CC BY
14
УДК 614.253.52:616-001.1
Г.О. Оразбацова, З.Т. Мухаметова, Н.Н. Иванченко
С.Ж. Асфендияров атындагы К,азац ¥лттыцмедицинаyHueepcumemi «Мешргер ici» кафедрасы
K;АЗАK;СТАНДАFЫ ТРАВМАТОЛОГИЯДАFЫ МЕЙ1РБИКЕ ICIHIH, ДАМУ БОЛАШАFЫ
Бум 3Öe6uemmiK шолу К,азацстандагы жэне Keü6ip шет eAÖepindeai травматология саласында мешрбике тнщ weipai Kymi жагдайын ашып талцылайды. Республикамызда жэне басца елдерде мeйipбuкeлiк KymiM жасау кезшде кврсетыетш травматологиялыц квмек салыстырылып талданады.
TyOrnOi свздер: эpтYpлi eлдepдeгi травматология, мешрбике id, мeмлeкeттiк «Денсаулыц» багдарламасы, мешрбикелж бШм
Юркпе.
Жара;аттанушылык; бiраз элеуметтш-экономикалы; шыгын экеледь Мэселен, медициналы; ;ызмет керсетуге жумсалатын шыгындар, жумыс уа;ытыныц шыгысы, MYлiктiц бYлiнуi, экiмшiлiк шыгындар жэне адами шыгын (;айгы, турмыс сапасыныц нашарлауы, м\тедектену). Сонымен ;атар ;анайналым ЖYЙесi ауруларынан жэне онкологиялы; аурулардан кейiн кез келген жердеп жара;аттар ересек тургындар арасында MYгедектенудiц негiзгi себептерi болып табылады [1].
Каза;станда алгаш;ы MYгедектiк децгейiнiц есу тенденциясы соцгы жылдары пайда болды, жэне 2017 жылы - 10 мыц адамга шавданда 28,9 курады [2]. Денсаулы; багдарламасында барлы; денсаулы; са;тау ;ызметтерш ;атыстыра отырып, арнайы мамандырылган медициналы; жэрдемдi дамыту кезделедь себебi жара;аттар халы; демографиясына, санитарлы; авиацияныц дамуына елеулi эсерiн типзетш жагдайлар ретiнде аныщталган. Денсаулы; са;тау ЖYЙесiнiц барлы; децгейiнде сапа мен саба;тасты;;а багытталган, сондай-а; емделушiлердiц к;озгалысын багдаргылаудыц, куту уа;ытын ;ыс;артудыц, орынсыз диагностика жэне емдеу эдiстерiн усынуды болдырмаудыц ашы; механизмдерi енгiзiлген медициналы; жэрдемнiц тиiстi стандарттары эзiрленiп, ЖYзеге асырылатын болады.
Тацдалган зерттеу та;ырыбыныц езектiлiгi элеуметтш-экономикалы; медициналыщ-элеуметтш жэне
демографиялы; себептердi алмаганда, сонымен ;атар мейiрбикелердi о;ыту ЖYЙесiн жацартуды жэне травматологиялы; белiмшелерде мейiрбикелiк ;ызметтщ жаца Yлгiсiн енгiзудi кездейтiн Казахстан Республикасы денсаулы; са;тау жуйесiн реформалауга да непзделген. Колданбалы бакалаврдан (ортадан кешнп бтмнен) бастап барлы; децгейдегi медициналы; уйымдарда медициналы; ;ызметтщ барлы; салаларында (жалпы тэж1рибе, терапия, хирургия жэне т.б.) функционалды; мiндеттерге дэрiгердiц метрбикеш тэуелсiз багалауы, мейiрбикелiк диагнозды ;ою, мейiрбикелiк араласу жоспарын белгiлеу жэне олардыц тиiмдiлiгiн ба;ылау кiретiн болады.
Осылайша Каза;станда алгаш рет гылыми негiзделген мейiрбике тэжiрибесi енгiзiледi. Ол емделуш^е, керсетiлетiн медициналы; жэрдем сапасына, емделушiлердiц ырзалыгын арттыруга, мейiрбике ж^пзетш Yдерiстермен байланысты ас;ынулардыц ербуш азайтуга, стационардагы емделушiлердiц денсаулы; керсеткiштерiн жа;сартуга, ;айталап ауруханага жат;ызуды азайтуга, стационарда нау;астардыц жату уа;ытын ;ыс;артуга, нау;астарда ас;ынуларды болдырмау, халы; денсаулыгыныц жай-^йш жа;сарту мен елiм-жiтiмдi азайту ар;ылы денсаулы; са;тау саласына жумсалатын экономикалы; шыгындарды азайтуга багытталган [3].
Жа;сы ;ызмет ететiн травматологиялы; ;ызмет ЖYЙесi жэне сапалы мейiрбикелiк кутiм елiм децгейiн, ас;ыну, мугедектiк ;аушн, жумыс;а уа;ытша жарамсызды; мерзiмдерiн ;ыск;артатыны, сондай-а; денсаулы; керсеткiштерiн жа;сартуга жэне емделушшердщ ырзалыгына жэне олардыц турмыс сапасын жа;сартуга себепшi болатыны дэлелденген [4].
Отанды; эдебиетте травматологияда мейiрбикелiк Yдерiстi уйымдастыру мен жоспарлау женiнде деректер жеткШкп емес. «Каза;станда тиiстi мешрбикелш тэжiрибе жо; деп айтуга болады» - дейд З.А. Байгожина. Сонды;тан мейiрбикелiк тэжiрибе проблемаларын клиникалы; тургыдан зерттеу ;ажеттшт туып отыр. Сонымен ;атар травматологиялы; белiмшелерде мейiрбикелердiц жумысын уйымдастыру бойынша гылыми негiзделген усыныстар да жо;.
БYгiнгi KYHгi нары;тык; экономикалы; жагдайлар, ШЖК-га (шаруашылы; жургiзу ;ук;ыгы)) ету, МЭМС (Мiндеттi элеуметтiк медициналы; са;тандыру) енпзу секiлдi шаралар мейiрбикелер керсететiн ;ызметтер мен кузыреттер аясын кецейтуге MYMкiндiк бередi. Мундай жагдайларда мейiрбикелiк ;ызмет сапасыныц негiзгi индикаторы - травматологиялы; белiмшедегi емделушiлердiц ырзалыгын зерттеу ете мацызды мэселе болгалы тур.
^аза^стацдаы травматологияда мейiрбике ¡с1н дамытудьщ ;а^ышарттары.
Заманауи Каза;станда мейiрбике денсаулы; са;тау ЖYЙесiнде мацызды рел ат;аратын болды. 2016 жылы Казахстан Республикасыныц денсаулы; са;тау саласын дамытудыц 2011 - 2015 жылдарга арналган «Саламатты Казахстан» мемлекеттiк багдарламасыныц негiзiнде эзiрленген Казахстан Республикасындагы мейiрбике iсiнiц 2019 жылга дейiнгi кешендi даму жоспары бектлдь
КР Денсаулы; са;тау саласын дамытудыц 2016-2019 жылдарга арналган «Денсаулы;» мемлекеттш багдарламасын ЖYзеге асыру аясында 2018 жылгы 4 шiлдедегi № 419 «Денсаулы; са;тау уйымдарында мейiрбикелiк ;ызметтщ жаца Yлгiсiн енгiзу бойынша ;анат;а;ты жобаны ЖYзеге асыру туралы» буйры;тыц негiзiнде денсаулы; са;тау уйымдарында мешрбикелш ;ызметтщ жаца Yлгiсiн енгiзу бойынша ;анатк;а;ты жоба басталд^1. Осы буйры;пенен «Жаца Yлгiнi клиникалы; базаларда енпзудщ жол картасы» да бекiтiлдi. Бул жоба травматологиялы; белiмшелерде мейiрбикелiк ;ызметтщ бакалавр ;ызметтерiмен кецейтiлген жаца Yлгiсiн енгiзудi кездейдi. Ол ушiн бтм децгейi эр турлi мейiрбикелердiц кецейтшген жэне бас;ага табысталган к;^Iзметтерi бойынша шю СОР (стандартты операциялы; рэймдердГ) эзiрлеу жэне бас;ага табысталган ;ызметтер бойынша ;анатк;ак;ты уйымдард^1ц мейiрбикелерiн эдкнамалы; CYЙемелдеу мен о;ыту ;арастырылган. Зерттеу комитет сонымен бiрге мейiрбикелерге ауырсынуды бас;ару, жара;ат алган нау;астарды ЖYргiзу бойынша жаца дэлелдi клиникалы; нус;аулы;тар бойынша жумысты да бастап кеткен. Каза;станда «Ана мен бала орталыгы» жэне «Нейрохирургия» сегалда JCI халы;аралы; сапа жэне ;аушйздш стандарттары бар жэне еуропалы; стандарттар бойынша жумыс ктейтш уйымдар бар. Мундай уйымдарда мешрбике емделушш мекемеге жат;ызганнан бастап шывданга дейiн дэрiгер секiлдi жауапкершiлiктi кетередъ Сонымен ;атар мейiрбикелер ат;аратын жумыстыц кептiгiмен байланысты проблема да бар. Оныц салдарынан жара;ат алганнан кешн операциядан шы;;ан
VeStnik KaznmU № I - 2020
емделушшерге сагат сайын жасалатын купм сапасы нашарлайды.
Жауапкершiлiктi арттыру, орынды жумыс ЖYKтемесiн ;амтамасыз ету Yшiн мейiрбикелiк ;ужаттама эзiрленедi, мейiрбикелiк цызметтердщ стандарттары мен тарифтерi енгiзiледi [5].
