CC BY
47
VeStnik KaznmU № I - 2020
УДК 614.253.52:616-083
Г.О. Оразбакова, Р.Б. Сулейменов, М. Эд1л
Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д. Асфендиярова
ПАТРОНАЖ МЕДИЦИНСКИХ СЕСТЕР: АУТРИЧ- СИСТЕМА СЕСТРИНСКОГО УХОДА В ПЕРИОД УКРЕПЛЕНИЯ ЗДОРОВЬЯ
В данной статье раскрываются этапы становления и развития патронажной сестринской службы в европейских странах, роль в общественном здравоохранении, роль в укреплении здоровья в сообществе, патронажное/аутричное обслуживание, учебный процесс и место в обществе.
Ключевые слова: сестринское дело, сестринский уход, укрепление здоровья, сестринский-аутрич патронаж
XX гасырдыц сощы онжылдыгы бугал Еуропа бойынша, эйресе Оцтустш-Шыгыс Еуропа елдершде басталган денсаулы; са;таудыц iрi реформаларымен ерекшелендь Денсаулы; са;тау саласындагы зерттеулерге инвестицияларды азайтып, к0бiнесе медицина
цызметкерлерш дайындау ушш кеп жумыстар ат;арылды. Бул елдердеп мемлекеттiк денсаулы; са;тау к;ызметтерi сощы 15 жылда кеп 0згерiстерге ушырады. Денсаулы; са;тау саласына дурыс мэн бершмей, бас;а да кептеген мэселелердщ ай;ын болуына байланысты жеткiлiктi децгейде назар аударылмай, кебiнесе халык;тыц денсаулыгын ныгайтуга багытталмаган, политикалы; езгерiстер орын алды. Кейiн келе цогамдык; денсаулы; са;таудыц мэнiне байланысты-денсаулыцты ныгайтуга жэрдемдесу жэне барлы; халы;тыц денсаулыгына ерекше кещл беле отырып, ауру мен мугедектштщ алдын алу - осы к-шаралардыц принциптерi сощы уа;ытта цогамдык; денсаулы; са;тау саласында халывда непзделген к-шаралар ретiнде улкен езгерктерге ушырады. Екiншi жагынан, нау;астардыц ауруханада болу узацтыгы цысцарды. Соган байланысты ауруханадан ерте шыгару, еткiр нау;ас адамдардыц уйде медициналы; арнайы купм,щ ;ажет ететiндiгiне алып келдi. Ал алгашцы медициналы;-санитарлы; кемек угаметтщ реформаторлы; шараларыныц басты назарында болды. Нэтижесiнде, денсаулы; са;таудыц царжылык; ресурстарын ауруханаларда шугыл кемекке аз келемде беле отырып, жалпы кемекке ;арай бiртiндеп ыгыстыру бай;алды.
ОцтYCтiк-ШыFыс Еуропа елдершде, эйресе бурынгы жа;сы дамыган Югославия елдерiнде, кецейтiлген медициналы; ;ызмет керсетудiц бiр танымал тужырымдамасы бар, оган медициналы; агарту жэне денсаулы;ты ныгайту, Yйге медициналы; кемек керсету жэне цауымдык; децгейдегi к-шаралар гаредъ Ол мейiрбикелердiц патронажды; цызмет^ мейiрбикелердiц Yйде кемек керсету цызмет^ халы;пен жумыс бойынша мейiрбикелердiц цызмет жэне т.б. эртYрлi атаулармен белгт болды. Бул атауларды алдагы ма;алада терминдiк жэне тужырымдамалы; жагынан сипаттауга тырысамыз.
ДД¥! мейiрбикелердiц цогамдык; денсаулы; са;тау мен алгашцы медициналы;-санитарлы; кемекте, Yйде кемек керсету жэне алгашцы медициналы;-санитарлы; кемек орталыцтарында алатын негiзгi Yлесiн жэне мацыздылыгын бiрнеше рет атап етп. Алайда, ДД¥ Еуропалы; аймагына MYше мемлекеттердiц кепшiлiгiнде мейiрбикелер -тек ауруханаларда жумыс ктеу Yшiн бтм алып, дайындыцтан еттi. Сондыцтан, осы бткт мейiрбикелердi бас;а жагдайларда жумыс;а дайындау цажеттшт туындады, ягни ауруханаларда талап етшгеннен бас;а еркiн TYPде жумыс iстеу (1).
