577 Жарлыгы.
10. Сэтлбайулы К «Егемен ^азакстан» «Жасыл экономика» жолындагы жаксы iстер