К^азацстанда мейiрбикелiк iстiц емделушiге бешмделген KYтiмге ;арай багытталып дамуы емделушi Yшiн жауапкершiлiктiц дэрiгермен бiрдей метрбикеге де ЖYKтелетiнiне экеледi. Травматологиялы; бeлiмшелерде мейiрбике ат;аратын цызметтердщ кецеюi к ЖYзiнде бiрк;атар рэсiмдер мен емшаралар жасаган кезде жэне шектеулi дэр>дэрмек тiзiмiн жазып беру кезiнде дэршердщ орнын алмастыра отырып, жогары бШкт жэрдем K0рсетудi к0здейдi. Мысалы, тшстердь терiдегi ойьщтарды ;арау, жара тацу, пальпация перкуссия, аускультация ЖYргiзу, емделушшщ субъективтi шагымдары мен объективтi деректер бойынша симптоматиканы багалау, TYрлi катетерлердщ, ЖYЙелердщ зондтардыц жагдайын тексеру, емделушМ а;параттандыру жэне т.б. Дэрiгер емделушМ Yнемi ба;ылай алмайтындьщтан, оныц халшдеп кез-келген ауытцулар ж0нiнде оны мешрбике хабардар етуi тиiс [5]. Будан бас;а травматологиялы; б0лiмше мейiрбикесi емделушi туралы толы; а;паратты, соныц шшде диагноздан, физиологиялы; к0рсеткiштерден, зертханалы; куралды; жэне физикалы; деректерден, жазып бершген дэрi-дэрмектер, емшаралар мен рэсiмдерден, емдеу жоспарынан, бузылган цажеттШктерден, бас;а ем TYрлерiне деген цажеттктен бастап, ауруханадан шыгаруды жоспарлап, келесi рет жатцызылуын болдырмау ма;сатында элеуметтш-турмыстьщ жагдайларга, отбасындагы миктроклимат;а дейiн бэрiн бiлуi ттс.
Бул арада бiрнеше зерттеу «бткт мейiрбикенiц к0рсеткен медициналы; жэрдемi дэршер жэрдемiнен кем болмайтынын» к0рсеттi. Буган ;оса мейiрбике к0рсеткен жэрдем сапасына деген емделушiлердiц ырзалыгы жогары болды, себебi мейiрбикелер мейлiнше толы; а;парат берiп, к0бiрек iлтипат к0рсете бiлдi [4].
Жаракат алFан Hay^acTapFa стационар децгешнде KyTiM жасау кезiнде травматологиялык кызметтер мен мешрбикелердщ кызметш уйымдастырудыц халыкаралык тэж1рибес1.
21-шi гасырда травматологияныц негiзгi жетiстiгi стационарда арнайы мамандырылган медициналы; жэрдем жасаган кезде видеомен CYЙемелденетiн операциялар, буындарды эндопротездеу жэне т.б. сегалд KYPделi операцияларды орындауга MYMкiндiк беретiн жогары технологиялы; эдктердщ жетiлдiрiлуi болды. Бул арада диагностикалы; технологиялар: рентген, радионуклидтi визуализация, КТ, МРТ, УДЗ, термография, сондай-а; антибиотикпен емдеу жэне оцалту травматологиядагы 0рлеуге жагдай жасайды. Жара;ат ауырлыгын багалау нэтижелерi жэне 0лiм ьщтималын ерте бастан болжамдау будан кешнп оперативт шаралардыц TYрi мен жеделдiгiне жэне ресурстардыц б0лiнуiне эсерiн беретiн ;айталама сурыптауды жецiлдету Yшiн 0те мацызды.
Fылымныц Yздiксiз даму аясында травматологияда метрбикелш iстiц ерекшелiктерi организмнiц жара;ат;а байланысты реакциясы, жара;аттыц ;ыр-сыры, емделушiнiц 0мiрiне керектi цажетттктерд цанагаттандыру жолдары, ас;ынулардыц алдын алу, емделушiмен жэне оныц отбасы MYшелерiмен ;атынасу кезiнде коммуникативтi дагдыларды ;олдану, емделуш^е бейiмделген KYтiм, емделушiнi операцияга, зертханалы;-;уралды; зерттеулерге дайындау жэне стационарда жату мезгiлiн цысцартуга жагдай жасау ж0шнде бiлуi болып табылады [6].
ТYpлi елдерде ауpуханаFа дей1нг1 травматологиялык кемектщ уйымдастырылуы.
Медицинадагы «платиналы он минут» жэне <^р алтын сагат» угымдары жара;ат алганда уацытты минутына дешн санайтындай шугыл кездерi уацытылы к0мек K0рсетудiц мацыздылыгын баса K0рсетедi. Ягни бiр алтын сагаттыц iшiнде жара;аты бар емделушiлер шугыл TYPДе тшсп
травматологиялык; орталыкка жетгазшш, ол жерде оныц закымдарына бага берШп, емдеу шаралары ЖYргiзiлуi ттс. Бiркатар клиникалы; зерттеу бойынша жаракат алганнан кейiн бiр сагаттыц Мнде уакытылы эрi тиiмдi к0мектiц к0рсетшу мезгiлсiз казамен катар, аскыну жтлшн де KYрт т0мендете алатыны аньщталды.
Травматологиялык к0мектiц бiрiктiрiлген ЖYЙесi ауруханага дейiнгi, стационарлык к0мектi жэне оцалтуды камтып, кешендi сипатка ие болады. Ол нормативтш-кукыкты; база, сапаны бакылау, каржыландыру, бiлiм алу, кадр даярлау, акпаратты баскару, iргелi зерттеулер, табиги апаттардыц алдын алу, жердегi жэне эуе к0лт, сондай-а; тиiмдi байланыс секiлдi нэрселерден турады [7,8]. Дамыган елдерде жаракаттанган кездегi ауруханага дейшп к0мек айтарлыктай жаксарды. Осыныц бэрi емделушiнiц травматологиялык орталыкка жеткенге дешн аман калу MYMкiндiгiн жогарылатады.
Ауруханага дейiнгi шугыл травматологиялык жэрдемнiц артыкшылыктары бригаданыц ж0нге салынган жумысы болып табылады. Мунда бiр жетекшiге багынган команда MYшелерiнiц бiр-бiрiнен тэуелсiз жумыс iстеуi наукастыц халiн жылдам багалауды камтамасыз етедi. Бул туста команда MYшелерiнiц тэжiрибесi жеткiлiктi болмаганда, бригада жетекшкшщ белгiлi бiр машыктарды мецгеруi эсiресе мацызды болады [8].
Америка Курама Штаттарында бригада о;ига орнына жеткен соц алдымен сурыптау жумыстарын ЖYргiзедi, одан кейiн к0мек к0рсете бастайды, одан кейiн емделушiлердi травматологиялык орталыктарга жеткiзедi. Адам 0мiрiне тшелей кауш т0ндiретiн жаракаттар кезiнде емделушшщ халш о;ига орнында калыпка кел^руге умтылмай, жедел жэрдем машинасымен шугыл тасымалдау стратегиясы орындалады. Еуропалы; мемлекеттерде керкшше, адамды тасымалдамас бурын тыныс жолдарыныц 0ткiзгiштiгiн калпына келтiру жэне гемодинамикалы; турактылыгын камтамасыз ету Yшiн хирург, мейiрбике, травматолог пен анестезиологтан куралган команда о;ига орнында реанимациялы; шаралард^1 бастап кетедi. Жыл сайын ею ЖYЗ елу мыц емделушш тасымалдайтын тiкушактарда Yш ЖYЗге жуы; куткару операциясы жасалад^1 [9,7]. Жедел жэрдем бригадасы к;^IЗметкерлерi ЖYрек-0кпе реанимациясы дагд^1ларынан баска жаракаттар кезiнде 0мiрдi камтамасыз ету саласында арнайы окудан 0тiп, тиiстi сертификаттар алу^1 тшс. Мундай курстар элемнiц 60-тан аса елдершде 0тедi. Еуропада сонымен катар «Ауыр травматологиялык наукастарга арналган шугыл к0мек» курсы мэлiм.
Германияда жедел жэрдем бригадасы о;ига орнында к0мек K0рсетедi жэне шак;^1руд^1 кабылдаган сэттен бастап он бес минуттыц Мнде тасымалдауд^1 камтамасыз етедi, жэне отыз минуттан асыра алмайд^1. Сондай-а; жедел медииналы; жэрдемнiц бYкiл ел аумагын камтуга жететiндей KYШтi тiкушак кызме^ де бар, оныц аркасында елдщ TYKпiр-TYKпiрiнде он бес минуттыц шшде медициналы; к0мек алуга болады. Санитарлы; авиация K0бiнесе ЖКО (жол-к0лiк окигасы) кезiнде ;олданылад^1 [10].