2000 жылгы 15-17 Маусымда Мюнхенде еткен "ДД¥-ныц Мейiрбикелiк iс жэне Акушерия жешндеп екiншi еуропалы; министрлiк конференциясы" алты миллион еуропалы; мейiрбикелер мен акушерлердщ денсаулы; са;тауды дамытуга жэне медициналы; ;ызмет керсетуге ;ос;ан бiрегей релi мен Yлесiн ;арастырды. Бул конференцияда минис^рлер «Мюнхен декларациясын» ;абылдады: "Мешрбикелер мен акушерлер: денсаулы; Yшiн щш- 2000 жыл". Декларацияда отбасына багдарланган каауымдык; багдарламалар мен мейiрбикелiк купм жэне акушерия цызметтерш куруга, сондай-а; цогамдык; денсаулы;
са;таудагы мейiрбикелер мен акушерлердщ релш арттыруга, денсаулы;™ ныгайту мен ^ауымдасты^тард^1 дамытуга ерекше кещл белшетшдш ;арастырылды.(2). Сощы 100 жыл iшiнде Еуропада Кргамды; денсаулы; са;тау ;озгалысымен ;атар ултты; ецiрлiк жэне жерпшкп мемлекеттiк ;огамдык; денсаулы; са;тау
департаменттерiнiц ;амк;орлыгымен ";огамд^1к; мейiрбике ici" дамыды. Бул дамудыц ау;ымы мен келемi эртYрлi мемлекеттерде езгеше болганымен, бYкiл элемде ;огамдык; денсаулы; са;тау саласындагы мейiрбикелiк icтiц дамуыныц непзп cебептерiне жой;ын кедейшiлiк, тецciздiк, базалы; медициналы; к;^Iзметтердiц болмауы, ;оршаган ортаныц ластануы жэне жу;палы аурулар сия;ты мэселелер ы;пал еттi (3). Мешрбикелердщ ;огамды; жумыс;а белсене ;атысып келе жат;андарына 100 жылдан асты. Бэрiмiзге белгiлi Флоренс Найтингейл ханым, Еуропадагы к;азiргi замангы мейiрбике iciнiц непзш салушылард^1ц бiрi, езiнiц "Таймс"(4) баспасына жазган хаттарыныц бiрiнде былай деп мэлiмдейдi: "Ауданды; мейiрбике - бiрiншi мейiрбике болуы тиic. Ол одан да жогары дэрежелi болу^1 керек жэне ауруханалы; мейiрбикеге ;араганда толы; бiлiмi болуы керек, ейткенi оныц ;олында ауруханалы; аспаптар жо;, cебебi ол езiнен бас;а еш;андай кемекшга жо; дэрiгердiц алдында есеп беру Yшiн жазбалар жасауы керек. Ол-дэрiгердiц клиникалы; клеркi, дэрiлiк ;обдишасы жэне мейiрбикелiк штаты".
Эдебиеттердегi терминологияда жэне практикада ЖYзеге асырылатын жэне денсаулы;ты ныгайту мен санитарлы; агарту аcпектiлерiне ие мейiрбикелердiц ;ызметiн аньщтайтын терминдердiц алуан TYрлiлiгi бар. Соныц iшiнде "^огамды; денсаулы; са;тау метрбикей" немесе "Денсаулы; са;тау келушici" атауын пайдаланатын Еуропа елдерiне Хорватия, Дания, Финляндия, Франция, Ирландия, Израиль, Норвегия, Швеция жэне Бiрiккен Корольдт юредь
[3)
Патронажды; мейiрбике ЖYЙеciнiц термишн аны;тау ма;сатында, мейiрикелердiц патронажды; ;ызметтерь YЙдегi мейiрбикелердiц ;ызметтерi немесе мешрбикелердщ ;огамды; аутрич/патронажды; ;ызметi сия;ты терминдер пайдаланылды. Патронажды; мейiрбике бурынгы Югославия елдершде медициналы; ;ызметтердi тиiмдi пайдалануга жэне алд^1н алу шараларын негурлым тиiмдi ;абылдауга жэне ЖYзеге асыруга жекелеген адамдарды, отбасын жэне к;огамды дайындай отырып, кец ау;ымда профилактикалы; ic- шаралармен айналысатын алгаш;^1 медициналык-санитарлы; кемектiц бiрегей ;ызметi ретiнде аныщталды (5).
Будан бас;а патронажды; KYтiм ЖYЙеciнiц келеci сипаттамасы табылды. Патронажды; ;^1змет денсаулы; са;тау саласыныц санитариялы; агартуга багытталган жумысыныц ерекше эдктерш пайдаланатын денсаулы; са;тау ЖYЙеciнiц ажырамас белiгi ретiнде ай;^1ндалд^1. Оныц непзп мацсаты-медициналы; кемекпен ;амту, медициналы; жэне элеуметтш цоргауга му;таж адамдарды белcендi цадагалау, жекелеген адамдард^1ц, отбасылард^1ц жэне бас;а да топтардыц к¥кыктары мен MYMкiндiктерiн кецейту жэне оларды ез денсаулыгын са;тау женiндегi шаралард^1 ез бетшше ;олдануга YЙрету. Патронажды; мешрбикенщ ;амтитын денсаулы; мэcеле-лерiнiц санына байланысты патронажды; ;^1змет - моноваленттi, бивалент^ жэне поливаленттi (5, 6) болуы MYMкiн. Соцгы
Вестник К03НМУ № I - 2020
онжылды;та ДД¥ «Отбасыльщ метрбике» деп аталатын жаца атауды енгiздi.
Отбасылы; мейiрбике денсаулы;ты ныгайтуды, аурулардыц алдын алуды, оцалтуды жэне аурудыц соцгы кезецiнде нау;астангандарга кемек K0рсетудi ;оса алганда, медициналы; кемектщ барлы; саласында мацызды рел ат;арады. "Отбасылы; денсаулы; мешрбикей" деген атау метрбикенщ назарында тек отбасында туратын адамдар гана болады деп болжайды. Бiрак бул рел элде;айда кец аукымды ;амтиды. Отбасылы; мейiрбике халыктыц кук^1ктары мен MYMкiндiктерiн кецейтуде жэне олардыц алацдаушылыктарын тугызатын мэселелердiц шешiмдерiн iздестiру барысында халыкпен тыгыз байланыста жумыс жасайды(7).
Еуропадагы ДД¥-ныц 60% елдер кауымдарыныц децгейiнде нау;астарды KYту бойынша керсетiлетiн н;ызметтершщ аук^1мы мен TYрiне байланысты ЖYргiзiлген арнайы зерттеу барысында (жауаптар 31 елден алынган) KYтiм жасау практикасыныц екi моделш аныктады: эмбебап моделi жэне мамандандырылган моделi. Мамандандырылган мейiрбике кауымдасты;та 23 TYрлi атауга ие. Олар: когамды; денсаулы; са;тау мейiрбикесi, ауданды; метрбике, отбасылы; мейiрбике, денсаулы; са;тау келушга, патронажды; мейiрбике жэне психикалы; денсаулы; мешрбикей жэне т.б (1)
Дегенмен, патронажды; мейiрбикелердiц осы TYрлерiн аны;тау Yшiн ;андай терминдер ;олданылса да, олардыц ат;аратын терт негiзгi функциясын бар:
- Когамды; денсаулы; са;тау мейiрбикелерi: бiрiншi кезекте денсаулы;ты ныгайту/;огамдасты; шецберiнде аурулардыц алдын алу женшдеп k-шараларга ;атысады;
- Ауданды; мешрбикелер: ауруханамен байланысты емес жагдайларда KYтiм мен емдеудi ;амтамасыз етедi;
- Кауымды; акушерлер: ЖYKтiлiк, босану жэне босанганнан кейiнгi кезецде эйелдер мен олардыц отбасыларына ;олдау керсетедi;
- Кауымды; психиатриялы; мейiрбикелер: психикалы; бузылулары бар нау;астарды YЙ жагдайында KYту мен емдеудi ;амтамасыз етедi (8).
Патронажды; мейiрбикелердi дайындайтын ону жоспары теориялы; бiлiмдi арттыруга да, практикалы; дагдыларды дамытуга да багытталуы тшс. Мысалы, ¥лыбританияда, АКШ-та жэне Еуропалы; Ода; елдерiнде патронаждык/кауымдык мейiрбике дэрежейн алу Yшiн мейiрбикелерге арнайы ону багдарламасын сэттi ая;тауын жэне метрбике ретшде кемiнде екi жылды; жумыс тэжiрибесiнiц болуын талап етедi. О;ыту эдетте кем дегенде бiр жылга созылады. Онуды бiтiрген патронажды; мешрбикелер алган бiлiмiнiц дэрежесiне сай ;узыреттерге ие болады.