Англияда шугыл жагдайларда 9ЖЖ (0кпенi жасанд^1 желдету), интубация, дефибрилляция жэне баска да инвазив^ шаралар секiлдi шугыл к0мек к0рсету,щ Yйренген парамедиктер бригадасы Ж0нелтiледi. Оган к0мекшiлер (к0лiк ЖYргiзетiндер мен алгашкы жэрдем K0рсететiндер), техниктер (к0рсетiлетiн к0мек TYрiне карай бiлiктiлiгi бойынша ажыратылады), фельдшер, дэрiгерлер орындайтын шугыл шараларды орындау бойынша косымша даярлыктан 0ткен тэжiрибелi фельдшер жэне мейiрбикелер гаредъ
Бригаданыц шак;^1ру алганнан бастап о;ига орнына келу уа;ыты жетi минуттан басталады жэне жеделдiк санатына байланысты болады. Т0тенше жагдайларда ау^1р жаракат кезшде к0мек к0рсетуде бiлiктiлiгi бар дэр^ер мен фельшерден куралатын медициналы; команда тшушакпен келiп к0мек к0рсетедь Лондонда санитарлы; авиация Англияныц мемлекеттш денсаулы; сактау кызметiне кiрмейдi, жэне кайырымдылы; уйымы болып табылады. Ол
тэулМне орташа есеппен алганда, жара;ат алган бес адамга кемек керсете алады. Кала агломерацияларынан тыс жерлерде тасымалдау уа;;ыты айтарлы;тай узарады [11]. Литвада травматологтар бригадасыныц орташа келу уа;;ыты терт минутты ;урайд^1, бул АКШ жэне Батыс Еуропада стандарт болып табылады. Сурыптауды жасап болган соц емделушiнi орташа есеппен алганда елу минуттыц шшде тиiстi децгейдегi травматологиялы; орталывда жiбередi. Жара;ат алган дерлiк эр емделушi Yшiн жылдам тасымалдау стратегиясыныц ;олданылуы ресурстары шектеулi орталарда эйресе а;талады [12]. Кытайдыц TYрлi айма;тарында ауруханага дейiнгi травматологиялы; кемектiц эр TYрлi режiмдерi болады. Эр TYрлi режiмдер мен зацнамадагы а;тацда;тар салдарынан медициналы; уйымныц белгiлi бiр курылымы жо; материалдыщ-техникалы; ;ажеттшштер аныщталмаган, ауруханага дейiнгi кемек на;ты уйымдастырылмаган, жеткшшт бiлiктi кадрлар жетiспейдi, куткару ЖYЙесiнiц Yлгiсi жэне TYрлi бейiндi травматологиялы; кызметтiц e3i жо;. Ауруханага дешнп жэне ауруханалы; кемек арасында саба;тасты; жэне езара байланыс туралы а;парат жо; себебi а;парат алмасуга шектеу ;ойылган. Кадагалаудыц жо;тыгынан нау;асты тасымалдау жэне маман кецесш алу уан;ыты бойынша на;ты шектеу жо;. Техника мен тшуша; алацдарыныц жеткiлiксiздiгi ;ут;ару жумыстарыныц нашар дамуына себепшi болады [7].
Ресейде травматологиялы; кемектi арнайы мамандырылган жедел медициналы; жэрдем бригадасы керсетедi. Бригада ;урамына анестезиолог-реаниматолог дэршер мен екi фельдшер немесе ею анестезист-мейiрбике кiредi. Бригада нау;астыц жагдайын тура;тандыру жэне клиникалы; KYЙiн жа;сарту шараларын орындайды. Емделушiнiц халi арнайы эдктер мен KYPделi медициналы; технологиялардыц ;олданылуын ;ажет ететiн кейбiр жагдайларда ;осымша мамандар шан;ырылып, олар жеткенше медициналы; жэрдемнiц ;олдан келетiн келемi керсетiледi.
Жедел медициналы; жэрдем бригадасыныц жету уа;ыты ша;ырган сэттен бастап 20 минуттан аспау керек. Кейбiр айма;тарда уа;ыт бас;аша болуы MYMкiн. Алайда ауруханага жат;ызуга берiлетiн уа;ыт мерзiмi регламенттелмейдi - кемек ;ажет болганынша керсетiле бередi. Кажеттшшке ;арай, санитарлыщ-авиациялы; кешiру ЖYргiзiлуi MYMкiн [13].
Стационар децгешнде травматологияльщ кемектщ уйымдастырылуы.
Жогары децгейдегi травматологиялы; орталы;тар травматологтар командасын белсендiрудiц екiдецгейлi Yлгiсiн ;олданады. Ол нау;астыц жеке емiрлiк критерийлерiне, жара;ат TYрiне жэне оныц орналас;ан жерше байланысты болады. Бул я толы; травматологиялы; команда, я iрiктемелi травматологиялы; команда болма;. Дэрiгерлер мен мешрбикелерден ;уралатын топты ага хирург-травматолог бас;арады. Эр топ мyшесi жергiлiктi травматологтар ;ауымдастыгыныц нускаулыктарында ;атац TYрде аныщталган мiндеттерiн орындайды. Медициналы; мекеме ауруханага дейiнгi ;¥т;ару командасынан алдын-ала емделушшщ жара;аты женiнде а;парат алып, жумыс орнын, персонал мен жабды;ты дайындайды. Жанса;тау белмесiнде травматологиялы; бригада емделушш KYтiп турады.
Сонымен ;атар шугыл реанимация бойынша ;осарланган белiмшелер (;ансырауды то;тату бойынша ;осымша шаралар журпзедЛ жара;ат алгандар арасында сыр;аттану мен елiм-жiтiмдi темендетедi жэне ресурстардыц дурыс yйлестiрiлуiн ;амтамасыз етедi [14,7].
АКШ-да ауруханада дэрiгерлер мен мейiрбикелердiц yйлестiрiлген командасы кемек керсетедi. Емдеушi травматолог ауруханада керсетшетш травматологиялы; кемек децгешне ;арай ;урамы ауысып туратын травматологтар командасын бас;арады. Травматолог реанимация мен емделушi халiн тура;тандыруды ЖYргiзiп, будан кейiн емделушiнi ба;ылай алады [15]. Травматологиялы; н;ызметтердщ стационарлы; кемеп Америкалы; хирургтер колледжiнiц усыныстарына жэне
белгт бiр протоколдарга сэйкес эрекет етедь Осыныц ар;асында травматологиялы; команда мамандыгыныц шегiнде кажеттi мерзiмдер мен медициналы; кемек келемiн са;тайды.
Америкалы; травматолог TYрлi жара;аттар кезiнде шугыл кемек керсету, тамырларга операция жасау yшiн хирургия саласынан кеп бiлiм алган жэне TYрлi машыщтарга дагдыланган, сонымен ;атар ете ны^а уа;ытта мацызды шешiмдер ;абылдау ;ажет болатынды;тан, ^р^нды емдеу эдiстерiн жетiк мецгерген.
Ауруханага келiп тyсетiн емделушiлердiц басым белМнщ TYрлi жyйелерi мен органдарында бiркатар диагностикалы; зерттеулер мен оперативтi араласуды ;ажет ететiн кептеген жаралары болады. Емдеушi травматолог емдеу жоспарын эзiрлеп, емшалардыц кезектiлiгiн белгiлейдi, жэне нау;ас стационарга келiп тyскен сэттен бастап шывданга дейiн осылар Yшiн жауап бередъ
Америка Курама Штаттарындагы метрбикелер емделушiлер yшiн кауiпсiз KYтiм эдктерш аны;тап, халы;тыц денсаулыгы мен амандыгын ;оргауга багытталган Мейiрбике тэжiрибесi туралы зацды (NPA) са;тайды. Зацныц кейбiр ережелерi эр TYрлi штат;а ;арай бейiмделген.
Кейбiр жагдайларда практикамен айналысатын мейiрбикелер (NP) анамнез жинап, физикалы; тексерiстер ЖYргiзiп, денсаулы;пен байланысты проблемаларды диагностикалап, диагностикалы; емдеу шаралары мен дэр> дэрмек жазып, жецiл-желпi хирургиялы; емдеу шараларын орындап, емделушiлердi бас;а мамандарга жiберiп, жiтi жэне созылмалы аурулары бар нау;астармен де айналыса алад^1 [16].
Батыс Вирджинияныц Чарльстон ауданындагы Медициналы; орталы;та ЖYргiзiлген зерттеулер емделушiлерге травматологиялы; кемек керсету кезiнде аны;талган кажеттiлiктердi ;анагаттандыру жэне медициналы; мекеме жумысында аны;талган кемшiлiктердi жою yшiн мешрбикелердщ кызметтерiн кецейту емделушi халi мен емдеу барысыныц айтарлы;тай жа;саруына экелгешн керсеттi. Буган дэлел ретiнде емделушшердщ стационарда, карк;^Iнд^I емдеу белiмшесiнде жату уа;^1ты кыскард^I, сэйкесiнше емдеуге жумсалатын шыгындар, реабилитациялы; кецес ЖYргiзуге арналган уа;ыт, ;айталап ауруханага жат;^1зу о;игалары, аны;талмаган ;осымша жара;аттар к;^ICкарды жэне ауруханадан тyске дейiн шыгарылуы уйымдастырылды. Сонымен ;атар аурухана iшiнде пайда болатын ас;ынулар, соныц iшiнде пневмония мен терец тамыр тромбозы жиШгшщ бай;аларлы;тай темендеуi белгiлендi. Мунлай нэтижелерге жету yшiн мейiрбикелер кун сайын каркынды емдеу белiмшесiнде нау;астарды ;арап етуге ;атысты да, осылайша емделушшер бас;а децгейге еткенде олард^1 ;адагалап отырды.
Мейiрбикелер емдеушi хирургтыц бан;ылауымен жагдайы тура;танган, жецiл-желпi емделушiлердi ба;ылап, емдеудiц удайылыгын ;амтамасыз етiп турды. Кейiн бул мейiрбикелер осы емделушшердщ KYтiмiн жалгастыра бердi.
Сонымен ;атар мейiрбикелердiц штатты; командасы улгайтылып, жагдайды багалау мен профилактикалы; шаралард^1, соныц Мнде фармакологиялы; профилактиканы жузеге асыру бойынша будан да сапалы мешрбикелш удеркке кебiрек уа;ыт белдi [17]. Германияда жергШк^ травматологиялы; орталы;тар бар. Осылайша жуйе ауыр жара;ат алган емделушiлердi мейлiнше к;^ICка уа;^1тта тасымалдауга негiзделген. Жyйенiц негiзгi ма;саты ауыр жара;ат алган емделушiлердi ауруханалар арасында жылдам тасымалдау болып табылад^1, себебi оларга таядаугы ауруханада жагдайын дереу тура^гандырып, будан кейiн ;^1змет керсету децгеш одан да жогары травматологиялы; орталы;;а жеткiзу ;ажет.
Ауыр жара;ат алган емделушiнi уа;^1т тапшылыгынан 6îp немесе ею децгейдегi орталы;;а жеткiзе алмаса, онда жагдайы тура;талган соц оны жогары турган децгейлi мекемелерге ауыстырады [10].
VeStnik KQzfimU № I - 2020
Германиядагы травматологтар KyHÎHe цурса; куысыныц УДЗ секiлдi диагностикалы; шараларга жэне жара;аттар кезiндегi шугыл хирургиялы; емшараларга ;атысады. Дене ;уысында ауыр жара;аттар болган жагдайда бас;а мамандардыц ;атысуымен салааралы; тэсiл цолданылады. Травматологиялык; ортальщта емделушiге кемек керсету кезiнде саба;тасты; ауруханага дейiнгi шаралардан бастап ак;ыргы емдеуге, мейiрбикелiк KYтiмге, амбулаторлы; ба;ылауга, ас;ынуларды емдеуге жэне оцалтуга дешнп бiрыцFай команда орындайтын барлы; ;ажетт шаралар ар;ылы ;амтамасыз етiледi. Бул жогары децгейде командалы; жумысты жэне ресурстардыц бас;арылуын ;ажет ететiн ауыр жара;ат алган емделушiлер Yшiн эйресе мацызды.
Травматологиялы; орталы;;тардыц ;узыретше оцалту, амбулаторлы; ба;ылау, диагностика жэне ас;ынуды емдеу кiредi [18].
Yшжылдык; бiлiмi бар мешрбикелер созылмалы жэне жiтi ауруы бар емделушiлердiц емi, ;алпына келуi жэне кауiпсiздiгi Yшiн жауап бередъ Дэрiгерлердiц жетiспеушiлiгi мен экiмшiлiк талаптардыц 0суiне байланысты дэрiгерлер ЖYKтемесiн жецшдету Yшiн 0кiлеттiктердiц бiр белiгiн метрбикелерге табыстау мэселесi ;ойылып жатыр. Эйтсе де кейбiр жагдайларда арнайы бШктШп мер сертификаты бар мейiрбике дэршерд де алмастыра алады. Ол Yшiн дипломнан кейiнгi бакалавр бiлiмi ;ажет болады. Кепсалалы команда ;урамына гаретш мейiрбикелер травматологиялы; кемек керсетуде мацызды рел ат;арады, емделушiлердi операцияга дайындау, емдеу жоспарларын TYзету жэне емделушiлердi операциядан кейiн ез-езiн KYтудi Yйрету Yшiн жауап бередi. Сонымен ;атар стационарлы; KYтiмге кiретiндер: емделушiнiц ;ажеттШктерше ;арай жоспарлау, оныц KYЙiн ;адагалау, негiзгi KYтiмдi орындау, ;ужаттама ЖYргiзу, несеп катетерiн, назогастральды TYтiк орнату, жараны емдеу жэне тацу, дэр>дэрмек дайындау. Буган тамыр iшiне ;уйылатын жагдай кiрмейдi, себебi оны ^р^нды терапия белiмшесiндегi мейiрбикенiц езi жасайды [19].
Англияда ауруханага дейiнгi децгейде жара;аттар сурыпталады. Ол нау;астыц жалпы халiне, жараныц механизмi мен ауырлыгына негiзделген. Ауыр жара;ат алган емделушш ауруханага жеткiзу уа;ыты 45 минуттан аспаса, онда тыныс жолдарыныц обструкциясы секiлдi емiрге ;ауш тендiретiн ауыр жагдайлардан бас;а, оны сол жерге барлы; ауруханаларды айналып етiп жетгазедь
Бул уа;ыттан ас;ан жагдайда, ауыр жара;ат алган емделушiлерге реанимация жасап, емiрге ;ауш тендiретiн жагдайда шугыл кемек керсетуге болатын таяудагы травматологиялы; белiмшеге жеткiзедi. Арнайы мамандырылган хирургтардыц жетiспеушiлiгiнен емделушiлердi ;ажет болса, а;ыргы емдеу Yшiн будан да жогары децгейдегi орталывда жылдам ауыстырады. Айма;ты; травматологиялы; желiлер Yшiн TYрлi маманды; иелерi болып табылатын медициналы; сарапшылар, соныц iшiнде мейiрбике iсi саласындагы негiзгi сарапшылар эзiрлеген ултты; клиникалы; усыныстар жасалды. Эр айма; бул усыныстарды езiнiц ыцгайына ;арай бешмдеп алды. ¥сыныстар емделушiнiц ауруханага дейшп кемектен, ауруханага ;абылданып, реанимациядан соц, а;ыргы KYтiм мен оцалуына дешнп жолын ;амтиды.
Iрi травматологиялы; орталы;тарда TYрлi жара;ат кезiнде кешендi жэне а;ыргы емдеудi жэне оцалтуды ;амтамасыз ету Yшiн ;ажеттщ бэрi бар. Травматологиялы; команда тэулiк бойы жумыс ктейдъ компьютерлiк томография жэне магнитт>резонансты; томография секiлдi дерлiк барлы; диагностикалы; рэсiмдер NICE усыныстарына сэйкес келетш уа;ытта жасалып турады. Ягни алпыс минут бойы 90% емделушi сканерлеуден етед [20].
Жетекшiсi бар команда ;урамына эдетте жедел кемек белiмшесiнiц дэрiгерлерi, анестезиолог-дэрiгерлер, ортопед-дэрiгерлер жэне хирур дэршер, кейде радиологтар, нейрохирургтер жэне ;ар;ынд^1 емдеу дэрiгерi гаредь Травматологтар командасы персонал мен жабды;ты
емделушiнiц келiсiне жоспарлап ;ою Yшiн алдын-ала хабардар етiледi [11].
Мейiрбикенiц мiндеттерiне, эдетте дэр>дэрмек тарату, емделушiнiц халiн багалау, тамыр шже дэрi ;ую, жарага купм жасау жэне бас;а да клиникалы; мiндеттер кiредi. Бас;а санаттардан эйрессе ажыратып керсетуге болатыны -мамандырылган, практикамен айналысатын агылшын мейiрбикесi. Оныц ;;узыре^ дэрiгердiкiне у;сас, бiрак; ез элеуетш негiзiнен амбулаторияда немесе жедел медициналы; кемекте жузеге асырады.
Журпзшген зерттеулер бойынша Англияда эр турлi жара;ат алган емделушiлермен ;арым-;атынас ;уруда мейiрбикенiц релi мацызды екен. Зерттеулер бойынша аны; болгандай, Англия, сондай-а; Бельгия, Финляндия, Ирландия, Нидерланды, Норвегия, Испания, Швеция жэне Швейцария сынды сепз еуропалы; мемлекетте мейiрбикелер штатыныц ;исындыгы, олардыц бiлiмi медииналы; кемект кеп децгейде керсетуге жэне ауруханалардагы елiм-жiтiммен жэне емделушiлердiц ырзалыгымен байланыс;а тiкелей эсер етедi екен. Бул зерттеулердщ басым кепшiлiгi АКШ ауруханаларында жургiзiлiптi [21]. Литваныц шугыл жэрдем белiмшелерiнде компьютерлiк томография, рентгенография, МРТ-сканерлеу, жанса;тау белiмiнде немесе операция жасайтын белмеде орналас;ан интервенциялы; радиология, телерадиология ;уралдары секiлдi куш-туш жасала беретiн диагностикалы; зерттеулердiц ар;асында нау;астарга уа;ытылы травматологиялы; кемек керсетшш жатады. Расында, компьютерлiк томография секiлдi диагностика турi 60 минуттан уза; жасалады.