Когамды; патронажды; мейiрбикенiц к¥зыреттерi мынадай мiндеттер мен ;ызмет TYрлерiнiц кец аун;ымын ;амтуы тиiс (1):
бастап;ы медициналы;-санитарлы; кемек тобыныц MYшесi ретшде немесе ез бетшше, ез YЙлерiнде нау;астарды KYтуде жумыс iстеу;
отбасында жэне ;ауымдасты;та денсаулы;ты ныгайту; отбасылы; жэне кауымдастыктык аурулардыц алдын алуга ;атысу;
физикалы; а;ыл-ой жэне рухани кажеттiлiктерiне сэйкес жэне барлы; жас кезецiндегi адамдар Yшiн KYтiм мен медициналы; кемектi багалау, жоспарлау ; сауы;тыру жумыстарында мейiрбикелiк кемектi
;амтамасыз ету;
денсаулы; са;тауды ;олдау женiндегi жобаларга белсенд ;атысу;
ДД¥ Еуропалы; ецiрлiк бюросы усынган патронажды; мейiрбикелерге арналган ону багдарламасында денсаулы;ты ныгайтуга ерекше назар аударылады. Жалпы мейiрбикеге арналган дидактикалы; та;ырыптар темендгi пэндердi ;амтиды (1): денсаулы;ты аны;тау бойынша бастап;ы профилактика, эпидемиология, элеуметтш медицина, денсаулы; скринингi-аурулардыц алдын алу,иммундау/вакциналау, отбасын жоспарлау жэне эйелдердщ денсаулыгы, бала/ана денсаулыгы, мектепке дешнп/мектептеп денсаулы;, ецбек гигиенасы. Жеке адамдардыц, топтардыц жэне ;огамдасты;тардыц психологиясына о;ытудыц мацызды аспектiсi ретiнде жэне щнделшт жумыста ;олдану Yшiн патронажды; мешрбикенщ дагдыларына ерекше назар аудару керек. Атап айт;анда, бул психологиялы; бШмше, баланыц дамуына отбасылы; ;арым-;атынастардыц ы;палына, отбасыныц динамикасына, балалармен ;арым-;атынасына мэн беру. 9те мацызды мэселе болып табылатын коммуникация, оныц шшде коммуникативтiк дагдылар, сондай-а; ;упия са;тау сия;ты этикалы; мэселелер ону барысында ;арастырылатын негiзгi та;;ырыптар арасында болуы тиiс. Психологияныц барлы; осы кец аспектiлерi адамдарга кемектесу жэне олардыц KYтiмi бойынша ;арым-;атынас сапасын арттыру Yшiн мейiрбикелердiц патронажы Yшiн TYсiнiк жэне арнайы ;уралдар беруге багытталган. Тетенше жагдайларда аутрич-мейiрбике ЖYЙесiнiц, ягни патронажды; мейiрбикенiц релi мен мацызы Кырым согысынан бастап (Флоренс Найтингейл ;ызметЦ таяудагы Бал;ан согыстарында, жер йлгашй мен су тасн;ындарында ат;арган жумыстары мурагатта жа;сы са;талган. Табиги жэне техногендiк апаттар халы;тыц денсаулыгына эсер ететiн жэне елдiц элеуметтш-экономикалы; дамуына кедергi келтiретiн KYрделi проблемаларды жиi тугызады. Денсаулы; са;тау саласы Yшiн дYлей зiлзалалард^Iц салдарларынан зардап шеккендерге шугыл кемекке деген сураныстыц кептiгi патронажд^1; мейiрбикелерден сол сэтте щш-ж^ерда жэне бiлiм мен ресурстарды тиiмдi пайдалануд^1 талап етедi (8)
Когамды; патронаж мейiрбикелер, ец алдымен, кеп сура;тар ;оя отырып кеп а;парат берiп, нау;ас;а тацдау ;¥;ыгын усынады. Олар сондай-а; дэрiгерлермен салыстырганда нау;астармен тыгыз ;атынаста болып, кебiрек жумыс ат;арады. Зерттеулер керсеткендей, нау;астар мейiрбикелердiц коммуникативтiк дагд^1ларын жэне ;осымша жумсалган уа;ыттарын жогары багалайды. Журпзшген арнайы зерттеуде мейiрбикелерден кемек алган нау;астардыц 99%- ы мэселелерiн шешу ушш мейiрбикенi ;айта кемекке шан;ыратындыгын айт;ан. (9) Цорытынды.
О;ытудыц арнайы эдiстерi бойынша дайынды;тан еткен, эпидемиология, ;ауымдасты;тард^1 багалау,
багдарламалард^1 жоспарлау, биостатистика, гылыми зерттеулер, мейiрбике iсi теориясы, ;огамды; денсаулы; са;тауды бас;ару жэне тарих пен саясат саласындагы бiлiмдi мецгерген патронажды; мейiрбикелер халы;тыц денсаулыгын жа;сарту Yшiн ;огамды; денсаулы; са;тау саласында мацызды орынга ие. Сонымен ;атар, олардыц ;ызмет саласы денсаулы; са;тауда жекелеген адамдарды, отбасы мен ;огамдагы KYрделi жэне езара байланысты проблемаларды аны;тап, олард^1 жергiлiктi мэдениетпен, негурлым кец саяси шешiмдермен, экономикалы; жэне элеуметтш-мэдени куштермен байланыстыра отырып шешедъ Сонд^1;тан, ;огамды; кутiм мен денсаулы;ты ныгайту саласында мейiрбикелердiц арты;шылы;тарын толы; келемде пайдалану Yшiн патронажд^1; мешрбикелерге уздiксiз даму ;ажет. Себебi, олардыц денсаулы; са;тау саласы жагынан ;огамда алатын орны ете ау;ымды.
WW
3AEBHETTEP
WHO. Community Nursing for Countries in Transition. World Health Organization Regional Office for Europe. -Copenhagen: 2000 (document EUR/00/5019305). WHO. Munich Declaration: Nurses and midwives: A Force for Health, 2000. Health Organization Regional Office for Europe. - Copenhagen: 2000
WHO. Public Health Nursing: Past and Future, A Review of the Literature. World Health Organization Regional Office for Europe. - Copenhagen: 2001. Nightingale F. - London: The Times, 1876. - 246 p. Donev D. at al. Polyvalent Home Visiting Nurse and Health Education. In: Lets' Talk About Health. Skopje: Republic Institute for Health Protection and Republic Committee for Labour // Health and Social Policy. - 1989. - P. 133-137.
TI3IMI
6 RIHP - Skopje. Information on Patronage Health Services in the Republic of Macedonia for the year 2004. - Skopje: Republic Institute for Health Protection, 2005. - 226 p.
7 WHO. The Family Health Nurse Context, Conceptual Framework and Curriculum. Copenhagen, Denmark // World Health Organization Regional Office for Europe. - 2000 (document EUR/00/5019309/13).
8 PAHO. Health Services Organization in the Event of Disaster. Pan American Health Organization. - Washington, D.C.:1989. - 366 p.
9 Knowledge Transfer and Exchange staff at the Canadian Health Services Research Foundation. Myth: Seeing a nurse practitioner instead of a doctor is second class care. //Eurohealth. - 2005. - №11(3). - P. 29-30.
2
3
Г.О. Оразбакова, Р.Б. Сулейменов, М. Эдш
С.Ж. Асфендияров атындагы К,азац ¥лттъщ медицина университетi
МЕЙ1РБИКЕЛЕРДЩ ПАТРОНАЖЫ: ДЕНСАУЛЬЩТЫ НЬ№АЙТУ КЕЗЕЩНДЕП МЕЙ1РБИКЕ KYTIMIHIH, АУТРИЧ-ЖУЙЕС1
tywh: Бершген ма;алада патронаждьщ метрбике кызметшщ Еуропа елдершде калыптасуы жэне даму сатылары, когамдык; денсаулык; са;тау саласындагы мацызы, к;ауымдастык;тагы денсаулык;ты ныгайту барысында ат;аратын рель патронаждык/аутрич купм
корсету, оку процеса жэне когамда алатын орны баяндалады.
TYЙiндi сездер: метрбике, патронаждык; метрбике, денсаулыкты ныгайту, патронаждык/аутрич метрбикелш купм.
G.O. Orazbakova, R.B. Suleimenov, M. Adil
Asfendiyarov Kazakh National medical university
PATRONAGE NURSES: THE OUTREACH NURSING SYSTEM OF CARE, THE PERIOD OF STRENGTHENING OF HEALTH
Resume: This article describes the stages of formation and development of nursing care in European countries, the role in public health, the role in promoting health in the community,
patronage / outreach services, the educational process and place in society.
Keywords: nursing, health promotion, community/patronage health nursing