Эдетте, Литваныц травматологиялы; орталы;тарында травматологтар командасыныц жетекшiсi, шугыл хирургиялы; кемек керсететiн дэрiгерлерге тура;ты турде ;атынай алу MYMкiндiгi, ортопедиялы; жара;аттар бойынша арнайы маманд^1рылган операциялы; белiмше, ;ар;ынды емдеу белiмшесi, жт ауру багытындагы маман, ;ан ;ую бойынша маманныц кецесi, ;ан ;ую бойынша протоколдар жэне т.б. болады. Сонымен ;атар медициналы; персонал арасында жара;ат кезiнде шугыл кемек керсету бойынша тренингтер ЖYЙелi турде етгазедь Литвада жургiзiлген зерттеулер емделушiлер жешнде, соныц iшiнде олардыц оцалтудан етуi женiнде жазбалард^1ц толы; жургiзiлмеуi салдарынан травматологиялы; кемектiц керсетiлуi женiнде толы; келемде мэлiмет алуга болмайтынын керсетть
Сонымен ;атар ултты; травматологиялы; жуйенщ кемек керсету стандарттары, соныц шшде ЖYЙенi, ауруханага дейiнгi кемектi, шугыл жэрдем белiмшесiнде нау;астарды ;абылдау мен реанимациялы; шаралард^1, сондай-а; а;^1ргы кемек пен оцалтуды уйымдастыру бойынша ултты; стандарттард^1ц жогы улкен мэселе болып табылады. Литвалы; мейiрбике кызметi туралы стандарттан мейiрбикенiц мынадай лауазымд^1; мiндеттерi аны; болд^1: денсаулы;ты ныгайту жэне аурулардыц алд^1н алу; нау;астарды тама;тандыру жэне куту; аурухана гигиенасын са;тау; кец таралган аурулардыц клиникалы; симптомдарын бiлу; медициналы; аспаптардыц жумысын жэне олардыц бас;арылуын бiлу; дэрi-дэрмектiц фармакокинетикасы мен фармакодинамикасын, дэрiнi са;тау ережелерi мен олард^1 пайдалану тэсiлдерiн бшу; медициналы; оцалту эдiстерi мен ;уралдарын бiлу жэне стационарлы; белiмшенiц турше ;арай кептеген бас;а арнайы мшдеттер. Шугыл жагдайларда мейiрбике ;амтамасыз ете алатын 39 препарат ;арастырылган [23]. Кытайда о;ига орнына келген дэршердщ басты мiндетi -бул жара;ат алган адамд^1 ауруханага жеткiзiп салу болып табылады, бул арада оныц ауыр жара;ат кезшде шугыл кемек керсету ушш машы;тары мен бiлiмi жеткiлiктi емес. Ауруханага жеткiзiлген нау;ас кецесшi дэрiгердiц ;абылдауын кутiп, кемек алу ушш алтын уа;ытын жогалтып жатады. Турлi белiмшелердегi дэрiгерлер тш^ нау;асты ;абылдамай, езiнiц бейiнi бойынша жумыс;а гана то;талад^1 да, емделушшщ халш елемей жататыны бар, себебi дэрiгерлердiц кебiсi кептеген жара;аттардыц диагностикасы мен оларды емдеу жолдарына тутастай
;арамайды. Бул кебшесе ;айталап тексеруге, диагноз ;ою мен емдеудеп iркiлiске экеп согады.
Ауруханада жетекшга, стандартталган емшаралары, к¥ткару критерийлерi жо; уа;ытша команда ;¥рады. Емделуш^е кебiнесе эр TYрлi жерде эр TYрлi команда ;;ызмет керсетедi. Бул кемек керсеткен кезде жацылыстарга экеп, емдеудщ нэтижелiлiгiн темендетедi.
Осылайша эр TYрлi мамандар емделушiнiц KYЙiн, емдеу эдктерш TYрлiше багалап, эркiм езшщ бiлгенiнше кемек керсетедi. Травматология саласындагы бiлiм тапшылыгы дигноздыц аны;талмауына, дурыс ;ойылмауына экеп, MYгедектiктiц немесе елiмнiц себебi болып жатады. Оцалту да уан;ытылы етпей, TYрлi асн;ынуларга экеп согады. Мундай жагдай Кытай ауруханаларыныц басым кепшiлiгiнде орын алган. Алайда кейбiр ауруханаларда еуропалы; жэне америкалы; yлгi бойынша дэрiгерлер мен метрбикелер бiрлесiп жумыс iстейтiн травматологиялы; орталы;тар ;¥рылган. Десе де, бул орталы;тар ;андай жа;сы болмасын, тутас жуйе ;урмастан, бyкiл ецiр бойынша травматологиялы; кемек децгейiн жа;сарту yшiн жетгалшт емес.
Кытайдыц медициналы; тэжiрибесi адамдардыц купмге деген алуан TYрлi кажеттiлiктерiн ескерш, олардыц тацдауын сыйлайтын жэне ;аушйз KYтiмдi ;амтамасыз ететiндей, емделушiнiц ыцгайына ;арай бейiмделмеген. Есесiне ауруханаларда нау;астардыц KyTiMi бойынша стандарттар бар.
Бул стандарттарга сэйкес метрбикелер купм бойынша мiндеттердi орындап, емделушiлерге медициналы; кемек керсетедi, дэр^ерлерге диагностикалы; шаралар мен емдеу шараларын орындауда кемектеседi, емделушiлердiц жагдайын ба;ылап турады, ;андай да езгерiстер бай;аса, дэрiгерлерге уан;ытылы хабарлап отырады, емделушшерге санитарлы; ережелердi тyсiндiрiп, оцалту бойынша кецес берш, психологиялы; ;олдау керсетедъ
Еуропадагы тэжiрибеге у;сас, Кытайда да ауыруды багалау, ;улау каупiн жэне дененщ ойылу каупiн багалаудыц бiрдей шэкiлдерiн ;олданады. Жу;паны ба;ылау жэне мешрбикелш удеркт бас;ару теориясы бойынша нускаулыктары да бiр-бiрiне у;сас [24,7]. Ресейде емделушш сурыптамадан еткiзiп болган соц, тиiстi децгейдегi травматологиялы; орталывда жеткiзедi де, ол жерде шок;а ;арсы эрекеттерге арналган хирургиялы; белiмше, жанса;тау белiмi, ^р^нды емдеу белiмi, TYрлi диагностикалы; белiмдер жэне ;ан ;ую белiмi мiндеттi турде болу керек. Кажет болса, бул тамыр хирургиясы белiмi жэне нейрохирургиялы; белiмдер болуы мyмкiн. Ол жерде маман дэр^ерлерден бас;а операциялы; мейiрбике де кемек керсетуi мyмкiн. 9мiрге ;ауш тендiретiн жагдайлар TYзетiлгеннен соц емделушш травматология белiмшесiне ауыстырады.
Бул реттегi медициналы; кемек профилактика, диагностика, емдеу, сондай-а; медициналы; оцалтудан турады.
Травматологияда мейiрбикенiц ат;аратын релi алуан TYрлi жэне сан н;ырлы, ол психологиялы; кемек, емделушМ операцияга дайындау, соныц iшiнде зерттеулерге дайындау аспектiлерiнен, дэрiлiк емшараларды орындау, KyTiM жасау жэне асн;ынулардыц алдын алу, емделушi мен оныц туыс;андарына бiлмейтiн нэрселерiн уйрету, эмдэм бойынша кецестер, стационарда жату уа;ытын к;ыскартудан жэне т.б. эрекеттерден турады [25].
Бугал дyниежYзiнде медицина патерналистiк устанымнан емделушiнiц ыцгайына бейiмделген устанымга кешть Бул устанымга сэйкес эрбiр адам басты субъект болып табылады, жэне медициналы; ;ызмет керсеткен кезде ;андай да шешiм ;абылдамас бурын онымен кецесу ;ажет. Осылайша емделушiнiц автономияга, ез тагдырын езi шешуге, устанымдары мен ;ундылы;тарына сыйласты;пен ;арауга деген ^^^гары жузеге асырылады [26]. ДС¥ айтып отыргандай, медициналы; кемек керсететiн бiрде бiр команда бyкiл дyниежYзiндегi денсаулы; са;тау жyйесiнiц ¥йытн;ысы болып табылатын мейiрбикелердiц н;ызметш0з жумыс iстей алмайды. 9йткенi на; осы мейiрбикелер емделушшердщ денсаулыгын ныгайту,
ас;ынулардыц алдын алу, емдеу жэне куту бойынша жумысты ат;арады. Мейiрбикелiк iстi дамыту идеялары денсаулы; керсеткiштерiн жа;сартып, Денсаулык-2020 саясатыныц ма;саттарына ;ол жеткiзуге мyмкiндiк беретш, емделушiнiц ыцгайына бейiмделген устанымга, жогары сапа стандарттарын са;тауга багытталган.
Мешрбике id ДС¥-ныц денсаулы; са;тау министрлiктерiмен езара ынтыма;тастыгыныц басты салаларыныц бiрi болып табылады, ол мемлекеттердiц мешрбикелерд жумыс;а ;абылдау, даярлау, олардыц ^^^тары мен мyмкiндiктерiн кецейту кажеттiлiгi туралы хабардарлыгын арттыруга багытталган [27].
«Денсаулы;-2020 саясатыныц жузеге асырылуын ;олдау аясында алдыцгы ;атарлы мейiрбикелiк жэне акушерлш тэжiрибе yлгiлерiнiц еуропалы; жинагында» кел^ршген ахуалды; зерттеулер, «Аягы кесiлген емделушшерд о;ыту жэне физикалы; белсендiлiгiн ертеден бастау туралы» Ресейдеп мейiрбикелер туралы зерттеулер жэне Германиядагы «Ауыруды то;тату практикасын жа;сарту туралы» зерттеулер ете ;ызы;ты.
Ресейде палата метрбикесшщ кецейтiлген мiндеттерi емделушiге жараны куту, жеке гигиена, физикалы; жэне тыныс алу жаттыгуларын yйретудi кездеген. Эр емделуш^е кyнiне отыз минут белшетш. Осыныц ар;асында емделушiлер уэжш тауып, белсендi кимыл-козFалысын эдеттегiден ертерек (терт - алты кун бурын) бастаган, жэне жаралары да тезiрек (терт кун бурын) жазылган. Сауалнама барысында емделушiлердiц 99,5%-ы керсетiлетiн ;;ызмет сапасына разы болды.
Германияда мейiрбикелерге ауыруды то;татудыц ултты; стандарттарын уйреткен. Бул зерттеу мешрбикелердщ ауыруга бага берш, оны токтаткан кезде ауырсыну синдромын тиiстi турде емдегенiн керсеттi. Бул мысалдар травматологиялы; белiмшелердiц жагдайында, сондай-а; халы;тыц ;артаюын, нау;астард^1ц кажеттiлiктерiнiц бузылганын ескергенде, мейiрбикелер медициналы; ;ызмет керсетудщ барлы; кезецдерiнде кауiпсiз, сапалы, колжетiмдi жэне оцтайлы ;ызмет керсетуде таптырмайтын ресурс болып табылатынын керсетедi. Ал еюлеттштердщ кецеюi мейiрбике кызметтерiн жогары сапалы етiп, ец басты ма;саттардыц бiрi - адамныц мейлiнше тезiрек ;алпына келуiне/ортаFа бейiмделуiне жэне бас;аларга масыл болып ;алмауына кемектеседi [28]. Жара^ат алFан науцастарFа стационар децгешнде кYтiм жасау кезiнде мей1рбикелерд1н цызметш уйымдаст^1рудыц отандык тэжiрибесi. КР Денсаулы; са;тау саласын дамытуд^1ц 2016-2019 жылдарга арналган «Денсаулы;» мемлекеттiк багдарламасын жузеге асыру аясында магистралды автомобиль жолдарыныц бойында орналас;ан ауруханалард^1ц тесек-орын ;орын ;айта бейiндеу ар;^1лы республикалы; мацызы бар автомобиль жолдарыныц авариялык-кауiптi учаскелершде кажеттi медициналы; жабд^1;пен, реанимобильдермен жэне санитарлы; авиация кезiнде тiкушактард^Iц ;ону алацдарымен жабд^1;талган кырык жол медициналык-K¥ткару орны (ЖМКО) ашылды. 2017 жылы халы;ты мейiрбикелермен ;амту децгейi 10 мыц адамга жетпiс уш ;урад^1.
Халы;ты а;параттандыру жумыстары ЖYргiзiлiп жатыр -акпараттык та;талар орнатылады, тшт уйымдарда жол журу кауiпсiздiгi бойынша буктемелер, акпараттык ундеу пара;тары таратылады, бейнероликтер керсетiледi [29]. Ауданды; орталы; ауруханаларда ауданаралы; травматологиялы; белiмшелер ашылып, кажеттi травматологиялы; мукэммал сатып алынад^1. Осы шаралардыц барлыгы жедел жэрдемнщ о;ига орнына жету уан;ытын к;^ICкартып, уа;ытылы шугыл жэрдем керсетуге мумгандш бередi. Ал GPS-жуйемен жабдыщталган БiрыцFай диспетчерлiк ;^1змет о;ига орнына травматологтар командасын жiберуге мyмкiндiк береда [30].
Каза;станныц улангайыр аумагын, келш
магистралдарыныц ¥зактыFы мен олардыц кушн ескере отырып, Нурсултан Назарбаев Каза;стан Республикасы Президентiнiц «Болаша;тыц iргесiн бiрге ;алаймыз!» атты
VeStnik KQzfimU № I - 2020
Каза;стан хал;ына Жолдауында 2015 жылга дейiн санитарлы; авиация му;тажы ушш кемшде он алты тшуша; уйымдастыруды тапсырган. 2014 жылдыц езшде-а; жиырма бес тшуша; ;олданылд^1, соныц шшде жетi т^уша;™ жеке эуе компаниясы ;олданды. Санитарлы; авиация нау;асты тасымалдаумен ;атар операциялар жасайды, консультация журпзед, донор агзалар мен биоматериалдарды тасиды. 2010 жылгы КР «Денсаулы; са;тау уйымдарыныц Yлгi штаттары мен штат нормативтерше» сэйкес ауруханалардагы травматологиялы;-ортопедиялы; бешнд мейiрбикелерге гипс тацу, жара тацу, ЕДТ (емдш дене тэрбиеа) бойынша лауазымдар, операциялы; мейiрбикелер, емдэм бойынша жумыс ктейтш мейiрбикелер, емдеу белмесшщ мейiрбикесi, анестезист-мейiрбике лауазымдары, сондай-а; операциялы; белме мен белiмшелердiц ага мешрбикеа лауазымдары ;арастырылган. «2009 жылгы Денсаулы; са;тау саласы к;ызметкерлерi лауазымдарыныц бШктшш сипаттарына» сэйкес травматологиялы; белiмшенiц бакалавр дэрежел^ «кец тэжiрибелi» мейiрбикесi ез ;ызметш мейiрбикелiк Yдерiстiц бес кезещне (тексеру, бузылган к;ажеттiлiктердi аны;тау, араласу жоспарын ;уру, оны жузеге асыру жэне ;олданылган шаралардыц нэтижелiлiгiн багалау) сэйкес ат;арады; техникалы; децгейдегi жэне кэаби бiлiмi бар мейiрбикелердiц ;ызметш, соныц iшiнде дэрiгердiц жазып берген нус;ауларыныц орындалуын ба;ылайды; емделушiге жэне оныц отбасы мушелерiне жалпы купм жэне ауруды бас;ару ережелерiн уйретедь С9С (салауатты емiр салты) насихаттайды, дэрiлiк заттарды, ;ан препараттары мен ;ан алмастыргыштарды са;тайды жэне есебш жургiзедi; мейiрбикелiк ;ужаттама жургiзедi, соныц шшде электронды; ;ужаттама ЖYргiзедi; А1Ж (аурухана iшiндегi жу;палардыц) алдын алуын ;адагалайды; эдеп пен деонтология ;агидаларын, iшкi ецбек тэртiптемесiн, ерт ;аушаздщн жэне т.б. са;тайды; мейiрбикелiк нус;аулы;тар мен протоколдарды, сондай-а; мейрiбике кшдеп сапаны жа;сартуга ;атысты бас;а да ;ужаттарды
эзiрлеуге ;атысады.
2009 жылгы «Денсаулы; са;тау саласы ;ызметкерлершщ лауазым номенклатурасына» сэйкес ендi кец тэжiрибелi мейiрбике ултты; реформалардыц ар;асында жогары о;у орнын бiтiрген, жогары медициналы; бiлiмi бар мамандардыц лауазымына жат;ызылады. Техникалы; бтмнен бастап бакалавриату дейiн мамандырылган мешрбике ез мiндеттерiн кец тэжiрибелi мешрбикенщ немесе дэрiгердiц басшылыгымен орындайды. Ол емделушшщ жагдайы мен ;ажеттшштерш багалап, бул деректердi кец тэжiрибелi мешрбикеге жэне/немесе дэрiгерге берiп, емделушiге мешрбикелш кутiмнiц толы; кешенiн керсетедi; емделушш диагностикалы; зерттеулерге, оперативтi араласуларга дайындайды, дэрiлiк заттарды енгiзедi; физиотерапиялы; емшараларды жасайды; жара тацып, жарага купм жасайды; турлi емдеу шараларын жасап жат;ан дэрiгерге немесе кец тэжiрибелi мейiрбикеге кемекшiлiк етедi; ;ужаттама журпзед жэне т.б. Эмдэм бойынша жумыс жасайтын мейiрбике медициналы; мекемеде емдш тагамды уйымдастырумен айналысадь Травматологиялы; белiмшенiц ага мейiрбикесi денсаулы; са;тау уйымыныц цурылымд^!; белiмшесiнiц жетекшiсi болып саналады жэне ез ;узыретшщ шегiнде уйымдастырушылы; жумысты ат;арып, белiмшенiц жумыс улпй мен эдiстерiн жа;сарту бойынша ;ажетт шаралар ;олданады.
Каза;станда жара;аттар кезiндегi ауруханага дейiнгi кемектiц уйымдастырылуы «КР-да жедел медициналы; жэрдем керсету ;агидаларында» реттелед. Осылайша аудандщ ;осал;ы станция диспетчерi ша;ыру алган сэттен бастап бес минуттыц шшде а;паратты ецдейдi жэне жеделдк бойынша сурыптайд1 да, оны жедел жэрдем бригадасына жiбередi. Бригада фельшерлер мен дэрiгерлерден ;уралад1.
Диспетчер ша;ыру алган сэттен бастап бригаданыц жету уа;ыты жеделдiк санатына ;арай 10 минуттан 60 минут;а дешн ;урайды.
Жара;аттар бiрiншi жеделдiк санатын ;урайды жэне шугыл жэрдем керсетiлгеннен соц емделушi емiрiне ;ауш тенген жагдайда, таяудагы арнайы мамандырылган жэне жогары технологиялы; медициналы; кемек бере алатын медициналы; мекемеге жетгазшед.
Емделушi ауруханага жеткiзiлген сэттен бастап дэршер он минуттыц Мнде, ал емiрге ;ауш тенiп жат;ан уа;ытта -оны дереу ;абылдауы тиiс.
Будан кейiн ;абылдау белiмiнiц мейiрбикесi емделушшерд Триаж ЖYЙесi бойынша сурыптайды (эр емделушiге 60 секундт;а дейiн) жэне оларга жэрдемнiц жеделдгше ;арай жасыл, сары немесе ;ызыл TYCтi (жедел кемек ушiн) бирка беред.
Жедел жэрдемнiц ;абылдау белiмiнде шугыл операциялар мен ^р^нды емдеу журпзшед.
Ауыр жара;ат алган емделушшер ;ар;ынды емдеу белiмiне TYсiп, онда оган реанимациялы; кемек керсетiледi. Шугыл операция жасау ;ажет болганда наркоз бен анестезияны операция белмесiнде реаниматолог жасап, будан кешн нау;ас стационардыц травматологиялы; белiмшесiне жат;ызылады.
Кейбiр жагдайларда санитарлы; авиациямен кешiру ;арастырылган.
Травматологиялы; белiмшедегi мейiрбике кызметi медициналы; уйымныц шю СОР-мен (стандартты операциялы; рэсiмдермен), жеке ецбек шартымен жэне бас;а нормативтiк-кукыктык ;ужаттармен реттеледi. Травматология, кептiк жара;ат белiмшесiнде кепсалалы ауруханалард^1ц негiзiнде арнайы мамандырылган немесе жогары децгейде мамандырылган кемек керсетiледi, жара;ат алган емделушшерд емдейдi, кезец-кезецiмен операциялар жасайды, зертханалы;-;уралды; диагностика жургiзедi, ауруханалы; оцалту кезецш орындайд^1. Медициналы; ;ызметкерлер эргам ез саласында Yздiксiз бiлiм алады.
Белiмше барлыгы 37 атаудан туратын минималд^1; кажеттi жабд^1;пен ;амтамасыз етшедъ
Емделушi ауруханага тусен KYнi дэршер ;арап шы;;ан соц оган ;ажета ем мен диагностиканы жазып бередъ Медициналы; персонал, атап айт;анда мешрбикелер емдеу-диагностикалы; рэсiмдердi жургiзедi, дэртк препараттармен, емдiк тама;пен жэне купммен ;амтамасыз етедi.
Стационарлы; емде журген пациент сыр;аты женiнде толы; а;парат алады.
Медициналы; керсетулер бойынша емделушi емiн жалгастыру Yшiн бас;а стационарларга жiберiлуi MYMкiн. 2009 жылгы «Халы; денсаулыгы жэне денсаулы; са;тау жуйеа туралы» Кодекстiц 47 б. 1,2-т. сэйкес емделушiлердi кун сайын емдеушi дэрiгер ;арап, тэулiк бойы мешрбикелер кутедъ
Оперативтi ем алган емделушшер травматология белiмшесiне немесе жанса;тау жэне ^р^нды емдеу белiмшесiне тускен алгаш;ы куннен бастап организмнiц жара;ат;а байланысты жалпы реакциясыныц жэне гиподинамияныц алдын алу ушш гемодинамикасы мен непзп емiрлiк мацызы бар параметрлерi тура;танган сэттен бастап емдiк дене шыныщтыру жэне физиотерапия маманыныц консультациясынан соц ерте оцалту шараларынан етедi (бiрiншi оцалту кезецi). Оцалту журек-тамыр жуйей мен тыныс органдарыныц кызметiн жа;сарту, организмдi дене ЖYKтемесiне бейiмдеу, регенерациялыщ-репаратив^ YДерiстердi кушейту Yшiн ;анайналымын ныгайту, мугедектiктiц алдын алу жэне жумыс;а жарамд^1лы;тыц бузылуына жол бермеу ушш булшы;ет гипотрофиясы мен шорбуынныц алдын алу ;ажет.
Емделушшщ арнайы функционалды; белсендiлiк шэкiлдерi оцалтуд^1ц нэтижелiлiгiн багалау Yшiн ;олданылад^1: Бартел индексi (кунделiктi тiршiлiк ;арекет^ тама;тану, киiну жэне т.б. белсендшш индексi); Карновский индексi (белсендiлiктi аны;тайд^1); булшы;ет KYшiн багалау шэкiлi; салдануды багалау шэкiлi, гониометрия (ая;-;ол буындарындагы ;озгалыс келемiн багалау).
Стационарлы; емдеуден соц емделушМ будан эрi ба;ылану yшiн жергiлiктi емханага жiбередi.
Жiтi жагдай то;таган соц кемекке му;таж (езi-езiне ;;ызмет керсете алмайтын, кyнi-тyнi ;арауды кажетсiнетiн) емделушiлерге аурухананыц медициналы; оцалту белiмшесiнде, оцалту орталыгында немесе шипажайда 14 кун шамасында екiншi оцалту кезецiн белгiлейдi. Yшiншi оцалту кезецi барысында биоэлеуметтiк функциялардыц бузылысы женделмесе, 20 кyндiк yшiншi кезец тагайындалады.
Травматологиялы; кемектi уйымдастыру туралы аталып кеткен буйрыщтарда тшелей рел керсетiледi, ал мейiрбикенiц тшелей лауазымды; н;ызметтершщ орындалуы керсетiлсе де, жумысы жанама болып табылады, Диссертацияныц бiрiншi тарауын жиынты;тай келе, сондай-а; халыкаралык мемлекеттердiц жара;аттар кезiнде керсетшетш кемегiн талдай отырып, мынадай ;орытынд^1 шыгаруга болады.
1. Каза;станда мешрбикелердщ соныц iшiнде травматологиялы; белiмшелердегi мешрбикелердщ н;ызметш реттейтiн негiзгi нормативтiк-к¥Kыктык актшердщ (НКА) ^иы;™; ;оры жеткiлiктi турде эзiрленбеген. КР ДСДРО-ныц 2017 жылгы «Медициналы; уйымдарда клиникалы; жэне клиникалы; емес ендiрiстiк yдерiстердi стандарттау, енпзу жэне ;агалау туралы» эдiстемелiк усыныстарында эр жеке медициналы; уйымда стандартты операциялы; рэсiмдер (СОР) жекеше эзiрленетiнi керсетiлген, себебi олар белiмшенiц ерекшелМн, кажеттi ресурстардыц кажеттiлiгiн жэне бас;а да TYрткiжайттарды ескеруi тиiс. Бул СОР-лар, эдетте, бурыннан эзiрленiп болган КР ДМ ;олданыстагы клиникалы; протоколдарына сэйкес эзiрленедi, жэне мезгiлiмен езгертшетш ендiрiстiк НКА-га жатады.
2. Каза;станныц травматологиялы; орталы;тарыныц децгей-децейге белшбеу оныц осы жумыста ;арастырылган бас;а елдерден езгешелiгi болып табылады. Шалгайдагы айма;тарда ауруханага жат;ызу уа;;ыты узартылады, себебi ауыр жара;ат алган емделушi кемiнде арнайы мамандырылган кемек керсететш стационарга жеткiзiлуi тиiс. Дегенмен мундай желшерд дамытуга елеулi ;адамдар басылып жатыр: республикалы; мацызды бар автожолдарда ЖМКО ашылып, реанимобильдермен жабды;тау, санитарлы; авиацияны дамыту, травматологиялы; кемект уйымдастыруга байланысты зацнаманыц жетiлдiру жумыстары ат;арылуда.
3. Германия мен АКШ-дагы травматологиялы; н;ызметт уйымдастыру yлгiсi ете ^зы; - команда емделушiнi реанимация мен жагдайды тура;тандырган сэттен бастап журпзед жэне негiзгi диагностиканы орындайды. Мундай жагдайда медицина кызметкерлерi емделушшщ жагдайын усак-TYЙегiне шейiн бiледi, осылайша медициналы; кемектiц сапалы саба;тастыгы жэне командада жетекш^е багына отырып, емдеудщ бiрiздiлiгi ;амтамасыз етiледi.
4. Бiркатар зерттеулердiц нэтижелерi бойынша травматология белiмшесiндегi адамныц емiрi мен денсаулыгы мешрбикелердщ бШктшшне, штатты; кестеге, сабактастыкка тшелей тэуелдъ Каза;стан денсаулы; са;тау жуйесш уйымдастыруда жэне осы багытта елеулi реформалар ЖYргiзiп, олар казiргi уа;ытта жузеге асырылып жатыр. Буган бтм сапасы, мейiрбикелердiц жумыспен толы;тай жуктелу^ «Мейiрбикелiк iC» стандарттарыныц эзiрленуi жэне т.б. жа^ызылады.
5. «КР травматологиялы; жэне ортопедиялы; кемек керсетудi уйымдастыру стандарттары» болсын, КР ДМ-ныц 2013 жылгы «Кептiк жара;ат» протоколы болсын, еш;айсысында диагностикалы; жэне емдiк рэймдерд еткiзу мерзiмдерi керсетiлмеген.
1 Выступление МТ СЗ РК Абылкасымовой М.Е. на заседаниии Правительства. - Астана, 2018.
2 Государственая программа РК "Денсаулык;" на 2016 -2019 годы.
3 «Сост. и персп. развития сестр. дела». Начальник отдела развития медицинского образования // РГП «РЦРЗ
4 Кашафутдинова Г.Т. Концептуальные подходы к совершенствованию сестринского дела в РК: дисс. ... д-р.мед.наук - Алматы, 2014. - 36 с.
5 «Зачем Казахстану реформа сестр.. помощи?». Начальник отдела развития медицинского образования РГП «РЦРЗ // Sputnik. - 2018. - С. 3-6.
6 Барыкина Н.В. Учеб. пособие Сестринское дело в хирургии. - Ростов Н/Д: Феникс, 2012. - 246 с.
7 Trauma care syst. in Ch. TaoLiu, Xiang-JunBai. //Ch J of Traumatology. -2018. - Vol. 21, №2. - P. 80-83.
8 Lindkvist M, etc . Tr. team and time to early manag.. during in situ trauma team train. // BMJ Open. - 2016. - №29. - Р. 99111.
9 Paun S., etc. Prehosp. trauma care // Chirurgia (Bucur). -2012. - №107(5). - Р. 564-570.
10 Erntberger A., et al. А trauma netw.. with central.. and ^са1 healthca^ structures. Soc. Traum. Surge // PLoS One. -2018. - №14. - 194-202.
11 McCullough A.L., etc. Earty manag of the sev. injured maj. trauma patient // Br J Anaesth. - 2014. - №113(2). - Р. 234241.
12 Dаmbrаuskas Z., etc. The asses. of and impl.. for Lithuanian trauma serv. Perform. in 2007-2012 // Medicina. - 2017. -Vol.2. - Р. 122-128.
13 Порядок оказ. Мед. помощи населению по профилю "травм. и ортопедия" Приказ МЗ РФ 2012 г.
14 10 year matur.. period in a level-1 trauma center. fermsen A. M. K. etc. // Eur. J Trauma Emerg. Surg. - 2017. - №43(5). - Р. 685-690.
15 Zhang Y., Huang J.H., et al. . An overview of the Am.. trauma system // Chin J Traumatol. -2018. - №21(2). - Р. 77-79.
Т1З1М1
16 Scope of Pract. for N P A Association of NP // Am Ass of Nurse Practit. - 2008. - №55. - Р. 301-309.
17 Samanta D.., Holliday A., et al. An Outcome Analysis of N P in Act Care Trm. Serv. // J Trauma Nurs. - 2017. - №24(6). - Р. 365-370.
18 Johannes A. Sturm, et al. Trauma Care in Ger: An Incl.. System. // Clin Orthop Relat Res. - 2013. - Vol. 471, №9. - Р. 2912-2923.
19 Explore the possib.. towar better Healthcare // World Nurs. and Healthcare Conf. - Berlin, 2017. - Р. 12-19.
20 Haycock J.C., et al. Maj. trauma netw. in Engl. // Br J Anaesth.
- 2014. - Vol.113, №2. - P. 202-206.
21 Ball J. E., Bruyneel L, et al Post-operat. Mortal., missed care and nurse staf. in 9 countr. / / Intern J of Nurs. Stud. - 2018. -Vol. 78. - P. 10-15.
22 Sloane D., Griffiths P., et al. Nurs.. skill mix in Europ. Hosp // BMJ Qual Saf. - 2017. - №26(7). - Р. 559-568.
23 Bend. Prakt. Slaug.. Teises, pareigos, komp. ir atsakomybe" patvirt // Lietuvos resp. sveikatos apsaugos ministro. -2011. - №2. - Р. 367-376.
24 Chen X.H., Chen Y.M., et al. Tr. care constr. under the guidance of county // Chinese J. of Traum. - 2018. - Vol. 21, №5. - P. 256-260.
25 Сосновская А.К. Роль сестр. Перс. в реабил. больных с тр. Позвоночника // VIII Межд. Студ.. науч. Конф. - М., 2016.
- С. 21-23.
26 Detaney Lori Jo. Patient-cent. care as an approach to impr. health care in Aust // The Aus. Journal of NP, Schol. and Res. -2018. - Vol.25, №1. - P. 119-123.
27 Европейское региональное бюро ВОЗ. no дocтoнсту оценить роль медс. и акуш. в обеспечении доступ. услуг здр. для всех и везде . - 2018.
28 Евр. сборник прим. передовой сестр. и акуш. Практики // Здоровье. - 2015. - №8. - С. 51-56.
29 "Страт. план МЗ и соц. развития РК на 2014-2018 годы" // МЗРК от 5 декабря 2014 года № 299.
30 Травм. Являeт. одж>й из вaжн. мед.-соц. прoблeм современн // НИИ травм. и орт. МЗРК. - 2016.
Г.О. Оразбакова, З.Т. Мухаметова, Н.Н. Иванченко
Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова кафедра «Сестринское дело»
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ СЕСТРИНСКОГО ДЕЛА В ТРАВМАТОЛОГИИ
Резюме: Данный литературный обзор раскрывает современное состояние сестринского дела в Казахстане в травматологии и в некоторых зарубежных странах. Проводится анализ сравнения оказания
травматологической помощи при оказании сестринского ухода в нашей республике и других странах. Ключевые слова: травматология в разных странах, сестринский уход, госпрограмма «Денсаулык», медсестринское обучение.
G.O. Orazbakova, Z.T. Mukhametova, N.N. Ivanchenko
Asfendiyarov Kazakh National medical university Nursing Care Department
PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF NURSING IN TRAUMATOLOGY IN KAZAKHSTAN
Resume: This literature review reveals the current state of of trauma care in the provision of nursing care in our republic
nursing in Kazakhstan in traumatology and in some foreign and other countries.
countries. An analysis is made of the comparison of the provision Keywords: traumatology in different countries, nursing, state
program "Densaulyk", nursing education
УДК 615.46:339.13(574)
М.Б. Мырзабаева, Ф.Е. Каюпова, Г.А. Дюсенбаева, К.М. Елшибекова, А.А. Егизбаева
С.Ж. Асфендияров атындагы Казак ¥лттъщмедицинауниверситетi Фармацияны уйымдастыру жэне баскару жэне экономикасы жэне клиникалык фармация кафедрасы
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН, МЕДИЦИНАЛЫК Б¥ЙЫМДАР НАРЬ^ЫНА ШОЛУ
Каз!рг! заманда денсаулъщ сактау жуйесш медициналъщ жабдыктарсыз, диагностикалык куралдар мен шыгын материалдарынсыз елестету киын. Медицналык буйымдар дэршк заттарга Караганда вз!нд!к ерекшел!ктер! бар, ягни олардыц зерттеу эд!стер{, тшмд!л1г! мен кау!пс1зд1г1н багалау, медициналык практикага енг!зу жолдары бойынша белгш б!р ерекшел!ктерге ие. Казакстан Республикасыныц аумагында медициналык буйымдарды внд!румен айналысатын внд!руш1лерд!ц жай-кушн зерттей отырып, Казакстандагы медициналык буйымдар нарыгын талдау фармацевтикалык нарык объектлерI уш!н улкен кызыгушылык тудырады.
ТYйiндi свздер: медициналык буйымдар, медициналык техника, КР Мемлекетт!к т!зшм!, ассортимент, импорт, экспорт, аспаптар, Америка Курама Штаты (АКШ).
К1р1спе. Медициналык; буйымдар медициналык; максатта жеке немесе бiр-бiрiмен уштасып колданылатын кез келген куралдар, аппараттар, аспаптар, жабдьщтар, материалдар жэне езге де буйымдар. Сондай-ак арнайы багдарламалык камтамасыз етудi коса алганда, аталган буйымдарды максаты бойынша колдануга кажетт жэне ендрушшщ аурулардыц алдын алуга, диагностикасына, емдеуге жэне медициналык оцалтуга, адам агзасыныц жай-кушнщ мониторингше, медициналык зерттеулер журпзуге, калпына кел^руге, орнын ауыстыруга арналган баска да керек-жарактармен, функционалдык максаты адам агзасына фармакологиялык, иммунологиялык, генетикалык немесе метаболикалык эсер ету жолымен кке асырылмайтын жуктШк^ болдырмау немесе токтату агзаныц анатомиялык курылымыныц немесе физиологиялык функцияларыныц езгеру1. Медициналык буйымдар, егер олар функционалдык максаты, сапалык жэне техникалык сипаттамалары бойынша салыстырылатын жэне бiр-бiрiн алмастыра алатын болса, езара алмастырылатын болып танылуы MYMкiн [1].
Зерттеу нэтижелерь Соцгы онжылдыкта медициналык буйымдардыц казакстандык нарыгы бiртiндеп кецейе TYCтi. Мундай нэтижелердi бiз мемлекеттiк ^зШмде каре аламыз. КР МБ мемлекеттш тiзiлiмiн талдай отырып, 2019 жылы Казакстанда 6529 атау тiркелгенi аныкталды. Зерттеу мэлiметтерi бойынша, негiзгi импорттаушы болып
табылады: 793 МБ усынатын жэне 12% - га тец фармацевтикалык нарыктыц Yлесiн алатын Ресей. Екiншi орында АКШ пен Германия орналаскан, ол нарыкка шамамен 750 МБ шыгарып, жеке-жеке 11% алады. Yшiншi орында отандык 0ндiрушiлер бар, ол барлык фармацевтикалык нарыктыц 6% - ын алады жэне 424-т болжайды. Сондай-ак, келесi елдер мен нарык Yлесiнiц пайыздык аракатынасын атап етуге болады: Кытай - 7%, Жапония - 3,8%, Корея - 3,7%, Италия - 2,8%. Швейцария -2,7%, Yндiстан - 2,4%, Польша - 2,3%, Франция - 2%, Беларусь - 1,6% [2].
Жалпы, КР медициналык буйымдар нарыгыныц кeлемi $380 млн-нан кем емес (кeлемi импорт/экспорт/ендрк деректерi, сондай-ак нарыкка катысушыларды сараптамалык багалау негiзiнде есептелген). Эр TYрлi сарапшылар тутыну курылымындагы импорт Yлесiн эртYрлi багалайды, бiрак олардыц барлыгына КР-дагы медициналык буйымдар нарыгы импортка тэуелдi болып табылады жэне импорттыц орташа Yлесi 90% - га тец. Импорт курылымында ец Yлкен Yлес iшкi жэне сырткы протездеуге арналган буйымдарга (17%), рентген сэулесшщ негiзiндегi аппараттарга (11%), сондай-ак электрдиагностикалык аппаратурага (10%) тиест. 9кiнiшке орай, жергiлiктi кэсiпорындар медициналык буйымдардыц ете шектеулi ассортиментiн шыгарады. Ол мыналарды камтиды: медициналык ктм, бiр реттiк
